Pad rimskog carstva

Varvarske invazije početkom 5. veka

Posle Teodosijeve smrti (395. god.) Zapadnim rimskim carstvom vladao je mladi Honorije. Stilihon, iskusni državnik i vojskovođa, bio je zadužen da mu u tome pomaže i da održava jedinstvo sa Istočnim carstvom, koje je bilo povereno Arkadiju. Vođe na Istoku su ubrzo odbacile Stilihonovo starateljstvo. U Konstantinopolju je došlo do antivarvarske reakcije, što je ometalo ciljeve polu-varvarina Stilihona. On je u nekoliko navrata hteo da se umeša u unutrašnje prilike u Konstantinopolju, ali ga je u tome sprečila pretnja vizigotskog vođe Alariha, koga je porazio kod Valensije 402. godine, zatim napad Ostrogota Radagaza 406. godine i, konačno, velika invazija Gala 407. godine. Sledeće je godine Stilihon hteo da obnovi jedinstvo carstva tako što će u Konstantinopolju postaviti novog cara, Teodosija II, sina Arkadija, koji je prerano umro. Međutim, Stilihon je pao kao žrtva političke i vojne zavere u avgustu 408. godine. Podela carstva na dva dela postala je sada stalna.

Honorije, sa prestonicom u Raveni, koju je bilo lakše braniti nego Milano, bio je okružen samo nesposobnim dvorjanima, koji su i sami bili prožeti nasilnom mržnjom prema [varvari]ma. Alarih se ponovo pojavio, na čelu svojih Vizigota, i zahtevao zemljište i novac. Umoran od dvostruke igre Rimljana, spustio se do samog Rima. Prvi put nakon invazije Gala 390. godine stare ere, grad je avgusta 410. godine bio zauzet i pustošen tokom tri dana, što je predstavljalo kraj jedne ere u istoriji Zapadne Evrope. Pošto je izgleda i sam bio preobraćenik u hrišćanstvo, Alarih je poštedeo crkve. Ubrzo potom umro je na jugu Italije, a njegov naslednik, Ataulf, napustio je poluostrvo i krenuo u borbu protiv Gala.

Bežeći od zastrašujuće navale Huna, 31. decembra 406. godine Vandali, Svebi i Alani, koje su odmah sledili Burgundi, prešli su zamrznutu Rajnu i promarširali preko Galije, bez muke odbacujući s granica Franke i Alemane, koji su bili rimski saveznici. Između 409. i 415. godine mnogi od ovih varvara stigli su u Hispaniju i naselili se u Luzitaniji (Svebi) i u Betici (Vandali, odakle ime Andaluzija). Čim se Galija malo smirila, stigli su Ataulfovi Vizigoti i učvrstili se u Narbonskoj Galiji i Akvitaniji. Pošto ih je priznao za "saveznike", Honorije je od njih zatražio da krenu u borbu protiv Vandala u Hispaniji. U međuvremenu, rimski je vojskovođa Konstancije eliminisao nekoliko uzurpatora u Galiji, ograničio Vizigote na Akvitaniju i reorganizovao upravu. Ipak, nije mu pošlo za rukom da potisne Franke, Alemane i Burgunde, koji su zauzeli severni deo zemlje, niti da suzbije nasilje bagauda. On je počeo da učestvuje u upravljanju carstvom i 421. godine je proglašen za avgusta, ali je ubrzo potom umro. Njegov sin, Valentinijan III, nasledio je Honorija 423. i vladao do 455. godine.


Wikipedia

Početak germanske hegemonije na Zapadu

Tokom prve polovine 5. veka varvari su se postepeno učvrstili, uprkos naporima rimskog vojskovođe Aecija, koji je zapovedao malom vojskom najamnika i Huna. Aecije je 436. godine oslobodio Arl i Narbon od Vizigota, Franke je delom odbacio preko Rajne, a delom inkorporisao kao saveznike, poražene Burgunde je naselio u Sapaudiju (danas Savoj), a Alane smestio u Orleans. Ostale su provincije bile izgubljene: Britanija, koju su Rimljani napustili još 407. godine, kada su je zauzeli Pikti i Skoti, potpala je sada pod vlast Angla, Sasa i Jita. Veliko kraljevstvo Sveba, formalno u savezu s Rimom, a zapravo nezavisno, osnovano je posle odlaska Vandala, te se povezalo s Vizigotima, kojima je vladao Teodorih I i koji su se naselili na zemlji oko Garone.

Vandalin Genzerih poveo je 428. godine svoj narod (80.000 ljudi, uključujući 15.000 ratnika) u Afriku. Sv. Avgustin je umro 430. godine u opsednutom Hiponu, Kartagina je pala 435, a 442. godine Genzerih je po jednom sporazumu dobio bogate provincije Bizacij i Numidiju. Odatle je mogao da izgladnjuje Rim, preti Siciliji i zapadni deo Sredozemnog mora zatvori za Vizantince.

Uskoro potom, 450. godine, Atilini Huni su napali Zapad: prvo Galiju, gde su, pošto su bili odbačeni od Pariza, pretrpeli poraz od Aecija na Katalaunskim poljima, zatim Galiju, iz koje su se povukli kada su primili kontribuciju od pape Lava I. Atila je ubrzo umro; ova invazija, koja je zapravo proizvela više legendarnih sećanja nego pravih ruševina, pokazala je da je stvorena solidarnost između Galo-Rimljana i njihovih varvarskih neprijatelja, jer su Franci, Alemani, pa čak i Teodorihovi Vizigoti došli u pomoć Aeciju.

Godine 454. umro je Aecije, nazvan "poslednjim Rimljaninom", a Valentinijana III 455. godine. Nakon toga Zapad je postao predmet intriga germanskih poglavica Ricimera, Oresta i Odoakra, koji su preko marionetskih careva držali faktičku moć. Energični je Majorijan u periodu od 457. do 461. godine obnovio carsku vlast u južnoj Galiji, ali ga je ubrzo potom Genzerih porazio i pogubio.

U junu 475. godine carem Zapadnog rimskog carstva postao je Julije Nepot. Međutim, pobunio se zapovednik vojske Orest, koji je na presto postavio svoga mladog sina Romula Avgustula. Romula Avgustula, međutim, nije priznao car Istočnog rimskog carstva, pa je on formalno bio uzurpator prestola. Julije Nepot pobegao je u Dalmaciju, gde je i umro 480. godine, sve vreme tvrdeći da je on zakoniti rimski car.

Konačno, 476. godine Odoakar je zbacio s prestola Romula Avgustula, proglasio se na varvarski način za kralja i zatim umereno vladao Italijom, formalno potčinjen caru Istoka. Kraj Rimskog carstva na Zapadu prošao je gotovo neprimećeno. Ipak, danas je uglavnom široko prihvaćeno da 476. godina predstavlja godinu u kojoj je došlo do konačnog pada Zapadnog rimskog carstva.


