I to smo mi - etno tema

Srbija, zemlja na brdovitom Balkanu,  vazda na vetometini velikih istorijskih
dogadjanja, sačuvala je svoju tradiciju i običaje koji joj daju nacionalni identitet.
Bogatstvo je imati čega se sećati, znati ko smo, jer..." svaka srpska taraba starija je....."
reče Momo Kapor.
Podsetimo se kroz ovu temu svoje prošlosti slikom, rečju, muzikom....



Soba s mirisom - prošlosti.

Deo našeg nacionalnog identiteta predstavlja i muzika.
A narod vazda govorio: muzika nas održala, njojzi hvala.

Tkalja - prapočetci tekstilne proizvodnje

Obožavam ''Šestorak''



A Bogami i ''Čačak''

Ručni radovi takodje su deo naše kulturne baštine.

Paprike za zimu oduvek su deo tradicije
koja se održala do današnjih dana.

Ambijent stare srpske sobe.
Koliko topline u svakom predmetu.

Detalji koji bude nostalgiju.

Srpska etno muzika

Timočka Krajina

Folklor Srbije



Srbija je jedna od kulturno najraznovrsnijih zemalja Evrope, sa raskošno bogatim kulturnim nasleđem. Granice između nekadašnjih velikih carstava su presecale teritoriju današnje Srbije kroz duge periode istorije: između Istočnog i Zapadnog dela Rimskog carstva i između Otomanskog i Austrijskog Carstva /kasnije Austro-ugarske monarhije/. Kao posledica toga, severni deo zemlje ima kulturološke odlike centralne Evrope, a južni deo Srbije ima mnogo više orijentalnog uticaja. Naravno, oba regiona su uticala jedan na drugi, tako da se različitosti izmedju severa i juga prožimaju do određenih nivoa, čineći posebno zanimljivu kulturnu riznicu Srbije.

Srpske narodne nošnje



Saznanja o svojstvima tradicionalne odeće zasnovani su na proučavanjima materijala iz 19. i prve polovine 20. veka. Raniji periodi, u pogledu odevanja seoskog stanovništva u Srbiji, što je slučaj sa većinom zemalja jugoistočne Evrope, odnosno na Balkanskom poluostrvu, manje su poznati zbog nedovoljno očuvanih materijalnih dokaza i drugih vrsta podataka. Međutim, fragmentarna građa iz ponekih ranijih vekova (arheološki nalazi, pisani i likovni izvori) i poznati tokovi istorijskih, društvenih i kulturnih zbivanja, donekle omogućuju osvetljavanje porekla ponekih odevnih elemenata aktuelnih u 19. i 20. veku, a retko i rekonstrukciju pojedinih celina iz prošlih epoha.
U sagledavanju razvoja etničke odeće i u tumačenju i sticanju sveobuhvatnih saznanja o odlikama odevnih sadržaja u 19. i prvoj polovini 20. veka, nezaobilazna su - uz temeljnu staroslovensku, odnosno starosrpsku tradiciju - uvažavanja paleobalkanskog, zatim vizantijskog i srpskog srednjovekovnog sloja, tursko-orijentalnog nanosa i strujanja iz evropskih zemalja, koja pripadaju relativno novijem vremenu. Sa manjim ili većim udelom svi ti kulturni uticaji, čije je utemeljenje i širenje bilo povezano sa istoriskim zbivanjima - koja su u nekim periodima izazivala veće ili manje migracije stanovništva - ugrađivali su se i u odeću. Stoga se u njoj, osim obeležja vremena u kome je stvarana i nošena, nalaze i tragovi iz prošlih vremena.
Na formiranje odevnih osobina, pored kulturno-istorijskih činilaca kroz vreme i prostor, znatno su uticali priroda tla i klimatski uslovi koji su pružali određene pogodnosti za razvoj jednog ili više načina privređivanja, čiji su proizvodi činili osnov života i svih pratećih elemenata. Kultura planinaca i mahom stočara, zatim kultura ravničara i zemljoradnika, a u oblastima brdsko-ravničarskog podneblja prožimanje stočarske i ratarske kulture, uslovili su stvaranju specifičnih odevnih oblika. Sve to su na samosvojan način transponovale generacije anonimnih stvaralaca, iskazujući kreativnost, znanje i iskustvo u oblikovanju odevnih obrazaca primerenih uslovima života i sredine. Prema ustaljenoj podeli rada u porodičnim zajednicama, osim pojedinih odevnih oblika i nakita koji su bili proizvod zanatlija, odeću su gotovo u potpunosti rukotvorile žene za svoje ukućane. Njihov posao obuhvatao je radove oko gajenja i obrade tekstilnih sirovina, bojenje, tkanje platnenih i vunenih tkanina, pletenje, krojenje, šivenje, ukrašavanje vezom, čipkom i drugim apliciranim ukrasima. Iskustvo, tradicija i umeće prenosilo se sa stari.jih na mlađe, s kolena na koleno.
Analiza raznovrsne odeće pokazuje određene posebnosti u spajanju funkcionalnih, likovnih i estetskih osobina na širim prostorima. Isti ili sličan način privređivanja, uslovljen geografskom sredinom, zatim isti ili sličan istorijski, društveni i kulturni razvoj, uticali su na stvaranje srodnih odevnih sadržaja u okviru većih kulturno-geografskih zona, kao što su: centralnobalkanska, dinarska i panonska. U svakoj zoni s obzirom na materijal za izradu i ukrašavanje odeće koji je sredina pružala, zatim na krojne oblike, način ukarašavanja, kao i na odevnu tradiciju i kulturne slojeve, javljaju se mnoge varijante koje, s jedne strane, sadrže osnovne odevne odlike tipa kome pripadaju a, s druge strane, pokazuju veće ili manje područne i lokalne razlike, kako kod većinskog srpskog stanovništva, tako i kod manjinskih etničkih zajednica. Važno je istaći da rasprostranjenje osnovnih tipova odeće nije strogo ograničeno, nego da između njih postoje prelazni pojasevi u kojima se odlike dodirnih zona međusobno prožimaju. Isto tako, kulturno-geografske zone prostiru se, osim u Srbiji, i u susednim zemljama balkanskog, panonskog, dinarskog i mediteranskog prostora u kojima Srbe, koji žive u zajednici sa drugim narodima, takođe odlikuje odeća pomenutih tipoloških grupa.

