Poljska

**Učlanjen** : 18.11.2012

Poljska

Poljska Flagofpolandsvg

Zastava

Poljska Herbpolskisvg

Grb

Himna - Mazurek Dąbrowskiego

Poljska 550px-polandorthographic

Položaj Poljske

**Učlanjen** : 18.11.2012

Republika Poljska (polj. Rzeczpospolita Polska) je država u srednjoj Evropi. Graniči se sa ruskom enklavom Kalinjigradskom oblašću) i Litvanijom na severoistoku, Belorusijom i Ukrajinom na istoku, Slovačkom i Češkom na jugu i Nemačkom na zapadu, dok na severu izlazi na Baltičko more. Poljska je članica Evropske unije i NATO pakta. Ukupna površina Poljske je 312.679 km², što je čini 69. na spisku najvećih država sveta i 9. najvećom u Evropi. U Poljskoj živi više od 38 miliona ljudi, po čemu je 34. u svetu i 8. u Evropi.

Za godinu osnivanja Poljske se uzima 966. godina kada je njen vladar knez Mješko I prihvatio hrišćanstvo. Kraljevina Poljska je 1569. sklapanjem Lublinske unije ušla je u dugotrajni savez sa Velikom kneževinom Litvanijom, čime je osnovana moćna i prostrana Državna zajednica Poljske i Litvanije. Zajednica je nestala 1795, a teritoriju Poljske su podelile Pruska, Ruska Imperija i Austrija. Poljska je svoju samostalnost obnovila 1918. nakon Prvog svetskog rata, da bi je ponovo izgubila u Drugom svetskom ratu. Poljska je u ratu izgubila oko 6 miliona građana, a iz rata je izašla u značajno promenjenim granicama. Posleratna Narodna Republika Poljska bila je u okviru Istočnog bloka, pod jakim sovjetskim uticajem. Za vreme revolucija 1989. komunistička vlast je ukinuta.

Poljska je unitarna država, koju čini 16 vojvodstava. Članica je Evropske unije i NATO pakta.

**Učlanjen** : 18.11.2012

Etimologija imena

Ime Poljska potiče od plemena Poljana, koji su naseljavali teritoriju današnje Velikopoljske. Reč Poljani (Polanie) može da se protivmači kao „oni koji žive na poljima“. Može da se pretpostavi da je glavno zanimanje tog plemena bila zemljoradnja, dok je kod ostalih plemena, npr. Vislana i Mazovšana bilo drugačije jer su naseljavali šumske terene.

U prošlosti su korišćeni latinski termini terra Poloniae - poljska zemlja ili Regnum Poloniae - poljsko carstvo. Ime Poljska (Polska) počinje da se koristi u XI veku. Zemlja Poljana je u XIV veku nazivana Staropoljska (Staropolska), a kasnije Velikopoljska (Wielkopolska). Južne zemlje su zbog kontrasta nazivane Malopoljska (Małopolska).
Ostala imena Poljske: (Lechia, persijski jezik Lachistan, litvanski Lenkija) i Poljaka (rus. Лях, mađ. Lengyel) potiču od imena plemena Leđana, za koje se smatra da su živeli u sadašnjem jugozapadnom delu Poljske.

Reč žečpospolita (rzeczpospolita) označava republiku.

**Učlanjen** : 18.11.2012

Geografija Poljske

Poljska je država u Centralnoj Evropi. Uopšteno se može reći da je Poljska ravnica koja se prostie od Baltika na severu do Karpata na jugu.

Zemlja se prostire 876 kilometara od severa na jug i 689 kilometara od istoka na zapad. Površina Poljske je 312.843 kvadratnih kilometara (sa rekama i jezerima). Poljska se nalazi na devetom mestu u Evropi po površini, a na osmom po broju stanovnika. Pripada srednjoevropskoj vremenskoj zoni.

Topografska mapa Poljske

Poljska teritorija se sastoji iz pet geografskih područja. Na severozapadu uz baltičku obalu Pomorja i Gdanjskog zaliva nalaze se brojne morske prevlake, priobalne dine, jezera, reke i kanali. Skoro sasvim pravu liniju obale razbijaju Ščećinski, Pucki i Vislanski zaliv, gde su i jedine prirodne luke. Na severu i u centralnom delu Poljske su se formirale ravnice tokom ledenog doba. Tako su nastale četiri velike ravnice: Mazurska, Kašupska, Pomorska i Velikopoljska. Ovi predeli su blago brdovite morene u kojima postoje brojna jezera. Severozapadna Poljska (Mazurska ravnica) je slabo naseljeno šumsko područje bogato jezerima. Južno od ravnica je područje širokih rečnih dolina Šleske i Mazovije. Posebno je karakteristično lesno tle u regionu Lublina na kome su vidljivi značajni efekti erozije. Još južnije prostiru se predeli poljskih planina srednje visine: Beskidi, Sudeti, Svetokrižke planine i zapadni Karpati. Najviše je područje planina Visoke Tatre.