Wikipedia

Varvarska kraljevstva

Nekoliko varvarskih kraljevstava je zatim bilo osnovano: Genzerihovo kraljestvo Vandala u Africi; Vizigotsko kraljevstvo u Hispaniji i Galiji sve do Loare, a dalje na severu, kraljevstva Franaka i Alemana. Varvari su svuda predstavljali manjinsko stanovništvo. Učvrstili su se na velikim imanjima i podelili zemlju u korist saveznika, a da pritom nisu mnogo štetili nižim slojevima i ometali ekonomiju. Stari su stanovnici živeli po rimskim zakonima i običajima, dok su varvari zadržali sopstvene zakone, od kojih je najpoznatija sudska zbirka Wergild. Rimljani i varvari su koegzistirali, ali ta koegzistencija nije bila lagodna, pre svega zbog razlika u običajima, socijalnim i političkim institucijama (lične monarhije, vernost jednog čoveka drugom), jezika (mada se latinski još uvek koristio u administraciji), a pre svega zbog razlika u religiji: naime, varvari si većinom prihvatili arijanstvo varvara, što je dozvolilo rimskim katoličkim biskupima da zadrže kontrolu nad svojim vernicima. Do jedinog progona je, međutim, došlo pod Vandalima, čija je vlast bila najsurovija.

Dva velika kraljevstva obeležila su kraj 5. veka. U Galiji je Klovis, kralj salijskih Franaka (vladao od 481/482. do 511), isterao iz Suasona Siagrija, još jednog "poslednjeg Rimljanina", oduzeo Alzas i Palatinat od Alemana (496) i kod Vuilea ubio Alariha II, vizigotskog kralja. Njegovo preobraćenje u katoličanstvo osiguralo mu je podršku rimskih biskupa, te se u Galiji tako učvrstila vlast Franaka. Istovremeno, u Italiji je vladao Teodorih, kralj Ostrogota. Njemu je istočnorimski car Zenon poverio u zadatak da povrati Italiju od Odoakra 488. godine, a 494. godine on sam se u Raveni proglasio za kralja. Njegovi Goti, kojih je bilo malo, učvrstili su se na severu; na drugim mestima on je sačuvao staru carsku administraciju, sa senatorima kao prefektima. Što se tiče spoljne politike, on je sprečio Klovisa da stigne do Sredozemlja, te je proširio svoju državu do doline Rone. Teodorih je umro 526. godine. Deset godina kasnije Justinijan je svom vojskovođi Velizaru dao u zadatak osvajanje Italije, što je bila skupa, razorna i privremena operacija koja je trajala od 535. do 540. godine.


Wikipedia

Analiza opadanja i propasti

Istoričari su uzroke pada Rimskog carstva tražili u mnogim pravcima i s mnogo interesa, čak i s dozom hitnosti da se dođe do nekog uverljivog objašnjenja. Oni su, naime, smatrali prirodnim da vide i traže paralele između sudbine Rima i sudbine sopstvenog vremena. Koje god objašnjenje da se izabere, u njemu će se verovatno kriti neki prioriteti koji utvrđuju definiciju "civilizacije", posebno civilizacije "Rima" ili "antičkog doba". Na primer, ukoliko se antička civilizacija identifikuje s antičkom književnošću na onoj tački razvoja koju neko smatra najboljom, tada će "kraj" te civilizacije morati da se postavi u nekom trenutku opadanja, a razlozi nastupanja kraja moraće se tražiti u prethodnim prilikama. Ako se, pak, naglasak stavi na političku dominaciju, tada se neki drugi trenutak mora izabrati i objasniti u terminima onoga što je dovelo do tog trenutka. Postoje beskrajne varijacije u toj potrazi, i svakako će ih biti još, pošto se smatra da kvalitet književnosti zaista jeste opao, kao što su opali i pravna nauka (mada u drugom vremenskom periodu), retorika i energična politička debata u prestonici, moćna inovativna filozofija, likovne umetnosti, građanski patriotizam i spremnost da se umre za svoju zemlju. "Civilizacija" se pokazuje ne kao jedan jedini entitet, već kao mreža mnogih niti, od kojih svaka ima svoju dužinu.


Teorije o "opadanju i padu" carstva

Uopšteno govoreći, teorije o "opadanju" smatraju da je Rimsko carstvo moglo opstati da nije bilo nekih okolnosti koje su dovele do njegove preuranjene propasti. Neki od pristalica ovih teorija smatraju da su sami Rimljani "krivi" za propast carstva jer su vodili lošu politiku ili su dopustili da dođe do "dekadencije" predačkih vrlina.

Prema gledištu istoričara Vegetija, koje i danas ima nekoliko pristalica, Rimsko carstvo propalo je zbog sve učestalijeg kontakta s varvarima, što je dovelo do "varvarizacije" i opšte "dekadencije". Propast carstva bilo je pre svega vojno pitanje, jer je među vojnicima zavladala apatija i nedisciplina.

Edward Gibbon za opadanje i pad Rimskog carstva krivio je nestajanje građanskih vrlina kod Rimljana, koji su vremenom zadatak odbrane carstva preneli na najamničke varvarske vojske, koje su se pak na kraju okrenule protiv samoga carstva. Gibbon je smatrao da je ovome doprinelo i hrišćanstvo, jer je pažnju ljudi odvlačilo od zemaljske realnosti na nagrade koje su ih čekale nakon smrti. Ipak, premda je gubitak građanskih vrlina i uspon hrišćanstva smatrao primarnim uzrocima propasti, Gibbon je istraživao i druge faktore koji su doprineli padu, pa tako pominje i promenu klimatskih uslova u Zapadnoj Evropi.

Drugi istoričari smatraju da je do propasti Rimskog carstva došlo bez uticaja samih Rimljana. Prema njihovom gledištu, jedan od presudnih uticaja izvršile su tehnološke inovacije, kao što je npr. upotreba potkovice među germanskim plementima tokom 3. veka ili preuzimanje kompasa iz Kine, gde je u 4. veku nastala njegova prva, primitivna verzija. Međutim, ova teorija ne uzima u obzir jednu od najvećih snaga Rimljana – njihovu sposobnost da se prilagode tehnologiji i taktici njihovih neprijatelja. Ta je sposobnost očigledna još iz vremena Rimske republike, kada su Rimljani izgradili prvu flotu da bi se u punskim ratovima suprotstavili Kartagini, koja je već bila velika pomorska sila. Ova teorija ne uzima u obzir ni činjenicu da se ogroman broj germanskih konjanika borio na strani Rimljana, kao ni činjenicu da se većina varvara s kojima su se Rimljani sukobljavali u periodu od 3. do 6. veka borila kao pešadija.

