Gradske četvrti i znamenite građevine Niša

Od ulaska u granice Turske države do kraja XVII veka u Nišu su postojale sledeće državne građevine : tvrđava, džamija sultana Murata i most.

Tvrđave su u turskoj državi bile u neposrednoj svojini i staranju sultana, izuzete iz nadležnosti lokalnih i regionalnih vlasti. U unutrašnjosti države, tvrđave su mogle biti privremeno stavljene izvan upotrebe. I Niška tvrđava je u drugoj polovini XV i XVI veku bila van upotrebe kao vojni objekat i nije imala posadu.

Hajdučija je uvek bila prisutna, ali je, upravo u to vreme, postala pojava širokih razmera i sređivanje tvrđava je bila jedna u nizu mera koja je država preduzimala u borbi s hajducima. Stoga se može pretpostaviti da je i Niška tvrđava delimično popravljena zbog narasle hajdučije, najverovatnije u isto vreme kada je građen niški kameni most ( 1619. godine ). Opisujući Niš, poznati putopisac Evlija Čelebija ga naziva gradom ( 1660.godine ), ističući da naselje ima u svom sastavu tvrđavu. On među gradskim funkcionerima navodi gradskog zapovednika – dizdara, ali naglasava da posade nema, jer je tvrđava napravljena od kamena usred shehera kao kakav hap.

Tvrđava ima jednu kapiju napravljenu od drveta, koja je okrenuta ka jugu. Po gradskim bedemima postavljena su u nizu duga koplja na kojima se nalaze glave hajduka. U samoj tvrđavi nema nikakvih zgrada. Ona je dupke puna drvenom građom. Sa austro – turskim ratom krajem XVII veka Niška tvrđava postaje utoliko značajnija ukoliko joj se ratne operacije približe. Tada je ona vojni objekat prvog reda i to će ostati i do kraja turske vladavine.

Druga državna građevina, saborna i najstarija džamija, prema tradiciji niških Turaka, o kojoj je pisao Evlija Čelebija, bila je delo sultana Murata I ( 1359 – 1389 ). Sultan je, navodno, osvojio Niš 777. godine po Hidžri ( ta godina je počela 2.VI 1375. i trajala do ( 20.V. 1376. ). Prva džamija u Nišu bila je delo ovog sultana i zvala se zato džamija sultana Murata, Hunkjar džamija ili samo džamija. Prema rečima Evlije Čelebije, nalazila se u čaršiji i nije bila naročito lepa, ali je bila sagrađena u starom stilu. Iz toga proizilazi da niška tradicija nije bila sasvim bez osnova.

Niš je teško stradao više puta u ratovima vođenim tokom prve polovine XV veka, a naročito 1443. i 1454. godine. Razložno je pretpostaviti da je sa gradom bila oštećena i džamija, a da su je docniji sultani, na ostacima džamije sultana Murata I, popravljali i obnavljali delo svoga slavnog pretka. Gradska četvrt oko sultanske džamije smatrala se jezgrom grada, njegovim najstarijim i najuglednijim delom.


Most u Nišu, koji spominje putopisac Bertrandon de la Brokijer. Ovaj most je predstavljao važan državni objekat, o kome su na različite načine brinuli turski vladari i povremeno ga popravljali. Most na Nišavi pominju gotovo svi putopisci XVI. i XVII. veka. Drveni most bio je podložan oštećenjima, naročito od bujica i poplava. Krajem XVI. veka nalazio se u takvom stanju da se njegova popravka smatrala kao neodložna. Taj zadatak je država poverila jednom zaimu, zaimu Mustafi, koji je boravio u kruševačkom sandžaku. On je na sebe uzeo dužnost poverenika za popravku državne sultan – Muratove džamije i mosta u Nišu. Posle izvesnog vremena centralnoj vlasti su stigle prijave da Mustafa čini velika nasilja narodu, a da, ustvari, nije ni izvršio zadatak.

Stoga je prvih meseci 1584. godine stigla zapovest niškom kadiji da se odmah pozabavi ovim pitanjem i da lično ode i ispita da li su most i džamija stvarno ostavljene u stanju u kojem su i bili, ili je popravka završena, a u tom slučaju – do koje mere je izvršena. Ako popravka još nije završena, neka tačno sazna razlog ovom zakašnjenju i na koji način je vršen zulum nad rajom. Ukoliko Mustafa nije završio povereni zadatak, biće mu oduzet zeamet i dodeljen drugome, a osim toga će se za državu konfiskovati jednogodišnji prihod od njegovog zeameta.