Centralnobalkanska zona



Etnička odeća centralnobalkanske zone u Srbiji rasprostire se u njenim istočnim i južnim krajevima i u oblastima Kosova, Metohije i Raške. Na toj prostranoj teritoriji smenjuju se nizijski, brdroviti i planinski predeli, a odeća predstavlja spoj zemljoradničkih i stočarskih odevnih elemenata, s očuvanim tragovima staroslovenske, starobalkanske, srpske srednjovekovne kulture vizantijskog nanosa i trusko-orijentalne kulture. Karakteriše je izdužena vizuelna forma odevnih celina, botatstvo suptilnih i raskošnih ukrasa savršene izrade i fino slaganje boja. U svim krajevima, pored zajedničkih sadržajnih i likovnih svojstava, odeća pokazuje dosta područnih i lokalnih razlika, koje se u nekim elementima iskazuju i prema etničkoj pripadnosti.
Kao zajednička karakteristična odevna obeležja javljaju se, sve do prvih decenija 20. veka, gotovo iste vrste materijala domaće izrade - prevashodno konopljano, laneno i pamučno platno, sukno (vunena valjana tkanina) bele i tamnosmeđe boje, vunene i pamučne tkanine, često sa utkanim prugama i sitno složenim geometrijskim ornamentima, kao i neprerađena i prerađena koža. Korišćene su i neke tkanine fabričke izrade kao i proizvodi istočnjačkih svojstava.
U srpskom odevnom korpusu platneni i raznovrsni vuneni i sukneni haljeci, i pored velike raznoobraznosti vizuelnog izgleda većinom sadrže iste ili slične krojne odlike. U svim sredinama u ženskoj, kao i u muškoj odeći, platnena košulja u obliku ravno krojene tunike sa rukavima, osnovni je donji i gornji haljetak. Gotovo svuda ženska dugačka košulja je iste širine, sa jednim do dva klinasta proširenja po stranama, izuzev na Kosovu, Metohiji i u oblasti Raške (centri srpske srednjovekovne državnosti), gde se košulja razvila u široku zvonoliku haljinu sa deset i više klinova. U tom razvijenom obliku, sa izrazito bogatim vezenim dekorom koji se susreće i u drugim krajevima i na drugim predmetima, kao i u slaganju ornamenata, vidljivi su odblesci srednjovekovnog tekstila srpskih valstelinskih odora.