John Bagnell Bury u svojoj Istoriji poznog Rimskog carstva (History of the Later Roman Empire) daje teoriju o više faktora koji su doveli do propasti carstva na Zapadu. On negira Gibbonovu tvrdnju o hrišćanstvu kao jednom od presudnih faktora propasti, ističući da je Istočno carstvo opstalo iako je tamo značaj i uticaj hrišćanske vere bio mnogo veći. Gibbonovu teoriju o dekadenciji građanskog morala smatra previše simplističkom, premda je ne odbacuje u potpunosti. Bury smatra da je istovremeno delovalo nekoliko važnih faktora: opadanje ekonomije, ekspanzija germanskih plemena, depopulacija Italije, faktička nezavisnost germanskih saveznika u odnosu na rimsku vojsku, katastrofalna Honorijeva izdaja Stilihona, gubitak vojničke snage, ubistvo Aecija i nepostojanje bilo kojeg vojskovođe koji bi ga zamenio. Prema njegovoj teoriji, dakle, do propasti carstva došlo je zbog niza nepovoljnih faktora, od kojih se svaki, uzet pojedinačno, mogao savladati, ali koji su se, delujući zajedno, pokazali nepremostivima.

Peter Heather, u svom delu Pad Rimskog carstva (The Fall of the Roman Empire), nudi drugačiju teoriju. Prema njegovom mišljenju, Rimsko carstvo je, i pored svih nedostataka, tokom prvog, drugog i početka trećeg veka, veoma dobro funkcionisalo. Prvi znak ozbiljne krize bio je nastanak novog Persijskog carstva Sasanida (226-651). Rimskom carstvu trebalo je 50 godina da bi otklonilo sasanidsku pretnju, a i to je postignuto tek oduzimanjem regionalnih poreskih prihoda od zapadnoevropskih gradova. Iako je to rezultiralo osnaživanjem vojnih snaga Rima na Istoku i utvrđivanjem rimskih granica prema sasanidskom carstvu, to je s druge strane na Zapadu proizvelo dve posledice koje su se dugoročno pokazale izrazito nepovoljnim. Prvo, lokalna elita izgubila je motivaciju da troši svoje vreme i novac na razvoj lokalne infrastrukture. Javne građevine počev od 4. veka bile su skromnije nego ranije i finansirala ih je centralna rimska vlada, jer su se lokalni poreski prihodi sve više smanjivali. Drugo, "obrazovani zemljoposednici", kaže Heather", "svoju su pažnju skrenuli na one aktivnosti koje su donosile zaradu ... i nisu se obazirali na provincijsku i lokalnu politiku carske birokratije". Prema ovoj teoriji, u 4. veku su Huni, atentat na Stilihona i ubistvo Aecija svi doprineli konačnom padu. Ni Heather, kao ni Bury, ne smatra da je pad carstva bio neizbežan, nego ga posmatra u terminima niza događaja koji su svi, delujući gotovo istovremeno, iz temelja potresli carstvo.

Bryan Ward-Perkins, u svom delu Pad Rima i kraj civilizacije (The Fall of Rome and the End of Civilization), vraća se više tradicionalnom gledištu o tome da je do pada došlo zbog političke nestabilnosti, spoljne vojne invazije i nedovoljnih poreskih prihoda. Prema ovoj teoriji, varvarske invazije prouzrokovale su dugoročnu štetu poreskim prihodima, što je smanjilo vojnu snagu carstva. Istovremeno, neprekidni napadi na granice carstva ohrabrili su ustanke po provincijama, što je dodatno umanjivalo državne resurse. Za razliku od većine istraživača, posebno onih koji zastupaju teorije o tome da "pada" uopšte nije bilo, Ward-Perkins smatra da arheološki nalazi u mnogim delovima nekadašnjeg Rimskog carstva ukazuju na to da je pad carstva zaista bio prava katastrofa. Ova teorija, slično Buryjevoj i Heatherovoj, ukazuje na niz cikličnih događaja koji su, delujući zajedno u isto vreme, proizveli konačan pad. Glavna razlika u odnosu na Buryjevu teoriju je u tome to što Ward-Perkins, kao i Heather, koristi arheološke podatke da bi potvrdio svoj stav da je pad Rimskog carstva zaista predstavljao pravu katastrofu za milione građana carstva.

Istoričar Michael Rostovtzeff i ekonomista Ludwig von Mises smatraju da je loša ekonomska politika imala presudnu ulogu u osiromašenju i propadanju Rimskog carstva. Prema njima, carstvo je u 2. veku razvilo složenu tržišnu privredu, koja se, čak i po današnjim standardima, može smatrati slobodnim tržištem. Međutim, počev od 3. veka devalvacija valute dovela je do inflacije. Zakoni koji su zavodili kontrolu cena zatim su rezultirali cenama koje su bile značajno niže od tržišnih. Prema ovoj teoriji, veštački stvorene niske cene dovele su do nestašice hrane, posebno u gradovima, čije je snabdevanje namirnicama zavisilo od trgovine. I pored svih zakona donetih u cilju sprečavanja migracija iz gradova u sela, postepeno je nastupala depopulacija gradova, a mnogi Rimljani su napuštali svoja gradska zanimanja da bi se prihvatili poljoprivrednih radova. Ovo je, zajedno sa oporezivanjem, koje je postajalo sve više represivno i samovoljno, dovelo do sveopšte dekadencije u ekonomiji, tehnološkim inovacijama i opštem bogatstvu carstva.

Prema još jednoj teoriji, do pada Rimskog carstva došlo je upravo zbog napora uloženih u očuvanje njegovog jedinstva. Naime, koreni feudalizma postavljeni su onoga trenutka kada je kolonima zakonom zabranjeno da menjaju svoje mesto stanovanja, jer se smatralo da će to olakšati prikupljanje poreza. Ova teorija takođe navodi da je jedan od uzroka propasti bila i nedovoljna količina zlata, koja je nastupila zbog iscrpljenosti postojećih rudnika. Do inflacije je došlo jer novac više nije kovan od pravog zlata. Zbog toga je novac izgubio vrednost, pa vojnici više nisu želeli da budu plaćeni u novcu nego u naturi. Tako je carska vlada bila prisiljena da pribegava angažovanju jeftinijih najamnika.


Wikipedia

Teorije o padu zbog "sudbinske predodređenosti"

Neki istoričari, npr. Arnold Toynbee i James Burke, smatraju da je Rimsko carstvo od samog početka bilo "osuđeno na propast", te da je celo carsko doba rimske istorije predstavljalo zapravo postepenu dekadenciju. Prema ovoj teoriji, carstvo nije ni imalo šanse da opstane. Rimljani nisu imali budžetski sistem; rimska ekonomija zasnivala se u osnovi na pljački i pustošenju dostupnih resursa, a ne na proizvodnji bilo kojeg novog proizvoda. Carstvo se temeljilo na plenu iz osvojenih teritorija ili na prikupljanju poreza koji su sitne zemljoposednike terali u bankrot ili u zavisnost od zemljoposedničke elite koja je bila oslobođena poreza. U sistemu ekonomije zasnovanom na ropstvu nije mogla postojati srednja klasa koja bi imala kupovnu moć, što je rezultiralo time da u Rimskom carstvu nije postojala nikakva proizvodna industrija. U međuvremenu, cena vojne odbrane carstva i carskoga dvora ostala je visoka. Finansijske potrebe bile su sve veće, ali je bilo sve manje načina da se one zadovolje.