Nije poznato kako se završila ova istraga, niti upravo da li je zaim Mustafa popravio niški most. Međutim, drveni most na Nišavi nije odgovarao potrebama transporta, pa je 1619. godine izgrađen kameni most. Kazivanju Evlije Čelebije, kameni most u Nišu nazivan je Mehmed – pašinim mostom, prema njegovom graditelju. Na sredini mosta, nalazio se divan kiosk za odmaranje. Kada su Austrijanci 1689. godine zauzeli Niš, u vojsci se našlo ljudi koji su se zadivili nad lepotom kamenog mosta : oni su zapisali u prevodu čitav zapis uklesan na dve mermerne ploče.

Pored tvrđave, sultan Muratove džamije i mosta, u Nišu su trajno postojale druge državne zgrade skromnijeg izgleda : sudnica, menzulana, ambari i dr. Te zgrade su služile samo svojoj nameni i nisu bitno uticale na oblikovanje grada. Ali, osim njih, u gradu je izrastao niz zdanja zadužbinskog tipa, podizajući ih zahvaljujući inicijativi i sredstvima imućnijih građana. Ona su ulepšavala grad i služila generacijama, zadovoljavajući osnovne potrebe i građana i gostiju grada, putnika i prolaznika. džamije, mesdžidi, tekije, škole, hanovi, karavansaraj, imareti, hamami, česme, sebilji i slični objekti su se izdržavali najčesće od zaveštanih nekretnina u prvom redu od kirija kuća, radnji, radionica i magaza, kao i od kirije placeva za ove objekte, usled čega su zaduzbine snazno uticale na privredni život grada.

Gradske četvrti u Nišu obrazovale su se manjim delom oko državnih objekata ( oko džamije i mosta ), a većim delom oko zadužbinskih zdanja. U nedostatku niških zadužbinskih povelja i sudsko – notarskih knjiga, nestalih u ratnim zbivanjima, Turski popisi Niša i okoline, vršeni za potrebe centralne vlasti, sada su osnovni istorijski izvori na osnovu kojih se ( do izvesne mere ) može rekonstruisati oblikovanje grada i gradskih četvrti, sa brojem i sastavom stanovništva i sa znamenitim građevinama.

Prema prvom, do naših dana sačuvanom popisu, koji je izvršen 1498. godine , grad Niš imao je islamsku zajednicu, džemaat, koja je živela u tri mahale, obrazovane oko tri bogomolje.Krajem XV. veka pored džamije ( Careve džamije ) u Nišu, imala 77 članova porodice, postojala su još dva mesdžida – Hadži – Balaban i Ćupribaša. džamija je imala hatiba, mujezina i Emir – hodžu,imama, a sva trojica su stanovali u mahali džamija. U mesdžidu Hadži – Balabana, imam je bio Ramadan Fakih. Svi su bili nastanjeni u mahalama gde su obavljali dužnost imama.

U vezi sa niškom džamijom i mesdžidima, treba istaći razliku između ove dve vrste građevina, razliku koja se mogla uočiti na našem tlu. Mesdžid je okupljačka bogomolja koja je postojala u mahali, da bi stanovnike u neposrednoj okolini okupljala bez posebnog pozivanja, i da bi im zadovoljavala svakodnevne religiozne, društvene, pa i obrazovne potrebe. džamija je bila, međutim, saborna bogomolja, koja je imala cilj da sazove zajednicu muslimana u jednom većem delu grada ili u celom gradu. U džamijama su propovednici – hatibi, držali propovedi koje u mesdžidima nisu održavane. Dobrotvori su podizali i mesdžide i džamije zavisno od svojih sredstava. U arhitektonskom pogledu to su bile veoma lepe i uspele građevine, od kamena urađene, često sa kupolama pokrivenim olovom i mermernim stubovima. Imale su prijatna dvorišta ukrašena šedervanima i česmama. Ali, mahalski mesdžidi su mogli biti i sasvim skromne građevine.