Vez savršene izrade, sa istančanim smislom za povezivanje raznih oblika geometrijskog, kao i stilizovanog biljnog ornamenta, smešten je na vidljivim delovima košulje - rukavima, prsima sa okovratnikom i po ivici košulje. Navezeni motivi najčešće su slobodni, ali ih ima i sa ispunjenom pozadinom. Za vezenje se koristila vunena pređa, vrlo često crvene boje u više nijansi. U nekim sredinama, crvena boja je samostalno zastupljena, u drugim oblastima ukomponovana sa drugim bojama, ili sa srebnim i zlatnim nitima, uz dodavanje perlica, šljokica i kićanki. Nasuprot ovom pretežno crvenom i srmenom ukrasu koji obilno prekriva grudi i rukave košulje, regionalno rasprostranjenom mahom u južnim oblastima, polihromni vez svetlih i tamnih tonova, diskretnije primene, krasio je košulje u ostalim predelima.
Druga odevna karakteristika koja zanačajno tipološki definiše žensku odeću centralnobalkanske zone je suknja, oblikovana od dve poprečno sastavljene pole, nabrana i otvorena celom dužinom. Podjednako su je nosile devojke, neveste i udate žene. Javlja se u dve osnovne varijante. Bojče, zaprega (kratka ženska suknja, otvorena celom dužinom), koja pokriva samo bokove ili dopire do kolena, ornamentaisana vezom ili pretežno utkanim raznobojnim šarama zastupljena je u oblastima Kosova, Metohije i Raške. Druga, futa, vutara (znatno duža suknja), koja seže skoro do ruba ženske košulje, otvorena celom dužinom, prugaste ornamentike, bila je rasprostranjena u većini drugih krajeva centralnobalkanske zone. Istovremeno, osoben izgled celokupnoj odeći u jugoistočnoj Srbiji, davao je sukman, litak, manovil (neprosečena haljina bez rukava), izrađena od vunene tkanine crne boje i u letnjoj varijanti od konopljanog platna sa bogatim vezenim dekorom. Ovoj neprosečenoj haljini, poznatoj i kod drugih slovenskih naroda, pripisuje se staroslovensko poreklo.
Neizostavni delovi odeće su tkani pojas i vunena pregača, geometrijske ornamentike izvedene u samom tkanju, ređe vezenjem. Opasivala se samo s prednje strane, osim u nekim sredinama u severoistočnoj Srbiji, gde su Vlahinje nosile i zadnju pregaču, po starovremenskoj tradiciji, potkićenu vunenim dugačkim resama. Dvopregačno opasivanje povrh košulje javlja se i u albanskoj ženskoj odeći, u čijem opštem vizuelnom izgledu preovlađuju utkana geometrijska ornamentika i kolorit tamnijih tonova.
Od gornjih delova odeće koji su nošeni leti, a pojedini samo zimi, veliko rasprostranjenje imali su kratak jelek (prsluk), duži zubun (ženska gornja haljina bez rukava, otvorena spreda), dugačka suknena haljina sa rukavima i gunj (ženski i muški haljetak dugih rukava, vrsta kaputa od sukna) bele ili smeđe boje, dužine do pojasa, svi optočeni gajtanima.
Među navedenim vrstama gronjih delova odeće, od kojih je svaki u lokalnim sredinama sadržao izvesne likovne i ukrasne posebnosti, najlepše oblikovan bio je zubun, izrađen od belog sukna, dug do kolena, otvoren spreda. Uz geometrijske ornamente obilno su zastupljeni stilizovani cvetni motivi izvedeni vezom, aplikacijama bojene tkanine, ponegde sa dodatkom kićanki i resa. I zubuni sa bogatim vezenim dekorom cvetnih motiva od crvene vunene pređe kod kojih je ukomponovano drvo života, kao i u drugim lokalitetima zubuni sa srodnim cvetnim oblicima od crne i tamnosmeđe vunice sa kružnim našivcima crvene tkanine, ili zubuni sa reljefnim vezom suptilno složenih geometrijskih šara izvedenih u raznim nijansama crvene boje, kao i zubuni sa diskretnim polihromnim aplikacijama veza i tkanine - pokazuju visoke domete umetničkog rukotvorstva zasnovanog na tradiciji srednjovekovnih vrednosti.
Jedna od upečatljivih odlika centralnobalkanskog prostora jeste oglavlje, prevashodno trvelji (dve pletenice ispletene od vune) koje udate žene upliću sa kosom i savijaju pored ušiju. U nekim oblastima i prorodna kosa češljala se na sličan način. Na tako očešljanu kosu polagani su peškiri i kape sa kraćim ili dužim prevesom niz leđa. Devojke sa kosom očešljanom u jednu, dve ili više pletenica, nosile su malu crvenu kapu ili maramu. Kod nevesta se javljaju posebni oblici, bogato iskićeni cvećem, nizovima perlica, srebrnog novca i drugim privescima, koji su, osim ukrasne uloge imali i značenje apotropeja. Pored nakita za kićenje kose i pokrivala za glavu (naušnice, ukošnjaci, počelice, dijademe) i u prazničnoj odeći raznih vrsta ogrlica, nagrudnjaka, narukvica, prstenja, veliko rasprostranjenje imale su pafte (ukrasne veće ili manje kopče za ženski pojas), srebrne ili pozlaćene.
Za razliku od ženske odeće koja se iskazuje velikom raznolikošću oblika i ukrasa, muška seoska odeća centralnobalkanske zone ujednačenijih je odlika. Osim platnene košulje i gaća nošenih leti u ravnijim predelima, tipičnu odeću sačinjavali su haljeci, zimi nošeni u više slojeva, koji su tokom 19. veka bili od valjanog sukna bele boje. To će se u nekim krajevima istočne Srbije kao i kod Srba i Albanaca na Kosovu i Metohiji zadržati i do početka 20. veka, što nije bio slučaj u većini ostalih krajeva, gde je u drugoj polovini 19. veka sve više korišćeno sukno smeđe i crne boje.