Teorije koje negiraju da je došlo do propasti

Neki istoričari smatraju da do "pada" nikada nije ni došlo, te da možda nije bilo ni "opadanja". Oni smatraju da je za stanovništvo carstva prenos vlasti s centralne carske vlade na lokalne upravne jedinice bio postepen i gotovo neprimetan.

Prema teoriji Henrija Pirennea iz dvadesetih godina 20. veka, koja i danas ima dosta pristalica, Rimsko carstvo nastavilo je da postoji, u jednom ili drugom obliku, sve do arabljanskih osvajanja u 7. veku, koja su omela trgovinske puteve na Sredozemlju, što je dovelo do opadanja evropske ekonomije. Zastupnici ove teorije smatraju da je Franačko carstvo predstavljalo naslednika Rimskog carstva, te da je samim tim krunisanje Karla Velikog za prvog cara "Svetog rimskog carstva" bilo sasvim opravdano kao nastavak niza rimskih careva.

Istoričari "pozne antike" za predmet svog istraživanja uopšte ne uzimaju mogućnost da je Rimsko carstvo u bilo kojem trenutku "palo", već smatraju da je tokom vekova došlo do "transformacije", te da se koreni srednjovekovne kulture mogu naći već duboko utkani u poznoj rimskoj kulturi. Zbog toga se najveća pažnja njihovih istraživanja usredsređuje na kontinuitet između antičkog i srednjovekovnog doba. Prema ovim teorijama, nikakvog oštrog reza nikada nije ni bilo, već se radi o postepenom, prelaznom procesu. Došlo je do logičnog prenosa vlasti sa centralne vlade na lokalna, varvarska ali "romanizovana" kraljevstva, a taj je prenos bio podstaknut dvovekovnim bliskim kontaktima (i sukobima) među germanskim plemenima, Hunima i Persijancima. Prema ovoj teoriji, međutim, uloga varvara bila je ključna: bez njihove intervencije Zapadno rimsko carstvo opstalo bi u nekom obliku.


Efikasnost uprave

Međutim, gledište koje danas ima možda najviše pristalica usredsređuje se na sposobnost carstva da održava svoj politički i vojni integritet ― što je očigledno središnja i najvažnija nit ― i na trenutak u kome je ta sposobnost najdramatičnije poljuljana i u kome ona nestaje, a to je period "varvarskih invazija", dakle od 407. godine tokom naredne decenije. Ukoliko se, pak, ispita ovaj trenutak i u unutrašnjem razvoju potraže razlozi za slabost carstva, oni se mogu naći jedino u upravi. Nije nedostajalo vere u cara i lojalnosti prema njemu, niti vojne tehnologije barem jednake tehnologiji osvajača, niti stanovništva dovoljno velikog da opremi veliku vojnu silu, niti same sile (barem na papiru), niti ekonomskog potencijala neophodnog za naoružavanje te vojske. Odgovornost za pojedinačne poraze koje detaljno opisuju savremenici mogu se gotovo listom pripisati iskvarenosti administracije, što je vojnike činilo nedisciplinovanim, neuvežbanim, često na stalnom odsustvu i bez dobrog motiva i neophodne opreme za borbu. Vojnici nisu bili plaćani, zbog raznih zloupotreba u sakupljanju i distribuciji robe i novca, dobijenih od poreskih obveznika; od njihovih dužnosti odvlačila ih je navika da pljačkaju svoje domaćine u provincijskim gradovima, bilo na sopstvenu inicijativu ili na inicijativu svojih vođa. Iz istog tog razloga ― tj. zbog zloupotrebe moći zadobijene službom u vojsci ili birokratiji ― u gradskoj upravi više nije učestvovala urbana elita, čiji su članovi još mnogo pre 407. godine iz aktivne službe otišli na razne administrativne položaje koji su ih oslobađali obaveza prema njihovim gradovima. Konačno, iz istog razloga sposobni ljudi u centralnoj vladi nisu mogli razviti korektivne mere koje su bile potrebne protiv ovih sistemskih slabosti, jer se od njih krila istina, jer su bili prepušteni neposobnim ili potkupljivim saradnicima, ili jer su ih spletkaroši, kojima su bili okruženi, sprečavali da se održe na vlasti. Detalji svih ovih optužbi koje se mogu izneti protiv poznorimske uprave otkrivaju se u velikoj zbirci carskih edikta objavljenoj 438. godine, Teodosijevom kodeksu, kao i u delima savremenih pisaca s Istoka i Zapada, kao što su Sinezije, Avgustin, Libanije, Temistije, Hrizostom, Simah, biskup Maksim iz Turina, i, pre svih, Amijan Marcelin. Carstvo koje u trenutku najveće hitnosti nije moglo angažovati svu odbrambenu snagu, koju je još uvek posedovalo, nije ni moglo odoleti spoljnom neprijatelju.


Wikipedia

Predskazanja

Među velikim delom stanovništva Rimskog Carstva bilo je rašireno verovanje da je sudbina pojedinaca i države unapred određena, te da je buduće događaje moguće na nekin način predskazati. Tako je, baš kao i kod savremenih ljudi, vladalo uverenje da različita znamenja najavljuju ishod budućih povoljnih ili nepovoljnih dešavanja. Jedini problem, kao i danas, bio je taj što bi punog smisla znamenja postojali svesni tek nakon što bi se neželjeni događaji – već odigrali.Šezdesetih godina IV veka teško da je iko od podanika Carstva predosećao katastrofu koja će uslediti. Život se odvijao sličnim tokom kao i predhodnih sedamdeset godina, a rimski carevi su manje-više uspešno branili granice države od upada varvara i duž Limesa podizali nova utvrđenja. U gradovima su ljudi uživali u trkama dvokolica, a seljaci su s mukom obrađivali zemlju i plaćali poreze. I dalje su trajala prepucavanja pagana i hrišćana, pa i hrišćanskih frakcija među sobom, a tu i tamo izbila bi i po koja pobuna.

Međutim, veliki istoričar pozne antike Amijan Marcelin kaže da su se upravo u to vreme pojavila i prva znamenja propasti. (Naravno, ovo delo je napisano nekoliko godina nakon tih događaja.)

“Naime posle mnogih verodostojnih proročanstava proroka i gatara, počeli su da skaču psi i zavijaju vukovi, noćne ptice pevale su nešto žalosno i plačno, a mutni izlasci sunca zatamljivali su jutarnji sjaj. Viđena je krava presečenog dušnika kako mrtva leži, a njena smrt predskazivala je opštu nesreću”.