Mahala Hadži – Balaban nastala je oko istoimenog mesdžida koji se nalazio na desnoj strani Nišave, u današnjoj tvrđavi. U njoj je bilo 47 starešina porodica. O Hadzi – Balabanu se ne zna ništa, osim da je bio bogat i pobožan Nižlija i hadžija. On je osnovao zadužbinu za izdržavanje svoje bogomolje. NJenom imamu namenio je kiriju iz šest dućana, koji su se nalazili u Nišu. Hadži – Balaban nije bio živ 1498. godine što se i vidi po turskom defteru. Nije isključeno da je već 1516. godine mesdžid Hadži – Balabana bio izgoreo i da se zato tada ne spominje njegova mahala, a da su se vakufske pare sakupljale za imama koji će obavljati službu u mesdžidu kada on bude popravljen. Naime, iz popisa ( deftera ) sastavljenog 1528. godine saznaje se da je mesdžid Hadži- Balabana svojevremeno bio izgoreo i da ga je obnovio spahija po imenu Sefer – beg.

O spahiji za sada nema podataka. On je svakako bio rodom iz Niša ili okoline jer se osećao privrženim ovom gradu, čiji je dobrotvor postao. Nije isključeno da je posle umirovljenja došao da živi i umre u Nišu i da se u dubokoj starosti predao derviškom životu. Evlija Čelebija 1660. godine spominje , među poznatijim turbetima u Nišu, turbe Sefer – babe na vrhu mosta.
Treća niška mahala, Ćupribaša ( Vrhmost ), kako joj samo ime govori, razvila se na samom početku, na vrhu mosta, na desnoj obali Nišave, oko mesdžida koji je bio podignut pre 1498. godine. Mesdžid je nosio naziv po mostu. Sa dosta sigurnosti možemo pretpostaviti da je mesdžid osnovao Abdi – dede, koji je, kao stanovnik iste mahale, bio upisan u popisu iz 1498. godine, a da je suosnivač bio Hizir, bakalin, koji je živeo u istoj mahali.

Hrišćansko stanovništvo Niša sastojalo se, prema popisu iz 1498. godine, od ukupno 144 upisana lica. Četrtdeset od njih bila su obavezna da gaje kurirske, ulačke, konje za potrebe kurirske i postanske postaje, menzila, u Nišu. Oni su zbog ove službe bili oslobođeni vanrednih državnih nameta i običajnih tereta. Pored njih u Nišu je bilo još i 55 kućnih starešina, koji nisu bili oslobođeni od ovih tereta i nameta. Pored njih je u Nišu bilo 55 kućnih starešina, koji nisu bili oslobođeni od ovih nameta i tereta, 17 neoženjenih i 32 udovice. Sve stanovništvo je sačinjavalo hrišćansku zajednicu, džemaat, u kojoj nije bilo podele na mahale pod starešinstvom sveštenika. Na početku je zapisan Stepan, sin Gojmila, knez, a iza njega je upisan pop Marko, oni bi se mogli smatrati starešinama, ili, bar predstavnicima Niša 1498. godine. Na osnovu popisa iz 1498. godine. ne može se ništa zaključiti o tome da li su hrišćani Nišlije živeli izmešano sa muslimanima, ili su stanovali u posebnom delu grada. Svakako, treba pretpostaviti da su stanovnici, obavezni da uzgajaju konje, živeli delom ili svi u blizini menzila, na periferiji grada.

Za istoriju Niša, više od drugih imena, ime Ali – Bega Mihaljevića, čuvenog starešine mihalijskih akindžija i sandžakbega nekoliko sandžaka na Balkanu u drugoj polovini XV. veka. Ali – beg je u Nišu izgradio hamam, kupatilo, novu i za muslimane neophodnu građevinu, jer je kupanje bilo sastavni deo verskog života. Osim hamama, podigao je i zaviju, tekiju sa sobama za goste. Ovim zadužbinama on je obezbedio održavanje od prihoda mlinova na reci Nišavi, u selu Vrežina se nalazila vodenica sa dva kamena, u selu Brzi Brod isto vodenica sa dva kamena i u selu Kurvin grad vodenica sa četiri kamena, i od jednog pirinčanog polja.