Poljska _227253840_636px-Poland-satellite

Mozaik satelitskih snimaka Poljske

**Učlanjen** : 18.11.2012

Granice

Dužina poljskih granica iznosi 3.511 km, a od toga 440 km otpada na morsku granicu (obala Baltičkog mora). Poljska se graniči:

-na zapadu sa Nemačkom (467 km),
-na jugu sa Češkom (796 km) i Slovačkom (541 km),
-na zapadu sa Ukrajinom (535 km) i Belorusijom (418 km),
-na severu sa Litvanijom (104 km) i Rusijom (Kalinjingradska oblast) (210 km).

Reke

Poljska 800px-wisla-kolo-torunia

Dolina najduže reke Poljske - Visle

Najduže reke Poljske su Visla (1.047 km), granična reka Odra (854 km), Varta (808 km) i Bug (772 km) koja čini istočnu granicu zemlje. Ukupno 99,7% (312.683 km²) površine Poljske pripada slivu reka koje se ulivaju u Baltik, od kojih su najvažnije Visla i Odra. Neke manje reke u Sudetima pripadaju slivu Labe, odnosno Severnog mora. Reka Orava u Beskidima se preko reke Vag uliva u Dunav, dok se neke male reke u zapadnim Karpatima preko Dnjestra ulivaju u Crno more.

Reke Poljske se vekovima koriste za plovidbu. Svojim dugim lađama Vikinzi su plovili na svoje pljačkaške pohode rekama Visla i Odra. U srednjem i novom veku, transport žita i poljoprivrednih proizvoda iz Poljsko-litvanske države rekama do Danciga (Gdanjska) i dalje u zapadnu Evropu bio je jedan od najznačajnijih trgovačkih puteva. O vremenu prosperiteta svedoče renesansni i barokni spomenici u gradovima duž ovih reka.

**Učlanjen** : 18.11.2012

Planine

Poljski Karpati

Poljska ima 21 vrh sa preko 2.000 m nadmorske visine i svi oni se nalaze u planinama Tatre. Ovo područje se u Poljskoj deli na oblast Visokih i Zapadnih Tatri. To je najviši planinski lanac Poljske i Karpata. Sa 2.499 m najviši je vrh Risi (Rysy). Drugi po visini je lanac Beskida (najviši vrh: 1.725 m). Najviši vrh Sudeta je Snježka (Śnieżka) sa 1.602 m.

Najniža tačka Poljske je na -2 metra nadmorske visine kod Elblaga.

Jezera

Planinsko jezero u Visokim Tatrama

Poljska ima oko 10.000 jezera površine veće od jednog hektara, i po tome je jedna od jezerima najbogatijih država sveta. U Evropi samo Finska ima više jezera po jedinici površine. Najveća jezera površine veće od 100 km² su Snjardvi i Mamri u Mazuriji, kao i Lebsko i Dravsko jezero u Pomorju. Pored jezera u ravnicama na severu, postoje i planinska jezera u Tatrama, od kojih je Morskije Oko površinski najveće (34,9 hektara). Najdublje jezero je Hanjča sa 108,5 m dubine, u Podlaskom vojvodstvu.

**Učlanjen** : 18.11.2012

Obala

Dine u Slovinskom nacionalnom parku

Deo obale Baltičko mora koji pripada Poljskoj dug je 528 kilometara. Prostire se od mesta Svinojušće na ostrvima Usedom i Volin na zapadu, do mesta Krinica Morska na Vislanskoj prevlaci na istoku. Poljska morska obala je velikim delom ravna i peščana, i nju su oblikovale morske struje i stalni zapadni vetrovi. Tu postoje mnoge litice, peščane dine i prevlake, a za kopno su karakteristične bare i jezera. Primer je Lebsko jezero u Slovinskom nacionalnom parku. Najpoznatije prevlake su poluostrvo Hel i Vislanska prevlaka. Najveće poljsko ostrvo je Volin. Najveći lučki gradovi su Gdinja, Gdanjsk, Ščećin i Svinojušće. Poznata letovališta su: Sopot, Kolobreg, Leba, Vladislavovo i poluostrvo Hel.