Osim košulje, sličnih krojnih i ukrasnih obeležja kao na ženskim košuljama, najšire rasprostranjenje imali su sukneni džamadan (prsluk bez rukava, sa preklopljenim prednjicama) i prsluci različite dužine, spreda otvoreni, a od zimskih haljetaka gunj sa rukavima, takođe različite dužine i sa različitim nazivima od jedne do druge sredine.
Uz tkani vuneni pojas pretežno prugaste ornamentike, neizostavni deo suknene odeće, ukrašene aplikacijama crnih vunenih gajtana, bile su čakšire (vrsta muških pantalona) krojene sa plitkim turom i užim nogavicama. U nauci se smatra da ovaj oblik suknenih pantalona, kao i gajtanski ukrasi, imaju starobalkansko poreklo. Izvesnu primenu imali su i predmeti orijentalnog porekla: čakšire sa naborima i dubljim turom, trabolos (šareni svileni muški pojas), silav (muški kožni pojas sa pregradama).
Na odeći za svečane prilike, izrađenoj od domaćeg sukna, ili od smeđeg šajaka (sukno fabričke izrade) i tamnomodre čohe fabričke izrade, najčešći nakit bio je ćustek (muški nakit nanizan od perlica ili zanatski oblikovan od srebra).
Za pokrivanje glave služili su vunena crna kapa, šubara od jagnjećeg krzna, ćulav, ćulah (plitka bela muška suknena kapa) i u ponekim sredinama fes (crvena muška kapa). Bilo je uobičajeno obavijanje oko kape i glave pamučnog peškira, a po zimi tkanog vunenog šala. Od kraja 19. veka Srbi koriste šajkaču (štofana vojnička kapa), koja se, kao i keče (muška bela suknena kapa) kod Albanaca, u značenju etničkog identiteta, održava u upotrebi i u savremenom životu na početku 21. veka.
I mušku i žensku obuću karakterišu vunene pletene čarape bogato ornamentisane i plitki opanci kućne i zanatske izrade.
Gotovo u svim sredinama značajnu primenu imale su suknene kabanice sa rukavima i široki polukružni ogrtači sa kapuljačom, nošeni preko sveg odela.