Zavije su građene u XV veku u novoosvojenim krajevima, na glavnim putevima. U njima su živeli derviši, koji su ugošćavali putnike i namernike u imaretu, jer je osnivač zavije, pre svega imao pobožnu nameru da putnicima, bez obzira na njihovu veroispovest, osigura bezbednost i predah na putu. Derviši naseljeni u zaviji, koje se kod nas češće nazivaju tekijama, obrađivali su ona polja i njive koje je zaveštač namenio izdržavanju svoje zadužbine. Zavije bi najviše ličile na naše manastire sa bratijom koja obrađuje zemlju i dočekuje i hrani putnike u gostinskim sobama.


Pored hamama i zavije Ali – begu bi se, možda, moglo pripisati turbe koje je postojalo u Nišu pod nazivom " turbe Mihal – zadevica ". Prvi pomen ovog turbeta daje sredinom XVII. veka Evlija Čelebija. Zasad se ne može nista određeno reći o tome ko je ležao u njemu. Moguće da ga je sagradio i neki od Ali – begovih potomaka. Sam Ali – beg je, kako se uzima sahranjen u Plevni. Možda je u njemu počivao neki istaknutiji " dobri čovek ", odnosno neki pobožniji saborac Ali – bega, jer je bio običaj da starešine takvim saborcima " dobrima " podizu turbeta. Tim pažnjama stvarao se kult borbe " na božjem putu " , i istovremeno širi islam u novoosvojenim zemljama.

Bogata okolina Niša omogućila bi gradu veći demografski prosperitet na prelazu iz XV u XVI vek od onog koji se može sagledati, da taj period u celoj državi nije bio ispunjen velikim elementarnim i drugim nesrećama. Zabeležili su osmanski pisci da se 1502 – 1503. godine u Anadoliji i Rumeliji pojavila kuga praćena glađu. Kuga je trajala tri godine, a glad šest godina bez prestanka. Od toga je nastradalo mnogo ljudi. Posle kuge i gladi, u avgustu 1509. godine, dogodila se serija zemljotresa, koja je pogodila i Istambul i Jedrene. Ovaj " mali kijamet ", kako su ga nazivali letopisci, trajao je 45 dana i posle njega " zemlja je bila pretvorena u ruševine ". Nema podataka, ali je sasvim moguće, da je i Niš bio zahvaćen ovim zemljotresom. U svakom slučaju, opšte nepovoljne okolnosti morale su se odraziti i na život i na razvoj Niša. Pa, ipak Niš je do 1516. godine napredovao. Te godine je opet kuga pogodila zemlju.

Za vlade sultana Selima I izvršen je popis smederevskog sandžaka. Popis je bio sproveden, najverovatnije, u drugoj polovini 1515. godine jer su defteri bili prepisani načisto i predati prestolu. Opširniji popis je obuhvatio i kadiluk Niš, ali samo onaj njegov deo koji je pripadao smederevskom sandžaku, što znači Niš i nišku nahiju, bez Dubočice. Opširniji defter sadržao je i zakone za smederevski sandžak. Zakon za Niš nalazio se u njemu pre popisa Niša i niške nahije.

Prema ovom popisu grad je imao dva džemata, muslimanski i hrišćanski i tri mahale. džamijska mahala sa 155 kuća, jednim imamom, koji je istovremeno bio i hatib, i jednim mujezinom, ustvari sa 157 upisanih domaćina, obuhvatala je i malu Hadži – Balaban, koja iz nekog razloga u ovom popisu nije zavedena posebno. Mahala Vrhmost – Ćuprbaša imala je 59 kuća i jednog imama, ukupno 60 domaćina, a treća mahala Čaršijski mesdžid, bila je nova i imala 28 kuća i jednog imama, ukupno 29 kućnih starešina. Hrišćanski džemat se sastojao od 43 kuće i 21 neoženjenog obveznika i 25 udovica koji su plaćali rajinske dažbine i iz 40 ulačkih kuća. Kao i u popisu iz 1498. godine, hrišćanska zajednica je popisana posebno od muslimanske, po starešinama domaćinstava, bez podele na mahale i bez podele na grupe koje su imale zajedničke dažbinske obaveze. Odnos između 246 muslimanskih kuća i 129 hrišćanskih pokazuje porast muslimanskog življa, a opadanje hrišćanskog. Ukupni broj od 375 popisanih domaćinstava pokazuje značajan porast u odnosu na 1498. godinu.