Prostorno planiranje

Poljska 800px-widoczek100620051

Nacionalni park Gori Stolovi

Šume pokrivaju 28% površina. Preko polovine teritorije se koristi za poljoprivredu, od čega najviše za ratarstvo. Stočarstvo je zastupljeno u brdsko-planinskim područjima. Preko 1 % ukupne površine (3.145 km²) otpada na 23 nacionalna parka. Po ovome Poljska zauzima prvo mesto u Evropi. Većina poljskih nacionalnih parkova nalazi se na jugu zemlje. Pored njih, zaštićene su i oblasti reka, jezera i močvara u centralnom delu zemlje, kao i obale na severu.

**Učlanjen** : 18.11.2012

Flora i fauna

Poljska 800px-wisent

Bizon u Nacionalnom parku Bjalovježa

U Poljskoj žive neke životinje koje su izumrle u ostatku Evrope, kao što su: bizoni u prašumi Bjalovježa, mrki medvedi u Bjalovježi, Tatrama i Karpatima, vukovi i risovi u šumskim područjima, losovi na severu Poljske, dabrovi u Mazuriji i Pomorju. U šumama se susreću jeleni i divlje svinje. Na istoku Poljske postoje nedirnute prastare šume, od kojih je najpoznatija Bjalovježa. Velika šumska područja postoje i na planinama, u Mazuriji, Pomorju i donjoj Šleskoj.

Poljska je najvažnije područje za razmnožavanje evropskih ptica selica. Četvrtina svih ptica koje leti stignu u Evropu, izleže ptiće u Poljskoj, najviše u obalskim predelima i zaštićenim močvarama reka Bjebža, Narev i Varta. U Mazuriji ima sela gde živi više roda nego ljudi.

**Učlanjen** : 18.11.2012

Istorija

Praistorija

Najčuveniji arheološki nalaz iz poljske praistorije je utvrđeno naselje Biskupin, koji potiče iz vremena Lužičke kulture iz ranog gvozdenog doba, od oko 700. p. n. e.

Istoričari pretpostavljaju da su tokom kasne antike na teritoriji današnje Poljske živele mnoge različite etničke grupe. Tačna etnička i lingvistička pripadnost tih grupa je bila predmet velikih debata. Posebno su mesta i vreme postojanja prvobitnih naselja slovenskih plemena bila predmet velikih kontroverzi.

Dinastija Pjastovića (966–1385)

Poljska 607px-polska1020-c

Poljska godine 1020.

Poljska plemena su u ranom srednjem veku živela između reka Visle i Odre. Ta plemena ujedinio je knez Mješko I u 10. veku. On je bio prvi poznati vladar iz dinastije Pjastovića. Za njegova vladanja Poljaci su primili hrišćanstvo, a poljska država priznala vlast Svetog Rimskog carstva. Mješko je osnovao i prvu poljsku biskupiju u Poznanju.
Za vladavine Boleslava Hrabrog (992–1027) Poljska se proširila na oblast Lužice, Češke, Moravske i Slovačke. Boleslav II (1058– 1079) je izuzeo Poljsku ispod vlasti Svetog Rimskog carstva i proglasio se kraljem čime je Poljska postala slobodna kraljevina.

Od vremena vladanja Boleslava III (1102–1138) Poljaci su počeli da vode dugotrajne ratove protiv pripadnika Nemačkog viteškog reda (Tevtonaca) koji u 12. veku otimaju Poljskoj područja Pomeranije od ušća Visle do Gdanjska. Tim je osvajanjima Poljskoj zaprečen put do Baltičkog mora. Nakon njegove smrti Poljska je u stalnim sukobima s Brandenburgom i Tevtoncima, a u tim je sukobima izgubila zapadno Pomorje, Veliku Poljsku, Gdanjsko primorje i jug države.

Od 12. do početka 15. veka Poljska naglo slabi, osamostaljuju se pojedine kneževine, a Nemci se šire na poljska područja. Njihovim dolaskom niču gradovi i sela i podstiče se privredni razvitak. 1241. godine u Poljsku su provalili Tatari koji su poharali južne predele Poljske koje su poljski vladari naseljavali Nemcima. Tih godina visoki staleži preuzimaju nemački jezik i običaje, a kako su se Nemci naselili i uz pogranična područja Poljske, polako Poljska dolazi pod nemački uticaj. 1300. godine poljsko plemstvo bira češkog kralja Vaclava II za kralja Poljske kako bi se uspešnije oduprli nemačkom prodoru, ali to nije uspelo. Nakon njegove smrti 1305. godine raspala se personalna unije između Poljske i Češke.