Kada su u Halkedonu razgrađivane zidine grada kako bi se od tog materijala napravila kupatila u Konstatinopolju, u temelju zida otkriven je pravougaoni kamen sa uklesanim stihovima:

A kad rosne devojke kroz grad u igri
okreću se veselo ovenčanim ulicama
i kad zlosrećni zid bude odbrana banje
tad će bezbrojna plemena široko rasutih ljudi
s oružjem preći preko lepotokog Istra
i razoriti skitska polja i mezijsku zemlju
ali kad bezumnom nadom na Panoniju krenu
to biće kraj bitke i života im.

Godine 372, zajedno sa notarom Teodorom, veći broj ljudi je zatvoren i optužen za zaveru i pripremanje prevrata. Među osumnjičenima bili su Patricije i Hilarije, optuženi za proricanje uz pomoć tronošca, u potazi za odgovorom ko će naslediti sadašnjeg cara. Jedan od odgovora je bio QEW. Ovo je trebalo da predstavlja prvi slog imena budućeg imperatora. Opet, drugi se odgovor sastojao iz stihova koji su predskazivali sudbinu zatvorenika, ali i imperatora:

Tvoja krv će biti osvećena, a njima
besna Tisifona sprema gadan kraj
dok Ares besni na Mimantovoj ravnici.

Car Valens se upravo zbog ovih stihova klonio planine Mimant u Maloj Aziji. Ipak, on gine u boju kod Hadrijanopolja, gde, nakon toga, pronalaze stari grčki nadgrobni spomenik sa natpisom – Mimant.

Katastrofa koja je usledila postala je velika fascinacija budućih generacija. Počevši od Gibona (XVIII vek) i njegovog dela, sve do naših dana ova tema je stalno privlačila pažnju istraživača prošlosti.
Invazija ili odumiranje?

Obično se događaji koji su usledili nakon hunskog upada u evropske stepe (rušenja velikih plemenskih saveza Gota, migracija ovih varvara na teritoriju Rimskog Carstva i njihova pobeda nad rimskom carskom vojskom kod Hadrijanopolja) uzimaju kao ključna tačka evropske istorije. Strašan poraz rimske vojske nanet od strane gotsko-alanske koalicije, konačno je otvorio vrata Carstva varvarskim najezdama, koje su za nepunih sto godina u potpunosti izmenile sliku stare Evrope.

Na ovom mestu trebalo bi reći da je to bila propast samo zapada, a da je Imperija na istoku živela mnogo duže, sve do turskog osvajanja Konsatinopolja 1453. godine, doživljavajući drastične promene, pa se na kraju razlikovala od poznog Carstva taman toliko koliko se i Dioklecijanova imperija razlikovala od Avgustove. Zbog toga ispravnije je zaključiti da je s kraja IV veka počelo nestajanje Rimskog Carstva kao sveobuhvatne mediteransko-evropske civilizacije, ključnog političkog i ekonomskog faktora na čitavom evroazijskom prostoru. Postavlja se pitanje, da li su slom Imperije i poraz istočne vojske kod Hadrijanopolja bili neizbežni koraci posrnulog carstva, ili je odlučujuću ulogu u ovoj propasti imala ljudska pohlepa i sujeta, kako je to zapazio još očevidac i hroničar ovih dešavanja – Amijan Marcelin.

Savremeni istraživači pozne antike podelili su se na osnovu gledišta u dva “tabora”. Prvi smatraju da su uzroci propadanja bili ponajviše unutrašnje prirode, dok drugi veruju da su spoljni faktori (varvari) bili od presudnog značaja. Pri tome se naglašava presudni uticaj jednog faktora, ili kombinacija velikog broja uzroka. Često se Rimsko Carstvo posmatra kao izolovani entitet, ili se Germanima pripisuje prenaglašena uloga kao “grobarima” Zapadnog rimskog carstva.

Prva tumačenja javila su se kod savremenika i aktera ovih dešavanja. Preostali rimski pagani videli su uzroke propasti u hrišćanima, koji su se odrekli državnih bogova. Sa druge strane, Blaženi Avgustin, episkop Hipona, jedan od velikh teologa zapada i očevidaca invazije Vandala, imao je savim drugačije gledište. U delu O Božijoj državi, on tvrdi je da su sva dešavanja deo velikog božanskog plana i neizbežan korak ka silasku Nebeskog Jerusalima.

Prilično rano su se pojavile (a neke još uvek opstaju) takozvane “seed” teorije, koje tragaju za uzrocima propasti u što daljoj prošlosti i vremenu prosperiteta Imperije. Uzrocima koji će postati pokretači dešavanja između IV i VI veka. Tako je Gibon, jedan od prvih istraživača ovog problema (Propast i pad Rimske Imperije), povezivao uzroke propadanja sa vremenom dinastije Antonina. Piter Braun(Peter Brown) je u svojim radovima ignorisao pad Carstva i invaziju varvara, držeći se prekretnica istorije koje ukazuju na kontinuitet Imperije na istoku, ali i na transformaciju zapada u ranosrednjovekovna društva. Treba pomenuti i mišljenje istoričara Rostovceva, koji je presudnu ulogu pridavao varvarizaciji Rimskog Carstva. U svakom slučaju, do sada je najuspešnija sveobuhvatna studija Džonsa(A. H. M. Johns) The Later Roman Empire, čije monumentalno delo i trag u razmišljanju sledi i ovaj rad.
Glavobolje careva i podanika

Ovaj odeljak je najrazumljiviji ljudima koji su poslednje dve decenije proživeli u Srbiji. Veliki broj istovetnih ili sličnih problema, stotinama godina pritiskao je i podanike Rimske Imperije, tako da će biti lako zamisliti kako su se osećali stanovnici (posebno pograničnih provincija) posle višedecenijskih pritisaka.

Unutrašnje propadanje i transformacija Rimske Imperije bio je dugotrajan proces. Prve naznake krize počele su se osećati nakon Hadrijanove vladavine. U tom vremenu nekontrolisano su se trošila sredstva na obnovu i izgradnju hramova, termi i drugih javnih građevina, a uz to su išla i velika žrtvovanja, skupe religiozne procesije i brojne igre koje su uveseljavale proleterijat. Socijalni mir je kupovan velikim distribucijama žita, vina i ulja gradskoj sirotinji. Spoljna trgovina bila je stalno u deficitu u odnosu na istočne države odakle su uvožene luksuzne robe (tkanine, začini, dragulji, slonovača…). Tako, već je filozof i imperator Marko Aurelije bio prinuđen da, zbog ratova sa Markomanima i Kvadima 167. godine, proda carske dragulje i nameštaj iz palate!