U nepotpunom popisu iz 1528. Godine, u kome doslovno piše da je Čaršijski mesdžid sagradio Hadži – Durmuš. U vezi sa ovim mesdžidom treba napomenuti da su čaršije u svim zanatsko – trgovačkim centrima u osmanskoj državi imale mesdžid, u kome su se zanatlije i trgovci molili Bogu pre početka rada, a u velikim čaršijama okupljali i na molitvu, na trgu usred čaršije, odakle bi se razilazili u svoje dućane. Međutim, niška mahala Čaršijski mesdžid bila je, po mom shvatanju, mahala u kojoj su ljudi posedovali dućane i magaze u čaršiji, a istovremeno su neki od njih i stanovali u čaršiji. Mahala Čaršijski mesdžid, čiji je osnivač bio gore pomenuti Hadži – Durmuš, nalazila se na desnoj strani Nišave. Niška čaršija, zasnovana u drugoj polovini XV. veka, a uobličena početkom XVI. nalazila se na prostoru današnje tvrđave i Beogradmale. Tokom XVI. veka i u XVII. veku se proširila i na levu stranu Nišave.

Sa razvojem trgovačkog i zanatlijskog života, ona se produžila, a u XVIII. i XIX. veku, duž puteva za Grabovac i Goricu. Dućani trgovaca i zanatlijske radnje malo su se razlikovali jedni od drugih. Većinom malih dimenzija, bili su građeni od drveta, jer su u Turskoj od kamena građeni samo veliki trgovinski objekti : pokrivene čaršije ( kapali čaršije ), hanovi, bezistani i kapan – hanovi. Drvenu gradnju niških dućana naglašavaju putopisci koji su prolazili kroz Niš.

Pored mesdzida Hadži – Durmuš je podigao jedan,za dalji život Niša, veoma značajan objekat – karavansaraj. Jedan od najlepših tadašnjih objekata bila je džamija Murata I, podignuta pre 1498.godine, za koju kažu da je bila građena u starom stilu i da se nalazila u čaršiji; prema tome, podignuta je na levoj strani Nišave. Osim ove džamije postojale su tada i dve male mahalske džamije – mesdžidi – od kojih je jedna bila zadužbina starijeg predstavnika derviškog reda, Abdi Dede, a druga bogatijeg Turčina Hadži Balabana. Kako su džamije centri pojedinih delova grada, već krajem XV. veka se moglo govoriti o 3 mahale u Nišu. Od objekata koji su tada bili potrebni Nišu zbog komunikacija, među prvima spadaju menzilhane. Prva menzilhana, podignuta svakako 60-tih godina XV. veka, predstavljala je jedan veći " pokriveni prostor slamnim krovom, poduprt kamenim zidom, sa dva stuba napred, a sa ostale tri strane otvoren.

Pored se nalazila jedna ili više manjih stambenih objekata u kojima žive ljudi koji čuvaju konje". Tu su bili smešteni konji koji su služili za zamenu na putu. Isto tako, u XV. veku u Nišu je postojala i zavija, podignuta od Ali bega Mihalića, koja je predstavljala kuću na sprat, s tim što je u prizemlju bila neka vrsta turske kapele za derviše, a na spratu prostorije za Turke derviše, službenike ovog turskog kultnog objekta, sa kuhinjom u kojoj su mogli biti podmireni hranom i putnici prolaznici. Još jedan objekat monumentalnijeg razmera za potrebe putnika, bez obzira na veroispovest, bio je imaret, javna kuhinja. U ovom periodu podignut je most na Nišavi, i to pre 1491.godine. Sa sigurnošću se može tvrditi da je ovaj most bio na mestu današnjeg, kod ulaznih vrata u tvrđavu, jer polovinom XVI. veka Hans Dernšvam pominje "jedan most na kraju varoši" , a istovremeno pominje i dva hamama, od kojih se jedan isto tako nalazi " na kraju varoši". Kako je poznato da su ova dva hamama bila sa jedne i druge strane tvrđavskog mosta, onda je sasvim logično da je reč o mostu kod tvrđave.