Kazimir III Veliki

Proces za ujedinjavanje poljskih zemalja započeo je u 14. veku kralj Vladislav I (1306– 1333) koji je Poljskoj ponovo pripojio Krakov i Veliku Poljsku. Jačanje Poljske nastavlja Kazimir III (1333–1370) koji podstiče razvitak poljskih gradova pospešivanjem razvitka trgovine i zanatstva. On kodifikuje poljsko pravo (Statut Wislicki), podstiče kolonizaciju nenaseljenih poljskih područja, te sprovodi finansijske i upravne reforme. Osnovao je i Krakovski univerzitet i utemeljio Kraljevski vrhovni sud u Krakovu. On je bio poslednji poljski vladar iz dinastije Pjastovića, a nakon njegove smrti na poljski presto dolazi kralj Ludovik I Anžujski iz dinastije ugarskih Anžujaca koji je bio sestrić Kazimira III. Nakon njegove smrti na vlast dolazi njegova kći Jadviga koja se udala za litvanskog kneza Vladislava Jagela koji je vladao Poljskom kao Vladislav II (1386–1434).

**Učlanjen** : 18.11.2012

Dinastija Jageolonaca (1385–1569)

Izborom za poljskog kralja, on je primio hrišćanstvo i uspostavio Poljsko-litvansku uniju. Nakon uspostavljanja te unije, Poljska je uz pomoć Litvanije uspela da spreči prodor Nemaca. 1410. godine u bici kraj Grinvalda i Tonberga teško su porazili Tevtonce. Nakon smrti Vladislava II, na vlast dolazi Vladislav III (1434–1444) Poznat je i pod nazivom Vladislav Varnenčik jer je 1444. poginuo u bitki kraj Varne.

Njega je nasledio Kazimir IV (1447–1492) iz dinastije Jagelovića koji je ograničio svoju vlast uspostavom Državnog sabora (sejm) i koji je primorao plemstvo na plaćanje poreza. Stvorio je jaku poljsku državu osvajanjem Zapadne Pruske, Moldavije i istočnog Pomorja.

U 16. veku Poljska ulazi u razdoblje unutrašnjih staleških borbi, pa je kralj bio primoran da donese Rodomsku konstituciju prema kojoj zakoni mogu da se donesu samo uz pristanak malog i srednjeg plemstva (šljahte).

**Učlanjen** : 18.11.2012

Poljsko-litvanska unija

1569. godine zaključen je Lublinski sporazum prema kojem šljahta bira kralja, a Poljska i Litvanija čine realnu uniju.

Nakon smrti Stefana Batorija (1575–1586), Poljska je ponovo ojačala dolaskom na vlast Žigmunda III (1587–1632) iz švedske dinastije Vasa, ali joj je moć oslabila za vladavine Jana II Kazimira koji je ratovao protiv Rusije i Švedske. Poljska u drugoj polovini 17. veka ratuje i sa Turcima i u tim ratovima gubi Podoliju i velika područja na desnoj obali Dnjepra. Ta su joj područja vraćena Mirom u Sremskim Karlovcima, jer je Poljska pomogla u odbrani Beča od turskih napada.

Područja pod vlašću Poljsko-litvanske unije

Pobede Poljske nad Turcima nisu ojačale kraljevu vlast, a samovolja šljahte postala je sve izraženija. 1652. godine izglasan je zakon Liberum veto kojim je ozakonjena feudalna anarhija u Poljskoj. Tim je zakonom svaki član jednodomne skupštine u Poljskoj (sejm) mogao da spreči donošenje bilo kakvog zakona.

Promena poljskih granica posle Drugog svetskog rata

**Učlanjen** : 18.11.2012

Podele Poljske

U ratovima protiv Švedske i Rusije u drugoj polovini 17. veka, Poljska gubi veliki deo svojih teritorija. 1697. godine saksonski kneževi postaju kraljevi Poljske, čime dolazi do kraja poljske nezavisnosti. Krajem 18. veka Poljska je podeljena između Rusije, Austrije i Pruske i prestaje da postoji kao država. Nakon 1815. nekadašnje poljske zemlje dolaze pod rusku vlast kao Kongresna Poljska i od 1863. godine Poljska je ruska provincija i predmet intenzivne rusifikacije.

Od 1918. do danas

Poljska je opet uspostavljena kao nezavisna država nakon Prvog svetskog rata. Godine 1939. podeljena je nadvoje između Nemačke i Sovjetskog Saveza. Nakon Drugog svetskog rata, Poljska je dobila nova područja na zapadu, ali je izgubila dvostruko veća područja na istoku.

