Sveto Pismo

Biblija ili Sveto pismo (od grčke reči βιβλια, (ta) biblia u značenju «knjižice», množina imenice βιβλιον, biblion, «knjižica», koja je deminutiv od βιβλος, biblos, «knjiga», imenice koja je izvedena iz reči βυβλος, byblos sa značenjem papirus, od naziva feničanskog grada Biblos, poznatog po proizvodnji papirusa) naziv je za hebrejsku Bibliju i hrišćansku koju čine Stari zavet i Novi zavet.

Autografi biblijskih knjiga ne postoje, nego mnogobrojni njihovi prepisi, tzv. tekstualni svedoci. Služeći se njima, biblijska nauka nastoji prirediti što pouzdaniji biblijski tekst, tzv. kritičko izdanje Biblije.


Hebrejska Biblija

Hebrejska Biblija (hebrejski TANAH) je kanonizovana na saboru u Jamniji oko 90. p. n. e. i čine je 24 knjige podeljene u tri osnovne grupe:

- Zakon ili Nauk (heb. Tora), koji obuhvata pet knjiga pa se još naziva i Petoknjižje ili Pentateuh,
- Proroci (heb. Neviim),
- Spisi (Ketuvim).

Sve knjige su napisane na hebrejskom jeziku, osim delova Jezdre i Danila, te nekoliko reči u Knjizi Postanka i u Jeremiji pisanih aramejskim. Ova hebrejska Biblija je kasnije nazvana Masoretski tekst, po učenjacima masoretima koji su se bavili prepisivanjem i redigovanjem ovih svetih spisa u periodu između 600. i 900. p. n. e. Očuvanje biblijskog teksta bio je zadatak prepisivača (hebrejski sofer: pisac) koji su ustanovili predaju čitanja Biblije. Budući da hebrejski jezik izvorno ne piše samoglasnike, u prepisu su posle dodavani znakovi za samoglasnike (masoretski tekst).

Jevrejsko predanje smatra jevrejske (svete) spise objavljenom „rečju Božjom" i učenje o putu poslušnosti Bogu svog naroda, Izrailja. Glavni autoritet se pripisuje Tori (nauku, učenju, zakonu, putu), drugi autoritet zbirci Neviim (Proroci), a treći autoritet zbirci poznatoj kao Ketuvim (Spisi). Prva dva dela jevrejskih svetih spisa verovatno su se javila u današnjem obliku do poznog 4. veka p. n. e., ali je njihov sadržaj ostao promenljiv sve do kraja 1. veka p. n. e.

Grčki prevod jevrejskih svetih spisa poznat kao (Septuaginta), sačinjen za potrebe jevrejske zajednice u Aleksandriji u. 3. veku p. n. e., sadržao je dodatne spise, jedan broj apokrifnih spisa, koje su rabini iz Jamnije na kraju isključili iz svog kanona, a koje je prvobitna hrišćanska crkva, koja je koristila grčki jezik, uključila kao deo Starog zaveta. Prema jevrejskom predanju, proroštva su prestala oko 400. godine p. n. e., tako da posle tog vremena više ne može biti novih spisa.

Nasuprot tome, hrišćani su tvrdili da su se proroštva nastavila i da su spisi, koji će konačno postati Novi zavet, takođe Bogom nadahnuti. Uticaj jevrejske Biblije oseća se ne samo u jevrejskoj tradiciji nego je on isto tako nezaobilazan istorijski, kulturni i idejni okvir Novog zaveta i hrišćanske tradicije. Biblijski pogled na svet prožima kako zapadnu tako i istočnu, pravoslavnu kulturu. U okviru judaizma tvrdi se da je Tora otkrivenje Božije svom narodu. Jevrejsko Sveto pismo stavlja davanje Tore, obrazovanje Izrailja kao naroda koji je u savezu s Bogom, zadobijanje obećane zemlje i istoriju Izrailjskog carstva u kontekst stvaranja sveta i kontekst sveopšte ljudske istorije.

Veruje se da su zapovesti Tore, usmenim predanjem protumačene i primenjene na izmenjene uslove, otkrivena norma pokoravanja savezu i da su zamišljene da posvete celokupno postojanje jedinke i zajednice. Etički i religiozni propisi su isto toliko briga pojedinca i porodice koliko i zajednice sakupljene u sinagogi za Šabat ili za praznike liturgijske godine. Bogosluženje u sinagogi je usredsređeno na Sveto pismo ili izvode iz Svetog pisma i uglavnom se sastoji od toga. Tora i Proroci se čitaju i tumače. Izbori iz Spisa se čitaju kao prigodni za praznike. Šema i blagoslovi su uzeti iz Biblije. Psalmi se čitaju i pevaju, a individualne i združene molitve izvedene su iz biblijskih tekstova. Psalmi, koji izazivaju čitav spektar religioznih emocija, sačinjavaju osnovni molitvenik.