Vojni krugovi su iskoristili neefikasan sistem nasleđivanja carske vlasti kako bi njima pripala ključna uloga u ovim dešavanjima. Rezultat je bio period koji se danas često naziva vojnom anarhijom, u kome su, od čak 27 imperatora za redom – samo dva umrla prirodnom smrću. Posledice su bile slabljenje centralne vlasti i odbrambene moći države. Izlaz iz teške ekonomske i socijalne situacije Rim je pronašao u izrazitoj apsolutističkoj formi vladavine, koja počinje sa Dioklecijanom godine 284.

Neki naučnici misle da su faktori nezavisni od ljudi – ispošćeno zemljište, epidemije malarije i kuge – ključni u propasti Imperije. Pored toga, kao jedan od uzroka dugotrajne demografske krize, pominje se čak i uloga toksičnog olova koje je bilo prisutno u kuhinjskoj gleđosanoj keramici i vodenim cevima!

Kuga je u više navrata harala Rimskom Imperijom, a 180. godine skoro jedna četvrtina (!) žitelja Carstva stradala je od ove zarazne bolesti. Slična pošast se dogodila u periodu između 252. i 267. godine, u kojoj je veliki grad Aleksandrija izgubila dve trećine stanovništva.

Velikoj depopulaciji doprineli su i, skoro neprekidni, spoljni i unutrašnji sukobi, koji su u velikoj meri smanjili broj kvalitetnih vojnika i civilnog stanovništva. Na ovo gledište se nadovezuje tzv. biopolitička teorija, koja zagovara scenario po kojem je došlo do istrebljivanja najboljeg soja ljudi. Egzekucije i brojni građanski ratovi praktično su ostavili državu bez društvene elite.

Političko rešenje za krizu stanovništva pronađeno je u obimnom prihvatanju varvara u carsku službu. Tako je započela germanizacija i varvarizacija armije. Tako, pojedini delovi Imperije postali su de facto varvarizovani još pre nego što je Velika seoba stvarno počela.

Visoki porezi, koji su pritiskali stanovništvo, proistekli su iz stalnog povećanja vojnog budžeta zbog čestih ratova i invazija varvara. Posle plaćanja svih poreza i nameta, seljacima i gradskoj sirotinji ostajalo je jako malo sredstava za brigu o vlastitoj porodici, što je dovelo do povećanja ionako velike smrtnosti dece stare do godinu dana. Antropološke analize skeletnih osataka iz pozne antike u čitavoj Evropi pokazuju da je smrtnost novorođene i sasvim male dece prelazila 35%!

Alternativna, tzv.psihološka teorijapredlaže rešenje po kome je jedan od presudnih uticaja bilo slabljenje moralaili “gubljenje nerava” stanovnika Carstva, koji su stalno živeli pod različitim vrstama pritisaka i u strepnji. Ovo gledište se posebno odnosi na na pogranične provincije, koje su često bile poprište ratnih dejstava i epidemija boleština. Otuda i ne čudi što je i ukupni moral stanovništva bio jako nizak.

Ključno ishodište svih ovih neprilika bio je nedostatak javnog duha ili građanske svesti, koji se često manifetovao pasivnošću stanovništva u odnosu na sva ključna dešavanja. Ova pojava bila je masovna na zapadu, gde su Rimljani mirno posmatrali kako im varvari otimaju zemlju. Vekovima su nenaoružani građani uživali zaštitu rimske profesionalne armije, što znači da je veliki deo stanovništva bio nesposoban za odbranu. Pored toga, postalo je uobičajeno i izbegavanje osnovnih građanskih dužnosti.

Rivalstvo Zapada i Istoka, proisteklo iz različitih jezičkih i kulturnih tradicija, kulminiralo je nakon formalne podele na istočni i zapadni deo carstva 395. godine. Istok je imao daleko brojnije i bogatije stanovništvo, kao rezultat razvijenijeg gradskog života i većeg broja urbanih središta. Na istoku, gde je postojao veliki broj srednjih zemljoposednika, bogatstva su bila ravnomernije raspoređena među građanima. Na zapadu je ono bilo uglavnom koncentrisano u rukama malobrojne i moćne aristokratije. Zbog velikih privrednih resursa istok je imao dovoljno novca da kupuje mir i novcem usmerava kretanje varvara ka zapadnim delovima Imperije, gde su vladari obično grcali u finansijskim problemima.S one strane Dunava

Može se reći da je Rimska Imperija bila sa svih strana okružena potencijalnim neprijateljima, sa kojima su se sukobi stišavali i razbuktavali vekovima. Za ovu priču ključan je južni deo evropskog Limesa, odakle potiču varvari koji su potkopali moć Carstva. Od rimskog napuštanja provincije Dakije 272. godine, granica se pružala uglavnom duž toka Dunava. Prostor između donjeg Dunava i Dnjepra naseljavao je veliki broj varvarskih plemena udruženih u više velikih plemenskih saveza. Počevši od prve polovine III veka, vladajuća vojno-politička uloga u ovim krajevima pripadala je istočnogermanskim plemenima. Njihove plemenske države sa kraljevima na čelu, okupljale su niz plemena različite etničke pripadnosti. Arheološki tragovi pokazuju da su Goti i pored vladajuće uloge na ovom prostoru činili manjinu stanovništva. U svakom kraju ove ogromne teritorije, preovlađivao je neki drugi narod: Dako-Geti, Bastarni, Sarmati, Sloveni… Materijalnu kulturu koja je pripadala ovim narodima, registrivanu na više hiljada lokaliteta, arheolozi su nazvali Černjahovskom kulturom po nalazištu Černjahovu blizini Kijeva. Na ovoj teritoriji nisu registrovani začeci urbanog života. Većinu naselja predstavljala su sela u kojima je živelo između 100 i 300 stanovnika. U zavisnosti od oblasti, preovladavao je različiti tip kućne arhitekture: zemunice i poluzemunice, nadzemne kuće od drveta i blata, a u manjem broju i kamene građevine.
Arheološka istraživanja prostora černjahovske kulture pokazala su da je dominantna privredna grana stanovništva bila proizvodnja žitarica. Poljodelstvo je značajno bilo unapređeno upotrebom gvozdenog rala, a proizvodnja hrane – rotacionim žrvnjevima. Ova proizvodna sredstva su uz grnčarsko kolo bila najviša tehnička dostignuća černjahovskog stanovništva. Pljačka se kao oblik privređivanja arheološki teško može identifikovati, ali se iz istorijskih podataka može naslutiti njena značajna uloga, bar za jedan deo stanovništva. Ovo pitanje je umnogome povezano i sa društvenim i etničkim odnosima.