Dinarska zona



Kulturno-geografska dinarska zona zahvata nekoliko oblasti u jugozapadnoj Srbiji. U skladu sa prirodnim planinskim uslovima, stočarstvo, odnosno ovčarstvo, bilo je osnovna grana privređivanja, kome je bio prilagođen čitav način življenja. Tradicionalna odeća bila je izrađena mahom od vune. Posle tkanja vunena domaća tkanina nošena je u specijalne stupe kojih je bilo mnogo na manjim planinskim rekama. Ta dorađena tkanina, tj. sukno bilo je prirodno bele i smeđe boje, a bojeno je i u crvenu boju. U slaganju raznih delova odeće od sukna, vunenih tkanina i pletivne građe u odevne celine uočava se strogost forme. Ornamenti su geometrijskog i floralnog oblika, a primena tri osnoven boje, bele, mrke i tamnocrvene, daje ženskoj odeći sa više varijantnih celina i muškoj odeći ujednačenijeg izgleda, poseban pečat.
Osnovu ženske i muške odeće predstavlja košulja od konopljanog, lanenog platna, a od kraja 19. veka i pamučnog platna domaće izrade. Krojena iscela, iz jednog komada platna presloženog u predelu ramena, košulja ima klinasta proširenja i ravne široke rukave. Ženska dugačka košulja na sebi ima obilan vezeni ukras od tanko upredene vune, ponekad i od pamuka. Na muškim košuljama, koje su kraće od ženskih, ukras je diskretniji, a osim crveno-crnog veza, javljaju se beli šupljikavi raspleti od lanenog ili od pamučnog konca.
Uz obavezni tkani pojas i devojke i žene po košulji opasuju pregaču koja je uzana, izduženog pravougaonog oblika, u čijem se ukrasu, osim pruga, na nekim primercima nalaze vodoravni nizovi biljnih motiva. Ova tri odevna predmeta, uz dodavanje kratkog prsluka od sukna, čohe ili od somota, sa diskretnim gajtanskim i srmenim vezom, bili su osnovni delovi letnje garderobe.
Odeću upotpunjavaju dugački prsluk zubun od belog ili od tamnocrvenog sukna, a po zimi gunj od mrkog sukna i celovito krojena bela dugačka haljina sa rukavima. Po načinu ukrašavanja bogate likovne izražajnosti izdvaja se beli zubun. Crni vuneni reljefni vez u vidu pužasto gusto savijenih zavoja i spirala, stilski srodan ornamentima na srednjovekovnim stećcima, potpuno prekriva gornji deo leđa. Po skutima, za razliku od geometrijskih šara na leđima, ornamenti su stilizovani cvetovi, izvedeni crnom vunom ili srmom. Poznato je da se ni jedna devojka u prošlosti nije mogla udati dok nije navezla sebi zubun kao dokaz da je savladala veštinu ručnog rada.
Izraziti vezeni ukras od tamnocrvene i crne vune javlja se i na mladinoj kapi sa dugačkim prevesom niz leđa. Devojke, sa spletenom kosom u dve pletenice koje obavijaju u venac oko glave, nose plitku crvenu kapu, a udate žene preko kape povezuju maramu. Od nakita kujundžijske izrade, veću primenu imali su cvetolika igla za kapu, ogrlice i pafte - kopče za pojas.
Muškoj odeći, osim platnene košulje i gaća, kao i gornjih suknenih haljetaka, crne ili tamnosmeđe boje, osobito obeležje daju pelengiri (vrsta muških širih gaća od vunene neuvaljane tkanine) bele ili mrke boje. Bez ukrasa su, za razliku od gunjića (kraći prsluk) spreda otvorenog i džamadana sa preklopljenim polama koji, kao i gunj sa rukavima, imaju gajtanske ukrase i optoku. Ovu odeću belo - mrkog kontrasta dopunjuju ranozbojni vuneni pojas, crvena plitka kapa, oko koje se u maniru orijentalne čalme zimi obavija crveni vuneni šal, zatim u svečanim prilikama jelek sa tokama (srebrna dugmad i pločice prišiveni u nizovima na prednjim stranama muškog prsluka, kao ukras), kožni pojas silav i, povrh svega, po hladnoći crvena suknena kabanica sa kapuljačom.
Od kraja 19. veka u starijem odevnom sloju nastupile su promene pod uticajem gradskih sredina i vojničkog načina odevanja. Tkanine fabričke izrade sve više zamenjuju domaće sukno, u ženskoj odeći usvaja se dugačka suknja savremenih modnih obeležja, a u muškom odevanju kapa šajkača i pantalone vojničkog kroja, koji će postati izrazito obeležje muške etničke odeće tokom prve polovine 20. veka na širem prostoru Srbije.

Panonska zona




Etnička odeća kulturno-geografske panonske zone rasprostire se u sevenom delu Srbije. U južnom graničnom pojasu sa više oblasti, među kojima centralno mesto zauzimaju Šumadija i Kolubara, odeća se prožima sa centralnobalkanskim i dinarskim sadržajem, a prisutni su uticaji srpske građanske odeće 19. veka i vojničke uiniforme. U ostalom panonskom podneblju - u Vojvodini, odeća je bila izložena srednjoevropskim uticajima i stilovima, posbno baroku i od kraja 19. veka građanskoj modi evropskog okvira. Od značaja su staroslovenski elementi, koji su se na južnoslovenskom tlu najbolje očuvali u panonskim predelima.
Na pretežno nizijskom prostoru, sa složenim kulturnim prožimanjima, plodnost tla, s obiljem žitarica i drugih plodova, davala je ekonomsku sigurnost stanovništu, što se odražavalo na sve oblasti života i što je u odevanju doprinelo bujnoj raznovrsnosti i razigranosti oblika, ukrasa i boja. Bogato nabrana platnena odeća, koja se nosila leti i zimi, deluje lako i živo. Sukneni i krzneni odevni predmeti prostranih su krojnih odlika - primereni ravničarskom načinu rada. Česti su vegetabilni motivi kao i geometrijski oblici u raznobojnom, belom i zlatnom izrazu tkanih i vezenih predmeta, pretežno svetlih boja.
Za izradu platnene odeće koristilo se više vrsta platna, među kojima su se po izvanrednom umeću tkanja, isticali pamučno platno vazdušne prozračnosti i polusvileno ili pamučno tanko platno sa uzdužnim prugama. Osim platna domaćeg tkanja, belog, tamnosmeđeg i crnog sukna, ovčije kože sa runom, vunene i pamučne građe, zlatnog i srebrnog konca za tkanje i ukrašavanje, od druge polovine 19. veka koriste se i tkanine manufakturne proizvodnje sa kojima pridolaze i krojni oblici gradske evropske mode.