Potpuniju sliku Niša, a naročito opis pojedinih monumentalnijih objekata, daje Hans Dernšvam, koji je 1553 – 55. Godine prošao kroz grad u sastavu jednog austrijskog poslanstva. Za razliku od Žana Šesnoa, koji je neku godinu ranije prošao kroz Niš zabeleživši da je to bila " negda velika varoš, a sad samo selo " i Katarina Zena, koji govori o okolnim kućama " sagradjenim na njihov način od drveta " , ovaj Nemac naziva ga " varoš ". Prošavši kroz naselje, prvi od pomenutih putopisaca spominje most na Nišavi, , ističući da je most od drveta, "dosta širok i dobar ". Pored mosta pominje ostatke utvrđenja koje "više nema ni jednog zida" , što bi ukazivalo da je ovaj most na mestu današnjeg kod Tvrđave. U blizini video je " jedno lepo kupatilo, u koje je jedan veliki točak dizao i terao vodu iz Nišave ". Voda iz Nišave odvođena je specijalnim kanalom od opeke u rezervoar a odatle, filtrirana, u hamam.

Dernšvam je prvi od putopisaca koji ukazuje na postojanje hrišćanskog sakralnog objekta u Nišu. On navodi da je to " jedna srpska crkva kao obična mala kućica, ali sagrađena od kamena". Ovaj objekat skromnih dimenzija, čiji je ktitor mogao biti neki monah ili bogatiji Srbin, nastao je , na osnovu opisa, verovatno 40 - ih godina XVI. veka. Teško je sa sigurnošću locirati ovu crkvicu, ali je svakako izgrađena na levoj obali Nišave, što donekle potvrđuju i neki kasniji izvori. U fermanu sultana Murata III od 1587. godine, kojim se dozvoljava " Hilendarcima da mogu pribirati milostinju za Hilendar po svoj Evropskoj Turskoj ". Pominje se hilandarski metoh u Nišu već 1581.godine. Jedan vek kasnije, u austrijskom planu Niša iz 1690.godine, ucrtana je " hrišćanska crkva " na krajnjoj periferiji leve obale reke, a u planovima grada iz 1737.godine na francuskom jeziku, ucrtana je današnja crkva sv. Nikola u podnožju Gorice. Prema tome, crkva koju Dernšvam spominje nije mogla biti na desnoj obali Nišave, već na mestu, ili u blizini današnje Saborne ili Svetonikolske crkve.

Za vreme boravka u Nišu, Dernšvam je noćio u Pašinom domu, čiju opis daje. To je jedan veći kompleks sa pašinim konakom i haremlukom, "prostranim dvorištem ograđenim zidom od ilovače ili nepečene cigle " i velikom ulaznom kapijom. U sred dvorišta nalazio se konak, građevina od " drveta podignuta na nekoj staroj zgradi i zidinama ". Očigledno je da su korišćeni temelji nekog ranijeg objekta što ukazuje da se nalazio na prostoru današnje tvrđave. Bila je to osmanlijska građevina, simetričnog tipa na sprat (" dve ćelije sa ognjištima, a u sredini hodnik "), iz čijeg se središnjeg šireg prostora ulazilo sa jedne i druge strane u sobe konaka. Nije bilo patosa, a ni rezbarenih tavanica. Dernšvam ne govori o obaveznom isturenom delu – divanhani – ali napominje da je pomenuti veći prostor otvoren i ima " prijatan pogled na planine ", što nesumnjivo ukazuje na divanhanu bez prozorskih okana. Druga zgrada – Pašin harem – odvojena je posebnom ogradom i nalazila se nasuprot konaku, čak " preko ulice ". Pored kapije, u kompleksu Pašinog konaka, nalazila se " jedna soba sa ognjištem i jedna staja za nekoliko konja ", koja " nije bila ni upola sagrađena ".

Veoma dokumentovan opis daje Dernšvam o karavanseraju, građenom u vreme njegovog prolaska kroz Niš. O ovom objektu piše sledeće: " Karavanseraj je građen na četiri strane. Unutra je imao prilično dvorište, a na obema stranama, s desna i s leva, bilo je po šest zasvedenih ćelija, u svakoj po ognjište i po jedan mali prozor pored vrata. Jedna ćelija je dugačka i široka po dva hvata (3,78 metara), a visina je koliko čovek može rukom dosegnuti. Ostali delovi zgrade nisu bili zasvedeni, već su rđavo tavanisani neizrendisanim drvetom. Iznad pomenutih ćelija bilo je isto toliko drugih ćelija, takođe sa ognjištima. Sve je izgrađeno od drveta i tako raspoređeno, da se moglo jednim hodnikom obilaziti. Ulaz u zgradu imao je jednu veliku kapiju, ispod koje se moglo sedeti kao ispod crkvenog trema. Prema kapiji, otpočeto je bilo nešto da se gradi u prizemlju, kao staja za konje, a na njoj ozgo po njihovom običaju, drvena palata u kojoj je mogao noćiti neki gospodar. Inače, prizemlje nije imalo nikakvog podruma ni svoda, a krov je bio pljosnat, opekama pokriven. Unutra je bilo nekoliko rimskih, latinskih starina, polomljenih i razbijenih.