U vremenu pre formiranja černjahovske materijalne kulture, stanovništvo ovog prostora aktivno je učestvovalo u ratnim sukobima i pljačkaškim pohodima okrenutim ka teritoriji Rimskog Carstva. Međutim, stanje se bitno pogoršava dolaskom istočnogermanskih plemena na Dnjestar i donji Dunav (230-260 g.), gde su, u zavisnosti od oblasti, nametali vlast i terali lokalno stanovništvo na savezničke odnose. Nema sumnje da su na tom prostoru Germani predstavljali manjinu stanovništva, koje je snagom oružja kontrolisalo ogroman prostor i druge plemenske zajednice. To ne znači da se i ova germanska plemena nisu bavila zemljoradnjom, ali im je vojna nadmoć obezbeđivala položaj ekonomske i političke elite. Istraživanje nekropola potvrđuje složenu socijalnu sliku sastavljenu od plemenske aristokratije, sveštenika, ratnika, zanatlija i zemljoradnika. Može se pretpostaviti da su se Goti bavili “parazitskom” ekonomijom, odnosno eksploatacijom potčinjenog stanovništva (pre svega černjahovskih plemena), da bi se kasnije takav odnos preneo na lokalno rimsko provincijsko, pretežno ruralno stanovništvo. Sličan model vlasti uspostavili su zapadni Goti nakon naseljavanja u Hispaniji i Južnoj Galiji, gde su sa relativno malim brojem ljudi (oko 10%) naseljenim među domorodačko stanovništvo, uspevali da ekonomski i politički kontrolišu ogromnu teritoriju Pirinejskog poluostrva. Pored toga, kontrolisali su i trgovinu sa Rimljanima kojima su izvozili žitarice, krzna i slične proizvode, a kupovali od njih – uglavnom ulje, vino, staklo i druge luksuzne proizvode.
Godine 378, meseca avgusta, 9. dana…

Niz tragičnih događaja po Carstvo započeo je napadom Huna na Alane – sarmatski narod koji je živeo na levoj obali Dnjepra. Nakon njihovog pokoravanja i prinudnog savezništva sa Hunima, usledio je zajednički napad 372. godine na plemenski savez Greutinga, kralja Hermanariha, čija se teritorija nalazila na na desnoj obali Dnjestra. Posle dugotrajnih borbi i smrti Hermanariha, te samoubistva njegovog naslednika Vitimira, Greutinzi su pod vođstvom Alateja i Safraka otpočeli povlačenje prema Dnjestru. U isto vreme, jedan drugi plemenski savez, Teuringa sa donjeg Dunava (južne oblasti černjahovske kulture), postavio je odbranu na Dnjestru i upravo ovi događaji su označili kraj ogromnog broja černjahovskih naselja. Migracijama je zahvaćen ogroman prostor, od Markomana i Kvada pa sve do Crnog mora. Nakon neuspešne odbrane, jedan deo Teuringa se povukao u Karpate, dok je drugi, pod vođstvom Alaviva, zamolio cara Valensa da ih primi na teritoriju Carstva. Njihova molba bila je prihvaćena, dok je istovetan zahtev Greutinga odbijen. No, nešto kasnije, oni su iskoristili priliku i prešli reku bez dozvole.

Na ovaj način, deo stanovništva černjahovske kulture našao se na teritoriji provincija Male Skitije i Druge Mezije, dok se ostatak zadržao na teritoriji današnje Rumunije. Rimljani nisu ispoštovali dogovor, pa umesto da dođe do planske podele zemlje, počelo je maltretiranje varvara od strane državnih službenika. Teška situacija i glad u kojoj su se našli naterala ih je na pobunu protiv Rimljana. Usledio je period pljački seoskih dobara i manjih utvrda. Ozbiljno izazvan, sa istoka je dolazio car sa vojskom, kako bi obuzdao nemire, a u pomoć mu je krenuo i savladar Gracijan sa zapada.

Valens, koji se vratio iz Male Azije, bio je pogrešno obavešten od izviđača da se broj varvara kreće oko 10.000. Pored toga, neki ljudi iz carevog okruženja podsticali su ga na borbu pre nego što stigne njegov savladar Gracijan, smatrajući pobedu unapred dobijenom. Procenjuje se da je ukupan broj Valensove vojske dosezao do oko 40.000.

Do okršaja je došlo oko podneva, 9. avgusta, na oko 14 km udaljenosti od Hadrijanopolja (danas Jedrene u Turskoj). Carska vojska je zatekla varvare kako su rasporedili kola u krug, očekujući napad. Desno krilo rimske konjice bilo je istureno, dok se bojni poredak ostatka vojske (posebno levog krila), jako sporo formirao. U tom trenutku, varvarska konjica je još uvek bila dosta udaljena od bojnog polja, a Rimska vojska je bila pritisnuta umorom, žeđu i gladi zbog usiljenog marša i jakog sunca. Jedan deo vojske je ishitreno krenuo u borbu kad se pojavila i varvarska konjica Alteja i Safraka sa Hunima, napadajući bokove rimske vojske. Levo krilo rimske vojske uspelo je da se probije do varvarskih kola, ali je ostatak konjice napustio bojno polje potisnut naletom varvarske konjice. U tom trenutku, rimska pešadija našla se uklještena sa tri strane varvarima. Ljudi su bili među sobom toliko zbijeni, da nisu mogli nesmetano da barataju oružjem, a ni da formiraju odbrambenu liniju. Tako velika gužva onemogućavala je bekstvo, a na tom mestu je najveći deo rimske vojske stradao pod kišom varvarskih strela i kopalja. Upravo ovde, smrt je našao i sam imperator. Ujedno, savezničke pomoćne jedinice, sastavljene uglavnom od varvara, napustile su poprište bez borbe. Rezultat bitke, katastrofalan po Rimljane, bio je – preko dve trećine poginulih rimskih vojnika!

Osokoljeni ovom važnom pobedom, varvari su sve do 382. pljačkali i ratovali po balkanskim provincijama, sve dok se nisu sporazumeli sa carem Teodosijem.

Dolazak u balkanske provincije nije promenio osnovno ekonomsko i društveno ustrojstvo ovih zajednica. Pripadnici černjahovskih plemena su uživali svojevsrnu autonomiju, a bili su direktno potčinjeni samo svojim vladarima, preko kojih su održavali odnose sa Carstvom. Najpre su, zbog gladi, nekoliko godina neprestano pljačkali sva mesta gde je moglo biti hrane i na taj način obezbeđivali sve ostale materijalne potrebe. Nakon dodeljivanja zemlje za naseljavanje, deo njih se verovatno okrenuo zemljoradnji i tradicionalnim zanatima.