Žensku odeću, koja se javlja u više varijanata, u starijem odevnom sloju u 19. veku, obeležava dugačka nabrana košulja, sastavljena iz ravnih pola platna, sa prostranim rukavima koji polaze od vratnog izreza. Vezeni biljni motivi sa ukomponovanom čipkom raspoređeni su duž rukava, sastava pola i po dnu košulje. U južnom pograničnom pojasu, povrh košulje opasane pojasom koji ukrašavaju srebne ili pozlaćene pafte, devojke nose samo prednju pregaču, a udate žene opasuju i zadnju pregaču. Prednje pregače karatkeriše sabijeno tkanje i geometijski ornamenti raspoređeni po celoj površini, za razliku od prozračnih i gotovo jednobojnih zadnjih pregača sa diskrentom utkanicom ili vezom.



Osim kratkog jeleka krojenog u struk od sukna, čohe ili od somota sa gajtanskim i zlatnim vezom cvetnih motiva i zubuna sa našivcima čohe u boji, značajnu primenu imali su, naročito zimi, sukneni i čohani odevni oblici različite dužine i sa dugačkim rukavima, srodni haljecima slične namene u centralnobalkanskim i dinarskim sredinama. Nasuprot duboko ukorenjenim tradicijskim odevnim oblicima i u ženskom i u muškom toplom odevnom sloju, od druge polovine 19. veka, po uzoru na žensku gradsku modu, ulazi u upotrebu dugačka suknja, vizuelno prilagođena odevnoj varijanti svake oblasti. Posebno se ističe zvonoliko oblikovana šumadijska suknja sa vertikalno i horizontalno ukomponovanim prugama u polihromiji finih tonova, koja je - slično kao usvojeni predlošci srbijanske vojničke uniforme u muškoj odeći - postala ne samo obeležje novijeg odevnog sloja u prvoj polovini 20. veka, već i sinonim i reprezent srpske etničke odeće u širem kulturnom i nacionalnom smislu.
Etnička odeća u ravničarskim predelima u Vojvodini, za razliku od kompozitnog odevnog sadržaja u južnom prelaznom pojasu, pripada kulturi izrazitih panonskih odlika.

