Maske i rituali u Srbiji

Na prostoru Srbije prema vremenu pojavljivanja maske mogu biti periodicne: maske koje se koriste u vreme proslavljanja svetaca (Sv.Nikola,Sv.Lucija..)u vremenu od Badnje veceri do Bogojavljanja,sedam do osam nedelja uoci velikog uskrsnjeg posta,ili na Lazarevu subotu i dr.Mogu biti i prigodne ,koje se sporadicno koriste kao sto je “dodola”-u vreme velikih susa ili prilikom prikazivanja ubijenog vuka,u povorkama “vucara”,prilikom pripremanja zimnice-kod svinjokola i u vreme odrzavanja prela i drugih seoskih zabava.

Maske mogu biti ritualne,spektakularne ili umetnicke.

Mogu biti nehriscanskog porekla (baba, deda, mlada, kralj,k raljica ili zoomorfne medved, jelen, koza, ovca, vuk,roda i sl.)

Maske hriscanskog porekla - koristile su se u povorkama vezanim za crkveni kalendar. Posebna kategorija su zenske maske u povorkama “lazarica”, ”kraljica”: Lazar, Lazarka, Prednjica, Zadnjica, Kralj, Kraljica,Dvorkinja, Barjaktar.



Za pravljenje maski koristio se sav raspoloživi materijal koji se nalazio u domaćinstvu: koža, drvo, kudelja, karton, hartija, tikva, svakodnevna odeća obučena naopako,naročito zimski odevni predmeti-stare šubare i kape, tekstilija-ćilimi,ponjave,prekrivači,čaršafi i stoljnjaci,torbe i slično.

Lice je često garavljeno,mazano medom ,brašnom i perjem ili prenaglašenom šminkom.


maksilora.

U narodnoj religiji Srba maske i maskiranje tretirani su kao vid komunikacije sa „bićima sa onog sveta”, odnosno sa precim i sa agrarnim demonima ili božanstvima.

Maskirani su bili medijum između živih i mrtvih, između ovostranog i onostranog. Od njih je, prema verovanjima, zavisila plodnost u narednom ciklusu vegetacione i agrarne godine. Nakon što maskirani učesnici sprovedu sve rituale prema „propisanom redu”, verovalo se da doprinose zaštititi kolektiva i pojedinaca od svakog zla.

U toku zimskih praznika maske su sačuvale na neki način arhaičnu i formalnu vezu sa starim kultovima duša predaka i prirode. U prolećnom periodu povorke sa maskama poseduju zabavni karakter.


U najarhaičnije maskirane likove u povorkama Srbije ubrajaju se antropomorfno-zoomorfne maske poput buše sa severa Bačke kod Mađara; na istoku su primetne maske vola – južni delovi Banata, Grebenac; straža – u povorkama fašangi kod Rumuna i Srba, pa dalje linijom prema Bugarskoj do predela Leskovačke Morave u povorkama surovara i koledara kod Srba. Uz antropomorfno lice dodavani su životinjski atributi, najčešće rogovi. Za maske od drveta u predelu Leskovačke Morave (sela Pertate, Nakrivanj, Čukljenik), uobičajen je naziv korube. Drugi tip arhaičnih koledarskih maski (alnika, oala, lesnika) načinjen je od izdubljenih tikvi i nazivaju ih lejke.

Zoomorfne maske poput jelena, koze, ovce, rode, medveda, vuka karakteristične su za agrarne zajednice. Maska jelena je sačuvana kod stanovništva u jugoistočnim delovima Banata i predelima Ključa i Negotinske krajine. Koriste je u svojim koledarskim povorkama Srbi, Rumuni i Mađari u Debeljači (Banat), dok je Romi i Bugari u južnom Banatu koriste tokom pokladnih povorki. Maske ovce ili ovna povremeno se zapažaju na prostoru južnog Banata, dok maska medveda ima dugu tradiciju.


Antropomorfni arhaični likovi najčešće su baba i deda, mlada i mladoženja. I u jednom i u drugom paru prerušavaju se muškarci.

Religijska komunikacija koja se uspostavljala pomoću maskiranih učesnika povorki davno je napuštena i danas nije moguće govoriti o survivalima prošlosti i verovanjima u inkarnaciju duša predaka ili agrarnih božanstava. Odavno su uspostavljeni igrovni oblici i opštenje pod maskom radi zabave.


nacionalgeographic.