Zemlja je bila deo komunističkog Istočnog bloka pod kontrolom Sovjetskog Saveza do 1980-ih godina, kada je krenuo pokret „Solidarnost“, koji je pobedio na parlamentarnim izborima 1989. godine, te je uvedena demokratija.

Poljska je 1999. godine ušla u NATO savez, a 1. maja 2004. pridružila se Evropskoj uniji.

Teritorijalna organizacija

Poljska je podeljena na 16 oblasti koje se nazivaju Vojvodstva (województwa):

-Варминско-Мазуријско (Warmińsko-Mazurskie)
-Velikopoljsko (Wielkopolskie)
-Donje Šlesko (Dolnośląskie)
-Zapadno Pomorje (Zachodniopomorskie)
-Kujavsko-Pomorje (Kujawsko-Pomorskie)
-Lođ (Łódzkie)
-Lublin (Lubelskie)
-Lubuš (Lubuskie)
-Mazovsko (Mazowieckie)
-Malopoljsko (Małopolskie)
-Opolje (Opolskie)
-Podkarpatje (Podkarpackie)
-Podlasko (Podlaskie)
-Pomorje (Pomorskie)
-Svetokriško (Świętokrzyskie)
-Šlesko (Śląskie)

Vojvodstva su dalje podeljena na povjate kojih ima 379, a oni na opštine kojih ima 2.478.

Poljska 642px-vojvodstvapoljske

Poljska Vojvodstva

**Učlanjen** : 18.11.2012

Religija

Basilica of Our Lady of Licheń

Od Drugog svetskog rata, masovnog preseljenja stanovništva i pomeranja težišta poljske države na zapad, Poljska je gotovo sasvim katolička zemlja. Procentualno, 94,5 stanovništva su rimokatolici, od toga oko 70% aktivni vernici. Oko 1,3% Poljaka su pravoslavni hrišćani, 0,3% su jehovini svedoci, 0,2% su grkokatolici, 0,2% evangelisti. Pre rata je u Poljskoj živela najveća evropska zajednica Jevreja sa oko 3,3 miliona pripadnika, od kojih je većina stradala u holokaustu, a malobrojni preživeli su većinom emigrirali u Izrael. Danas u Poljskoj živi oko 5.000 Jevreja. Već nekoliko vekova u severozapadnoj Poljskoj živi mala zajednica od oko 5.000 Tatara muslimana. Ukupan broj muslimana u Poljskoj je 15-25 hiljada.

Pokojni papa Jovan Pavle II (1920–2005) je izuzetno cenjen u Poljskoj. Pre izbora za papu, on je pod krštenim imenom Karol Vojtila služio kao nadbiskup Krakova i odigrao značajnu političku ulogu u rušenju komunističkog sistema u Poljskoj.

Holy Spirit Orthodox Church in Białystok

**Učlanjen** : 18.11.2012

Kultura

Kompozitor Frederik Šopen

Poljska 575px-20061006-03-022-al

Oltar u Bogorodičnoj crkvi u Krakovu

Poljska kultura je pretrpela uticaje i sa istoka i sa zapada. To je vidljivo u poljskoj arhitekturi, folkloru, književnosti i likovnim umetnostima. U Poljskoj su rođeni: papa Jovan Pavle II, fizičar i hemičar Marija Sklodovska Kiri, astronom Nikola Kopernik, kompozitori Frederik Šopen i Kšištof Penderecki, slikar Jan Matejko.
Poljski narodni plesovi mazurke i poloneze su u umetničkim obradama stekli veliku popularnost u 19. veku širom Evrope.

Poljska književnost se začela oko 1100. Njeni najsjajniji predstavnici su: Jan Kohanovski, Adam Mickijevič, Henrik Sjenkjevič, Stanislav Vispjanski, Boleslav Prus, Julijus Slovacki, Stanislav Lem, Česlav Miloš i Vislava Šimborska.

Gradovi Poljske ilustruju širok spektar evropskih istorijskih arhitektonskih stilova, od romanike do moderne. Istorijska jezgra Varšave i Krakova su primeri razvoja arhitekture od srednjeg veka, preko renesanse i baroka, i kasnije. U više mesta sačuvane su srednjovekovne tvrđave i građevine, na primer u Torunju i Malborku. Zamošć je primer grada građenog po renesansnom idealu. Barokne crkve postoje u gradovima širom Poljske. Lublinski dvorac pripada pravcu neogotičke arhitekture.

Poljska je zemlja odakle su potekli značajni filmski umetnici: Roman Polanski, Anžej Vajda, Kšištof Kješlovski i Agnješka Holand.