U ženskoj odeći, u čijem je ranijem odevnom sloju dominirala dugačka nabrana košulja, već od početka 19. veka, pod uticajem evropske odeće, javlja se dvodelna platnena odeća - kratka košulja i suknja koji se kroje od više pola platna. Kratka košulja, sa povremenim modnim transformacijama u krojnim detaljima, za svečane prilike šila se od pamučnog prozračnog platna i ukrašavala, naročito rukavi bogate širine, belim ili zlatnim utkanim i izvezenim ornamentima, često i sa čipkastim umecima. Donji deo platnene odeće je suknja, velike širine, sa svetlim vezom i belim čipkanim dekorom - nošena u više slojeva. Platnenu odevnu siluetu izraženog struka upotpunjuje vunena pregača geometrijske ornamentike, ili kecelja od somota, atlasa, svile, često sa reljefnim zlatovezom (cveće, lozice) kakav se javlja i na prsluku. Uz zlatni ili srebrni vez prikladno su delovale ogrlice, nanizane od zlatnog ili srebrnog novca, staklenih zrna i perli.
Za pokrivanje glave sa spletenom kosom u pletenice obavijene u venac oko glave ili pozadi u punđu, najšire rasprostranjenje imale su: staroslovenskog porekla konđa (podložak sa peškirom), marame preoblikovane u kape čija se kalota polagala na punđu, a donji kraj padao niz vrat i leđa, sa istaknutim zlatovezenim ukrasom, koji se u najraskošnijem cvetnom uzorku baroknog izraza nalazi na zlatari (ženska kapa prekrivena zlatovezom) sa dva dugačka prevesa niz leđa. U svakodnevnim prilikama nosila se marama, a kod nevesta raskošno oblikovani cvetni venci, kape i krune.
Mušku platnenu odeću sačinjavaju košulja i gaće, s panonskim načinom oblačenja - košulja se uvek nosila preko gaća, u većini sredina sa opasanim tkanim pojasom. I košulja, i gaće velike su širine, postignute slaganjem više pola platna. Kao i na ženskim košuljama, ukrašavanje je bilo izrazito. Među biljnim ornamentima na muškim košuljama isticao se, kao simbol plodnosti, motiv zrelog žitnog klasja. Letnju odeću upotpunjavao je prsluk od čohe, svile, brokata, često sa srebrnim ovalnim dugmadima.
U zimskom periodu, osim belog suknenog gunja i čakšira, nošenih u paru, crnog velikog gunja, česte su bile bele kabanice sa četvrtastim okovratnikom koji se mogao složiti u kapuljaču. Neke su imale zašivene kratke rukave koji su služili kao vrsta džepova za držanje raznih sitnih predmeta, potrebnih na putu ili u čobanskom radu.
Tipičnu mušku i žensku odeću panonskog podneblja predstavljaju krzneni kožusi od jagnjeće i ovčije kože. I kod suknenih i kod krznenih predmeta ukrašavanje je bilo raznovrsno i živopisno. Razgranati biljni motivi rađeni su raznobojnim vunenim vezom sa aplikacijama komadića čohe po suknu, osnosno kožnih cvetnih isečaka po koži.
Za pokrivanje glave karakteristični su kupasta crna šubara od jagnjećeg krzna, šešir od crne pustine, u letnjem periodu od slame i u južnom pograničnom pojasu široko rasporstranjena vojnička kapa šajkača. U obući starijeg sloja korišćeni su komadi vunenih tkanina za uvijanje nogu, zatim vunene i pamučne čarape, široki opanci, izvanredne izrade opanci sa sitnim prepletima, čizme, cipele i za rad oko kuće drvene klompe.
Značajno je istaći da suknenu odeću - koja, zajedno sa haljecma od fabričkih tkanina u pograničnom južnom pojasu zadržava zadugo tradicionalna obeležja - već od kraja 19. veka u Vojvodini potiskuje štofano odelo, oblikovano po ugledu na gradsko evropsko odelo, uz neretku primenu vezenog ukrasa. Slično je bilo i u ženskoj odeći gde se štofane, pamučne i svilene dvodelne haljine (prsluk ili bluza sa dugačkom suknjom) nose u kombinaciji sa kratkom košuljom i zlatnim kapama tradicionalnih obeležja. I etničke odeće manjinskih nacionalnih zajednica - isto kao i odeća većinskog srpskog stanovništva - sadrže osnovne panonske odlike, s tim što se u njihovoj sadržajnoj i vizuelnoj sveukupnosti ispoljavaju i odevne specifičnosti odeće matičnih susednih i bližih zemalja.
Sve raznovrsne etničke odeće u Srbiji, koje su se razvijale u različitim, unekoliko i sličnim uslovima kulturno-geografskih zona, sa dugovremenskim oslanjanjem na nasleđe i tradicionalne vrednosti sa uvažavanjem uslovnosti vremena u kome su stvarane i nošene, u hodu razvoja društva u celini, pretpeće proces postepenog nestajanja iz svakodnevnog života. Taj proces promena, prouzrokovan razvojem novih ekonomskih i socijalnih uslova, širenjem saobraćajnih i trgovinskih veza, bližim odnosima između gradskih i seoskih sredina, nastupio je već od kraja 19. veka, sve više posle Prvog i naročito Drugog svetskog rata, otkada tradicionalni stil odevanja ustupa mesto gradskoj evropskoj modi. Na taj način je etnička odeća već u drugoj polovini 20. veka postala kulturnoistorijska vrednost, s tim što se povremeno koristi u određenim svečanim prilikama.

OPANCI

Opanci su seoska laka, kožna obuća, koja se priteže oko nogu kaišima ili oputom. Bili su osnovna obuća većine stanovnika u selima Srbije do prve polovine XX veka.
Kod Srba, opanak je tradicionalna srpska obuća i njen je nacionalni simbol.

Na Balkanskom poluostrvu ova obuća je veoma rasprostranjena u raznim oblicima, modnim detaljima i bojama, a opanci su takođe i narodna nošnja u Makedoniji, Bosni i Hrvatskoj.






• Šumadijske - dve vrste
• Vlaške
• Šopske
• Makedonske - dve vrste
• Glamočke
• Hercegovačke
• Patofne od prirodnog krzna i kože

Opanci su kožna, laka, plitka obuća, ravnog ili olučastog oblika sastoji se od stopala, lica i opute ili kaiša za vezivanje.