Hrišćanska Biblija

Ideja o hrišćanskoj Bibliji kao Novom zavetu proistekla je iz ranohrišćanskih tekstova koji su u Hristu videli posrednika u novom savezu sa Bogom. Hrišćanska Biblija, odnosno Novi zavet, sadrži 27 spisa. Ti spisi se mogu podeliti na 4 vrste religijskih tekstova:

- četiri jevanđelja,
- jedna rana crkvena povest,
- dvadeset i jedna poslanica,
- jedna apokalipsa

Biblija, ili Sveto pismo, kod Hrišćana označava zbirku svetih spisa koji se dele na knjige Starog zaveta i Novog zaveta.

Pravoslavna crkva uvrstila je u Stari zavet 39 knjiga. Prema kanonu Rimokatoličke crkve, Stari zavet sadrži 46 knjiga, jer obuhvata, pored 39 protokanonskih, i sedam devterokanonskih knjiga (protestanti ih nazivaju apokrifnim):

- Judita,
- Tovija,
- Varuh,
- Premudrosti Solomonove,
- Premudrosti Sirahove,
- 1. i 2. Makavejska.

Sveti Atanasije Veliki u 39. uskršnjoj poslanici (Pidalion, str. 768-770), deli starozavetne knjige u dve grupe: kanonske, 22 knjige po jevrejskim slovima azbuke, ali u stvarnosti 39, i anaginoskomene, dakle korisne i dobre za čitanje, njih deset.

Kanonske starozavetne knjige su: Postanje, Izlazak, Levitska, Brojevi, Ponovljeni Zakon, Isusa Navina, Sudije, Ruta, 1. i 2. Knjiga Samuilova, 1. i 2. Knjiga o carevima, 1. i 2. Knjiga Dnevnika, Jezdra, Jestira, Jov, Psalmi, Priče Solomonove, Propovednik, Pesma nad pesmama, Isaija, Jeremija, Jezekilj, Danilo, Plač Jeremijin, Osija, Joil, Amos, Avdije, Jona, Mihej, Naum, Avakum, Sofonije, Agej, Zaharija i Malahija.

Knjige „anaginoskomene“ - dobre za čitanje (nazvane u XVI veku na Zapadu devterokanonskim, zato što je njihovo unošenje u kanon Zapadne crkve, pored „protokanonskih knjiga“, bilo stavljeno na diskusiju), uključene su u biblijski kanon od najstarijih vremena (kanon Svetog Atanasija Velikog), i to su sledeće; Judita, Tovija, 3. Jezdrina (Jezdra u Septuaginti), Varuh, Poslanica Jeremijina, Premudrosti Solomonove, Premudrosti Sirahove, 1, 2, i 3. Makavejska.

U prvim vekovima kružile su mnoge knjige - bilo apokrifne, bilo autentične, veoma cenjene od hrišćana - koje Crkva na kraju nije unela u novozavetni kanon. Otkrivenje Jovanovo je prihvaćeno u kanon sa izvesnim izbegavanjem. Osamdeset peti Apostolski kanon ne pominje Otkrivenje, ali zauzvrat preporučuje dve Poslanice Korinćanima od Klimenta Rimskog i Učenje Dvanaestorice Apostola (odbačeno na Šestom vaseljenskom saboru, kanon 2, na osnovu toga što su ga koristili neki jeretici); to isto čini i Laodikijski sabor (60. kanon) i Sveti Kirilo Jerusalimski. Prihvata ga Sveti Atanasije Veliki, koji spominje i Jermin Pastir (kao i Sveti Maksim Ispovednik), a takođe i Kartaginski sabor (kanon 30), koji u isto vreme preporučuje Žitija Svetih (kanon 54) i, na kraju, Dionisije Areopagit. Pod uticajem katihetskih škola u Siriji i Palestini, Otkrivenje se nije upotrebljavalo u liturgijskoj praksi, mada ga je ipak na kraju aleksandrijska škola stavila u kanon.

Rimokatolička crkva je tek 1546. godine, na protivreformatorskom saboru u Trentu, uključila u kanon svih 27 knjiga Novog zaveta. Tom prilikom je Jeronimov latinski prevod Biblije, poznatiji kao Vulgata prihvaćen kao zvanična, autoritativna verzija katoličkog Svetog pisma.