Putnici ih nisu mogli pročitati, " jer su bile uzidane ". U hanovima i karavansarajima su odsedali putnici, trgovci i poslanstva. Poslanstva sa većim brojem kola odsedala su na polju pored Nišave, jer nisu mogla, i da su htela, da koriste smeštajne objekte u Nišu. Na osnovu podataka iz Smederevskog deftera 1516.godine, u Nišu je početkom XVI.veka bilo najmanje tri karavansaraja. Na italijanskom planu grada iz ovog vremena ucrtana su dva objekta te vrste (Case di Provianda), i to jedan veći, na levoj strani Nišave, u kompleksu današnjeg parka, na samoj obali, a drugi u tvrđavi, na mestu današnjeg arsenala. Potreba za ovakvim građevinskim poduhvatima nastala je zbog sve većeg broja stranih trgovaca u Nišu, naročito Dubrovčana, a i Šibeničana koje pominje Dernšvam.


Dernšvamovu konstataciju o Nišu kao većoj varoši, potvrđuje u zapisu iz 1555.godine i poslanik cara Ferdinanda, Buzbek, podvukavši da je to " mnogoljudna varoš sa mnogo starih ruševina ". Putopisac izaslanstva cara Maksimilijana II, uopšteno govori o Nišu, "nekada glasovitom gradu, a sada selu " sa " mnogo daščara turskih, dubrovačkih i drugih trgovaca ". Isti putopisac beležeći podatak da je poslanstvo prisustvovalo " misi koju je čitao redovnik, koga su ovdašnji Dubrovčani radi službe božje izdržavali " , ukazuje na postojanje snažne dubrovačke kolonije u Nišu. Učeni sveštenik sa Univerziteta u Tubingenu, Stefan Gerlah, prolazeći kroz Niš naziva ga varošicom, u kojoj se naziru zidine, ali koja nije utvrđena ("otvoren kao varošica"). U njemu je nabrojao " šest do sedam džamija ", od kojih je u jednoj manjoj, koja se nalazi u Tvrđavi, " pokopan Hamza – beg, koji beše u Đuli ( grad u Madjarskoj, osvojen od Turaka 1541. godine ), a odveo je iz Ugarske toliko žena i dece da je sa njima naselio dva sela kod Niša ". I u ovom se putopisu spominje, kao i dve decenije ranije, hrišćanski sakralni objekat manjih dimenzija. To je " nova drvena crkvica kamenim pločama pokrita.... sa ikonama sa ćirilskim natpisima.... sa sveštenikom koji spada pod Peć ". Građenje ove crkvice pada u vreme obnove Pećke patrijaršije (1557 – 1766. godine ), koja je svakako bila povod da Turci dozvole podizanje novog kulturnog objekta u gradu. Jedan podatak sa kraja XVI. veka možda bi mogao doprineti lociranju ove crkve. U Smederevskom defteru iz vremena Murata III pominje se, pored drugih mahala niških i " Mahala mesdžida crkva ", što ukazuje na menjanje namene hrišćanskog objekta u muslimanski. Da li se ovo odnosi na crkvu sv. Nikole, koja je više puta prepravljana u crkvu i džamiju?

Obično se smatra da su u Nišu postojala samo dva hamama, podignuta krajem XV. veka. Sredinom XVI. veka, međutim, sagradio je jedan hamam u Nišu spahija Husein. On se za dozvolu obratio tadašnjem smederevskom sandzakbegu i Niškom kadiji. Na osnovu pisama ove dvojice, centralna vlast je izdala zapovest kojom je dozvolila Husein – spahiji da u Nišu podigne hamam. Evlija Čelebija pominje, sredinom XVII. veka, Husein – ćehajinu džamiju kao jednu od tri Niške džamije vredne pomena. To je, verovatno, ista ličnost, jer je Husein – spahija mogao postati posle 1556. godine, u toku svoje karijere, nečiji čehaja.
Popis iz 1564. godine pokazuje da je kasaba Niš imala šest muslimanskih mahala.