Od osnovne forme, komada kože veličine i oblika stopala, koji je u prošlosti zadovoljavao elementarnu čovekovu potrebu za zaštitom stopala, na prostoru Srbije u viševekovnom trajanju razvilo se nekoliko vrsta opanaka.






U zavisnosti od upotrebljene vrste kože i načina izrade, izrađivani su i nošeni:
• presni opanci od neuštavljene kože izrađivani u kućnoj radinosti;
• crveni opanci ili crvenjaši od poluštavljene kože, rađeni manufakturno,
• đonovski ili građeni opanci i
• opanci kapičari od uštavljene kože izrađivani u opančarskim i obućarskim radionicama širom Srbije.

Presni opanci su pravljeni od neprerađene, samo usoljene i na suncu osušene goveđe, svinjske, kozje ili bivolje kože. Krojeni su prema obliku i veličini stopala, a oputom provučenom kroz otvore ili omčice duž ivice formiran im je oblik i pričvršćivani su za nogu. Na prostoru Srbije, ima dve vrste opanaka: prešnjaci i vrnčani. Za razliku od prešnjaka, čije je lice veoma plitko i često samo delimično pokriva gornji deo stopala, vrnčani opanci imaju lice od vrnčanica - opute, koje je moglo da bude, pliće ili dublje, ukrašeno ili bez ukrasa.

Presne opanke pretežno je nosilo stočarsko stanovništvo u planinskim predelima dinarske i centralnobalkanske zone.





Crvenjaši su dobili naziv po boji poluštavljene goveđe kože od koje su pravljeni. Izgledom su bili slični vrnčanim opancima, mada jači i bolji. Počeli su da se izrađuju u Užicu sredinom XIX veka. Užice je postalo centar iz koga se njihova izrada raširila i u druge krajeve Srbije.

Opanci kapičari se sastoje od đona, lica, dela za petom i kaiša za vezivanje. Lice od jednog komada kože kao kapak pokriva gornji deo stopala pa su prema tome opanci dobili ime. Najviše su izrađivani i nošeni u panonskim ravničarskim predelima, graničnim posavskim i podunavskim oblastima. Nazivani su još i banatski, prečanski, švapski, lubaši i zaklopljeni opapci. Bili su sastavni deo novije nošnje panonskog tipa, a smatramo ih elementom evropske kulture u kulturi odevanja Panonskih Srba.
Đonaši ili građeni opanci su pravljeni od uštavljene goveđe kože. Sastoje se od đona, lica, vrha i kaiša za pričvršćivanje. Lice je ispleteno od tanko isečenih traka mekše kože (premet i preplet). Od njihovog odnosa zavisilo je da li će opanak biti prost, polupokriven ili pokriven. Na prostom opanaku preplet je bio urađen sredinom i duž ivica, a na pokrivenom, celom širinom. Najviše su nošeni prosti opanci.

Vrh je najizrazitiji i najprepoznatljiviji deo građenog opanka. Nastao od nabora pri oblikovanju đona, postao je njegov glavni ukras. Prema obliku, veličini i načinu na koji je savijen vrh opanka, razlikuju se tipovi opanaka. Pravilo je da je na ženskim opancima manji ili da ga nema, kao na opancima u istočnoj Srbiji.





Brojni lokalni nazivi za građene opanke svedoče o njihovoj opštoj prihvaćenosti kod srpskog stanovništva. Opanci najčešće nose ime kraja u kome su izrađeni ili pak ime označava neku njihovu osobinu. U Srbiji su nošeni šabački, valjevski, užički, šumadijski, kosmajski, kačerski, kolubarski i moravski opanci ali i noske, mrki, kilaši, šiljkani, kukičari.

Građene opanke u Srbiji zanatlije izrađuju od druge polovine XIX veka. Prvobitno su bili obuća za svečane prilike. Kasnije, ustupajući mesto savremenoj fabričkoj obući, postali su uglavnom radna obuća.
U zapadnoj Srbiji više su izrađivani i nošeni građeni opanci, a u istočnoj presni.




tekst: Opanci u Srbiji
Vera Šarac-Momčilović, viši kustos Etnografskog muzeja u Beogradu
Izrada opanaka unašređena je polovinom XVIII veka, pa se tada osnivaju prve specijalizovane opančarske radnje.
Opančarski zanat je doživeo svoj procvat između dva svetska rata, kada su mnogi primerci dostizali i umetničke visine.

Muziku prate slike Srbije. Priroda nije škrtarila, duša nikada posustala....