Biblija je (naročito) počela da se širi svetom u 16. veku posle Hrista, i danas je, u celini ili delimično, prevedena na preko hiljadu pet stotina jezika. Biblija je izazvala divljenje, manje ili veće, relativno priznanje ili prihvatanje pripadnika drugih religijskih tradicija, ali, uopšte uzev, ona je, kao i drugi sveti spisi, sveta po svom sopstvenom tradicionalnom karakteru jedino za pripadnike odgovarajuće vere.


Prevodi Biblije kod Južnih Slovena

Tzv. „Izborno jevanđelje" i Apostol preveli su sa grčkog na crkvenoslovenski braća Ćirilo i Metodije pred polazak u Moravsku na propovedanje hrišćanstva, a druge delove Novog zaveta i Stari zavet biće da su preveli oni i njihovi učenici. Knjige Starog zaveta preveo je na srpski jezik Đuro Daničić (1865), a Novog zaveta Vuk Karadžić (1847). Vuk je svoj prevod revidirao 1857, a u Daničićevoj redakciji izašao je 1864, 1867, 1868, 1870, 1871. I pre Vuka bilo je prevoda Novog zaveta, kao Atanasija Stojkovića (1830. i 1834). U novije vreme treba spomenuti prevod celog Svetog pisma Luja Bakotića 1933. (štampan latinicom), a Novog zaveta dr. Dimitrija Stefanovića (1934), dr. Emilijana Čarnića (1973), dok je Sinodalna komisija objavila prevod Novog zaveta, koji je Sveti arhijerejski sinod izdao u saradnji sa Biblijskim društvom kao zvanični prevod 1984. godine. Ispravljeni prevod štampan je 1990. godine. Biblijsko društvo je objavilo Četvorojevanđelje u „dinamičnom" prevodu Aleksandra Birviša 1986. g. a II izdanje 1987. godine. U bogoslužbenoj upotrebi Srpske crkve je Jevanđelistar, u izdanju Braničevske eparhije (1975. i 1977).

Kod Hrvata, pored prvog sačuvanog prevoda cele Biblije Bartola Kašića (1622-37) koji je ostao u rukopisu, i prevoda Matije Petra Katančića (1831), celu Bibliju su preveli I. M. Škarić (Beč 1858-61), I. E. Šarić (Sarajevo 1941-42). Novi zavet su preveli J. Štadler (Sarajevo 1895-1904), dr. F. Zagoda (1925), Lj. Rupčić (Sarajevo 1961), B. Duda (Zagreb 1962). Vrhunski podvig je izdanje izdavačke kuće „Stvarnost" 1968. godine koji je i sa jezičke tačke besprekoran, a u njegovoj izradi sudelovali su najpoznatiji hrvatski bibličari, pisci i lingvisti, kao što su Jure Kaštelan, Bonaventura Duda, Jerko Fućak i Tomislav Ladan. Tu su zatim prevodi Novog zaveta B. Duda - J. Fućak (Zagreb 1973), Gracijan Raspudić (Mostar 1987).

Prvi slovenački prevod Novog zaveta dao je Primož Trubar (1557-1582). Takođe je protestantski teolog Jurij Dalmatin štampao celu Bibliju u Vitenbergu 1584. Ovim prevodom je popravio jezik prvih slovenačkih pisaca i postavio uzor književnog prevoda. Njegov prevod Biblije je najznačajniji književni događaj pre pojave Prešernovih dela. J. Japelj i B. Kumerdej izdaju Novi zavet (1784-86). Celu Bibliju štampa A. Volf (Ljubljana 1885-59). Novi zavet preveli su i J. Zidanšek (1918), fr. Jere, Gr. Pečjak i A. Snoj (1926-29). Celo Sveto pismo izdali su M. Slavič i Fr. Jere (1960-66), a Novi zavet Fr. Jere, Gr. Pečjak i A. Snoj (1961). - France Rozman preveo je četiri jevanđelja (Ljubljana, 1979). Novi zavet - jubilarni prevod povodom 400-godišnjice Dalmatinove Biblije (1984) (uvod i primedbe preuzete sa francuskog ekumenskog izdanja) izdao je Nadbiskupski ordinarijat u Ljubljani u saradnji sa Biblijskim društvom, kao i ekumensko izdanje cele Biblije (1975). - Stevan Kuzmič dao je Novi zavet, a Šandor Terplan Psalme 1528. g. (jubilarno izdanje 1928. g.) na prekomurskom dijalektu.