Razaranja i pljačke koje su karakterisale njihov dolazak i boravak na ovom prostoru naneli su prilične štete lokalnom stanovništvu i ekonomiji podunavskih provincija. Doseljavanje novih stanovnika, posebno su u negativnom smislu osetili stanovnici ruralnih sredina. Sklapanjefeodosa sa ovim narodima 380. i 382. godine bio je rezultat priznavanja faktičkog stanja, u kome su obe strane pronašle interes i izlaz iz teške situacije. No, bilo je i mirnih razdoblja u kojima je dolazilo do kontakata i uticaja starog provincijskog stanovništva na varvare, koji su u većoj meri usvojili rimsku provincijalnu materijalnu kulturu. Boravak ovih varvara širom provincija i stalni upadi na teritoriju Carstva – onih koji su ostali sa druge strane Dunava, bitno su oslabili ljudski i odbrambeni potencijal podunavskih provincija, čineći ih nesigurnim mestom za život i privređivanje. Kao i uvek u takvim situacijama, svi koji su bili u mogućnosti napuštali su nesigurne oblasti, migrirajući ka zaštićenim gradovima ili sigurnijim delovima Carstva. Nije čudno što su ove oblasti jako brzo dokrajčene od Atiline vojske, a potom su predstavljale skoro nenaseljenu tampon-zonu između Istočnog Carstva i Hunske države.

Upravo sa balkanskog prostora Goti su krenuli u razorni pohod prema Italiji, Galiji i Hispaniji, tokom koga je opljačkan i grad Rim 410. godine.

U svakom slučaju – nadmoćni

Kako bismo stekli što tačniju sliku o tadašnjoj situaciji, treba uporediti ključne potencijale varvara sa Carstvom.

Rimska ekonomija, iako oronula, bila je superiorna u odnosu na čitav varvarski prostor – po obimu proizvodnje i prihodima. Odnos ove dve ekonomije bio je odnos centra i periferije. Varvarski prostor predstavljao je teritoriju odakle su se Rimljani snabdevali jeftinim sirovinama, a izvozili uglavnom luksuzniju robu. Ekonomske sankcije koje je Valens uveo Gotima za nekoliko godina su gurnule ove narode u tešku bedu. Pored toga, po prelasku na teritoriju Carstva, varvari su imali jedino pljačku kao sigurnu granu privređivanja.

Ukupan vojni potencijal Imperije pred kraj 4. veka bio je ogroman. Procenjuje se da je bilo oko 550.000 vojnika, mada su najsposobnije jedinice brojale oko 194.000 ljudi. Ukupna populacija varvara koji su u prvom naletu prešli na teritoriju Carstva maksimalno se procenjuje na 200.000 ljudi, dok je broj Vandala, Alana i Sveva, koji su 407. godine uzdrmali Zapadnu imperiju, bio oko 50.000.

Kada bi carevi koncentrisali dovoljan broj trupa, bez problema su izlazili na kraj sa varvarima. Tokom vladavine Valensa i Valentinijana bilo je nekoliko velikih pobeda nad Sarmatima, Kvadima i drugim varvarima. Sam Valens je izvodio borbena dejstva protiv zapadnih Gota na njihovoj teritoriji 368. godine, gde oni nisu smeli da se upuste u otvorenu bitku. Iz ovoga jasno sledi da sve unutrašnje slabosti nisu dovoljan razlog za pad Imperije, ali je tokom 376. godine načinjen čitav niz pogrešnih odluka, od činovnika pa do samog cara.

Najpre, primljen je jako veliki broj varvara sa porodicama, prema kojima nisu bile primenjene ranije uobičajne mere. Dozvoljeno im je da zadrže unutrašnju organizaciju i strukturu društva koju su doneli iz postojbine, gde je vlast pripadala njihovim kraljevima i plemenskim vođama. Rimljani ih nisu razbili u manje grupe koje bi bile pacifikovane i podložne bržem uticaju nove sredine. Rimska uprava je potcenila njihove organizacione i vojne sposobnosti, tako da nije ispoštovala dogovor o podeli zemlje. Umesto toga, rimski činovnici počeli su da izrabljuju i šikaniraju varvare, te su ovakvi postupci naterali Gote, da umesto da se stave u službu Carstva, okrenću se svom snagom protiv Rimljana, očajnički se boreći na život i smrt.

Ako su tako stajale stvari, zašto je došlo do poraza kod Hadrijanopolja?

Radi se najpre o vremenu gde su, bez obzira na sve, ljudski faktor i motivisanost ratnika bili u prvom planu. Rimljani nisu nastupili sa jedinstvenom vojskom, Valens je želeo slavu, a sama bitka je loše vođena i pogubno strateški postavljena.

Zašto vojna premoć nije iskorišćena kasnije?

Odgovor verovatno leži u političkim računicama cara, koji je želeo da zadrži Gote pod kontrolom kao deo vojnih jedinica i radne snage na Limesu, uglavnom u onim provincijama koje su prethodno opustošili. Odbrana granica dobro je funkcionisala samo u jedinstvenom Carstvu, gde je dolazilo do međusobne koordinacije i međusobnog pomaganja Istoka i Zapada. Nakon podele, očigledno se vodilo računa prevashodno o vlastitom interesu.

Zapad je zbog mnogo duže granične linije bio izloženiji napadima evropskih varvara. Osim kraće granice, u krajnjoj liniji, nesavladive zidine Carigrada bile su nepremostiva prepreka za sve napadače i odbrana istočnih provincija.

Sa Persijancima su Rimljani sa istoka izlazili mnogo lakše na kraj. Persijanci nisu imali migacijske težnje, a pored toga, imali su i dovoljno svojih problema. Sporna pitanja su često rešavana putem poslovične istočne antičke diplomatije.

Kada su počeli novi problemi nakon smrti cara Teodosija (395. godine), Goti su samo vešto skrenuti ka zapadnom delu Imperije, gde su posle više pokušaja – uspeli da osvoje Rim. Zahvaljujući takvoj politici Istoka, Zapad je morao da se brani sa obe strane granice, što je bilo previše za maloljudni i ekonomsko slabiji deo Carstva. Posle gubitka najbogatijih provincija severne Afrike od strane Vandala, sudbina Zapada više nije bila neizvesna.

Pored ovih pitanja, ne treba zanemariti i mogućnost da je pobuna Gota dobila obrise socijalne revolucije, u kojoj su se niži slojevi provincijskog stanovništva (poput tragača za zlatnim žicama iz Trakije ili robova iz Rima) priključili varvarima, pre svega iz ekonomskog interesa, dopunjavajući time njihovo etničko šarenilo. Ovako kompleksna situacija navela je švedskog naučnika E. Lenrota da etnički Gote protumači kao konglomerat naroda Sarmata, Dačana i Slovena, pod vlašću germanskih plemena, slično savezima koje su stvarali Kelti, Skiti, Huni ili kasnije, srednjovekovni Normani, čije su plemenske države predstavljale specifičan oblik političke, etničke i ekonomske organizacije.

Sasvim je sigurno da su mnoge značajne odlike života u Rimskoj Imperiji: osnove rimskog prava, ekonomije, društvene i crkvene organizacije, preživele propast poslednjeg rimskog imperatora Zapada, Romula Avgustula 476. godine. Na Istoku, sve do arapske i slovenske invazije nije bilo značajnijih promena, pa su tamošnji stanovnici još dugo živeli sa osećanjem da su podanici rimskih careva i Imperije.

Radivoje Arsić