Dugme kao ukrasni detalj

Taj mali predmet sa kojim skoro svakodnevno dolazimo u kontakt, koji može biti krajnje funkcionalan, ali i čisto dekorativan, arheolozi procenjuju da je u upotrebi još od 2000. godine pre nove ere. Objekti koji podsećaju na današnju dugmad, sa rupom u sredini, nađeni su od kamena, stakla, kostiju, keramike ili zlata i korišćeni su kao ukrasni detalj na odeći ili nanizani kao perle. Ono što zasigurno znamo, jeste da je preteča dugmeta bila vrsta broša čija je funkcija bila da poveže dva dela odeće na ramenima ili grudima. Dugme je zamenilo broš tokom ranog srednjeg veka, ako ne i ranije.

Primarno su se dugmad upotrebljavala u procesu izrade muške odeće, najverovatnije usled činjenice da je ženska moda tog vremena diktirala izuzetno uske i pripijene haljine za koje su se koristili drugi „zatvarači“. Postoje zapisi da su mnogi pripadnici plemstva, za vreme perioda renesanse, poručivali iz Venecije staklenu dugmad ukrašenu biserima, ili zlatnu od pariskih zlatara. Kvalitet izrade, detalja i korišćenih materijala potrebnih za pravljenje ovakvih dugmadi je bio na nivou današnjeg luksuznog nakita. Uobičajeni oblik je uglavnom bio okrugao, a pravljeni su od dekorativnog metala ili presvučeni svilenim vezom.

Prema mišljenju kolekcionara, osamnaesti vek je bio „zlatno doba“ za dugmad jer je tada došlo do njihovog daljeg razvoja i velikog broja varijanti kako u pogledu materijala od kog su pravljeni, stila, tako i njihovog oblika. Muški kaputi su dobili dugmad duž cele prednje strane, na rukavima i džepovima, a njima su obogaćene i pantalone i prsluci. Veličina dugmadi je još jedna stvar koja se promenila. Vremenom, oni su postajali sve veći i pljosnatiji, da bi na kraju veka dostigli prečnik od 3,5cm. Sa svim ovim promenama rasla je i njihova cena. Iako su postali primarno funkcionalan predmet, to ne znači da su izgubili svoju dekorativnu vrednost, te se procenjuje da je čak 80% od ukupne cene muškog odela bilo izdvojeno samo na dugmad. Ne čudi ni činjenica da su ona ubrzo postala pokazatelj socijalnog statusa među muškarcima i sredstvo borbe za što višu društvenu poziciju.

Kreativnost onih koji su izrađivali dugmad bila je visoko cenjena, ali mnogi su na ovo takmičenje, i generalno cenu dugmati u to vreme, gledali kao na suludi modni hir. Kako su dugmad evoluirala od loptastog oblika sve do ravnog diska, usledila je još jedna novotarija tokom druge polovine osamnestog veka – postali su podloga za slikanje. Ručno oslikana dugmad su dostigla neverovatnu popularnost, naročito ona na kojima su zabeleženi minijaturni portreti, istorijski događaji, spomenici, i tako dalje. Tokom 1790. godine napravljen je krajnje neverovatan set srebrnih dugmadi na kojima su oslikani portreti istaknutih ličnosti Francuske revolucije. U Evropi je ubrzo došlo do podele u proizvodnji dugmadi. Naime, u Francuskoj je njihova proizvodnja ostala zanatska tradicija koja je bila u bliskoj vezi sa mnogim tadašnjim dekorativnim umetnostima, dok je u Engleskoj razvijena tehnika njihove masovne proizvodnje. Naročito se istikao Metju Bolton koji je razvio novu tehniku pravljenja poliranih čeličnih dugmadi čija je površina prilično uspešno imitirala dragulje ili staklo. Džosaja Vedžvud, proizvođač keramike, tokom 1773. godine udružio se sa Boltonom i njegova keramika, ukrašena neoklasičnim motivima, postala je zaštitni znak kompanije iz koje su u to vreme izlazila najrazličitija dugmad u čak pet boja. Ipak, na kraju veka, ova dugmad su dobila konkurenciju i to u vidu onih napravljenih od bisera. Ovo „zlatno doba“ za dugmad manifestovalo se i u nekoliko ekscentričnih, ali takođe popularnih varijanti tog perioda. Verno prikazani insekti i životinje, kao i dugmad od poludragog kamenja poput ahata, bili su naročito vredni i predmet sakupljanja. Kao vrhunac ovog perioda izdvajaju se takozvana Habitat dugmad, koja su sadržala prave mini primerke insekata, biljaka ili komada materijala, zaštićena staklenim kupolama. Standardizacija vojnih uniformi, koja se desila takođe tokom osamnaestog veka, dovela je do proizvodnje specijalnih dugmadi koja su sve do današnjih dana nastavila da čine važan deo te industrije. Broj dugmadi, koji je neophodan za vojnički kaput, kreće se između dvadeset i trideset, a svaka zemlja, region i specijalizacija zahtevali su poseban dizajn. Ubrzo se ova praksa „profesionalnih dugmadi na uniformama“ prenela i na avio kompanije.

U prvoj polovini devetanestog veka došlo je do svojevrsnog preokreta jer je muška moda postala opuštenija, dugmad su često bila obična i u istoj boji kao i ostatak odeće, a ženska moda se videla kao pozornica za šepurenje. Najnovije trendove u izradi nakita pratila je i izrada dugmadi, pa su tako bili popularni oni od porcelana, bisera i srebra. Dugmad od crnog stakla, koje je kraljica Viktorija uvela tokom perioda žalosti za princom Albertom, bila su popularna sve do kraja veka. Na područje Amerike su, sve do 1812. godine, dugmad stizala iz Engleske. Tada je Aron Benedikt osnovao fabriku za proizvodnju metalnih dugmadi koja je postala jedna od najpoznatijih. Prema statistici iz 1996. godine, procenjuje se da su proizveli preko sto miliona dugmadi, od kojih je polovina bila za modnu industriju, a ostatak za potrebe vojske. Prirodni materijali korišćeni u njihovoj izradi su i dalje bili popularni, naročito dugmad napravljena od školjki, ali i uvedeni su novi poput celuloida koji je imitirao druge materijale. Između 1870. i 1914. godine oslikana dugmad su bila na vrhuncu svoje popularnosti. Na njima se sve manje radilo ručno, a masovna prozvodnja je doprinela velikom broju najraznovrsnijih slika, od kojih je najpopularnija bila Ajfelova kula. Početkom dvadesetog veka, kada su odela postala popularna i među muškarcima i ženama iz radničke klase, javila se potreba za jeftinijim dugmićima. U isto vreme, oni su dobili i naznaku nove buduće konkurencije – rajfešlus koji je patentiran 1903. godine, a u upotrebu je ušao tek tokom tridesetih godina dvadesetog veka. Pedesetih godina plastika je postala sastavni deo proizvodnje dugmadi i na taj način zamenila jeftino staklo koje se koristilo. Kako je na snagu stupio zakon koji je zabranio upotrebu prirodnih materijala, poput slonovače i kornjačevine, zadatak plastične dugmadi je bio da ih imitira i zahvaljujući tome su postala najviše pravljena i korišćena. Kao simbol prošlih vremena, naročito u periodima retro nostalgije, dugmad su postala rado skupljani i izuzetno cenjeni predmeti među kolekcionarima. Postoji čak i National Button Society, napravljen posebno za kolekcionare, koji objavljuje tromesečni bilten i održava godišnje sastanke, a jedna zanimljiva i možda nekome korisna informacija jeste da najviše cene, što vrednosno, što materijalno, vojnu dugmad.