Mahala ćupribaša ili Mesdžid janičara Hajrudina imala je ukupno upisana 62 lica: jednog hatiba, jednog imama, dva mujezina, 5 orizara, 3 akindžije, 46 kuća, 4 neoženjena.
Mahala Hadži – Balaban imala je 17 upisanih lica : jednog imama, jednog mujezina, 14 kuća i jednog neoženjenog.

Tabačka mahala imala je ukupno 20 kuća, a 3 neoženjena. Ova mahala nalazila se, zbog prirode tabačkog posla, pored Nišave. Štavljene kože, neugodno su mirisale, i zato su se tabačke mahale obično nalazile na periferiji grada.

Mahala Balija Jedrenjanina , sa 73 upisana lica, imala je dva hatiba, dva imama, jednog mujezina, jednog šerijatskog naiba, 58 kuća i 10 neoženjenih.

Mahala " Časne džamije sultana Murat - hana " imala je jednog hatiba, jednog serijatskog naiba, tri imama, , jednog mujezina, 58 kuća, dva orizara, neoženjenih 10, ukupno, 76 upisanih lica.

Mahala Čaršijski mesdžid imala je samo 12 kuća.

Niš je imao 263 upisana muslimana, a 54 hrišćanina, što znači 317 upisanih lica.
Hrišćanska zajednica kasabe Niš, u popisu iz 1564. godine, imala je 43 upisane starešine porodica i 11 neoženjenih, ukupno – 54 lica. Pada u oči da se među hrišćanima Niša ne pominje ni jedna udovica. Ispendžu je plaćalo svih 54 lica u ukupnom iznosu od 1.350 aspri ( po 25 aspri je davao svaki, za rad sposobni, hrišćanin ) . Upisani hrišćanski stanovnici Niša imali su povlašćen status utoliko što nisu davali dažbine od svojih baština ( kola drva i kola sena ), niti od svojih povrtnjaka ( resum za bostan ).

Popis Niša, iz vremena sultana Murata III, svedoči o postojanju 10 mahala. Pored drugih Niških mahala pominje se nova mahala " Mesdžid crkva ", što ukazuje na to da je novi mesdžid prvobitno bio hrišćanska bogomolja. Ovo pretvaranje crkve u mesdžid ostalo je u tradiciji niškog stanovništva sve do 90 – ih godina XIX. veka. Popis beleži samo nešto već od 220 domaćinstava, od kojih 30 hrišćanskih, što znači da se broj popisanih smanjio za jednu trećinu u odnosu na 1564. godinu. Moguće da njime nije bilo obuhvaćeno svo niško stanovništvo.

Krajem XVI. veka sagradio je niški dobrotvor Hajdar – ćehaja, česmu, tekiju i turbe. Prema svedočanstvu Evlije Čelebije, u Nišu se među česmama nalazila Hajdar – ćehajina česma. Poznavaoci Niša smatrali su da je već presahla česma blizu Beograd – kapije, beogradskih vrata nekadašnje niške tvrđave, mogla biti Hajdar – ćehajine česma. Za najveći deo svih onih oblasti osmanske države, koje su redovno bile popisivane u XVI. veku, nedostaju popisi iz XVII. veka. Na osnovu dosadasnjih istrazivanja popisa i popisnih deftera koja se još uvek ne mogu smatrati okončanim, uzima se da je popisivanje bilo napušteno u XVII. veku i da su popisni defteri bili zamenjeni drugim načinima evidencije. Nepovoljnu okolnost pri izučavanju prošlosti svih gradova u Srbiji u vreme turske vladavine, pa i Niša, predstavlja potpuno odsustvo kadijskih sidžila, sudskih knjiga, u kojima su zavođena sva akta važna za grad, njegovo stanovništvo i naselja kadiluka. Sa malim izuzecima, kadijske knjige u Srbiji iščezle su nepovratno, a zajedno sa njima, i prvorazredna građa za društvenu i privrednu istoriju gradova i religija.


Priredio : Novaković Č. Milan
niscafe
foto:upoznaj srbiju