Makedonci su dobili Novi zavet 1967. a celo Sveto pismo (sa devterokanonskim knjigama) 1990. godine, a takođe u izdanju Biblijskog društva. Stručna analiza ovog prevoda još nije urađena da bi se ustanovilo u kolikoj meri se ovaj prevod oslanja na srpski prevod Svetog pisma.

U skorije vreme načinjeno je još prevoda na jezike slovenskih naroda, uključujući i srpski, hrvatski, slovenački i makedonski. Npr. na srpskom i hrvatskom jeziku već nekoliko decenija je dostupan prevod dr. Luje Bakotića. Ovo je prevod koji je mnogo razumljiviji za savremenog čitaoca jer se služi savremenim rečnikom. Osim toga, sadrži korisne reference za proučavanje i upoređivanje biblijskog teksta. Osim toga, na taj način čitaoci ovog prevoda dobijaju mogućnost koju čitaoci Biblije na drugim jezicima već vekovima imaju, da upoznaju Božje lično ime i da ga koriste, što i jeste Stvoriteljeva želja.

Od 1975 do 1984 godine, na zahtev Stokholmskog Instituta za Prevod Biblije, Mirza Kazar je preveo Bibliju na Azerski jezik.

Hrišćanstvo (grč. χριστιανισμός, lat. christianitas) je jedna od tri najveće monoteističke (jednobožačke) religije koja je nastala na prostoru nekadašnjeg Rimskog carstva.

Religija je zasnovana na učenju i životu Isusa Hrista iz Nazareta (Isus Nazarećanin) u Galileji, opisanog u Novom zavjetu. Svi koji su se okrenuli Hristosu i vjeruju u njega i slijede njegovom učenju su njegovi slijedbenici i zovu se hrišćani. Svi hrišćani zajedno čine Hristovu crkvu koja, po Novom zavjetu Svetog pisma, predstavlja Isusovo tijelo.

Hrišćani vjeruju da je Isus Božiji sin i Mesija (Hristos) za koga su proroci rekli da će doći na Zemlju (Stari zavjet) da spasi ljude. Za hrišćane, Isus Hristos je učitelj, model za pravi način života na Zemlji, inkarnacija Boga, spasilac čovjeka, koji je na krstu dao svoj život za sve ljude, da bi se ljudi mogli iskupiti za svoje grijehe i na taj način spasiti. Hrišćani vjeruju da je Isus ustao iz mrtvih, treći dan po raspeću, kasnije se podigao na nebo, i na taj način pobijedio smrt. Većina hrišćana smatra da će Isus ponovo doći na Zemlju uzeti svoju Crkvu i suditi svim ljudima (živima i mrtvima) koji su ikada živjeli na Zemlji.

Isus Hristos je propovijedao o Božjem (nebeskom) carstvu i značaju njegova boravka na Zemlji. Mnogi pobornici su ga smatrali Mesijom. Grčka riječ Χριστός u prevodu znači mesija, pa su tako prve Hristove slijedbenike u Antiohiji nazvali hrišćanima (χριστιανοί), imenom koje je ostalo do danas. Hrišćanstvo je predstavljalo prvu univerzalističku religiju, nasuprot dotadašnjim nacionalnim religijama, i propovijedalo jednakost svih ljudi pred Bogom: Jevreja, Grka, Rimljana, siromašnih, bogatih, žena, muškaraca. Zbog svega što je Isus propovijedao, a što je dosta opširno opisano u četiri jevanđelja (koja su prve četiri knjige Novoga zavjeta), broj Isusovih učenika i slijedbenika je brzo rastao, posebno među siromašnim ljudima.

Hrišćani zovu poruku Isusa Hrista jevanđeljem („dobra vijest“) i tako se knjige gdje su zapisana Isusova propovijedanja i život, zovu jevanđelja (četiri jevanđelja u Novom zavjetu).

Po porijeklu, hrišćanstvo je srodno judaizmu, sa kojim ima dosta zajedničkih tekstova. Hebrejska Biblija, je u hrišćanskom kontekstu poznata kao Stari zavjet. Hrišćanstvo se smatra za Avramsku religiju, zajedno sa judaizmom i islamom. Najranije svjedočanstvo o hrišćanima i hrišćanstvu nalazi se u Apostolskim djelima (jedna od biblijskih knjiga Novoga zavjeta) Djela 11:26: „I oni se cijelu godinu sastajaše sa Crkvom, i učaše mnogi narod; i najprije u Antiohiji učenici biše nazvani hrišćani.“

Kasnije kada je postalo zvanična, državna religija, hrišćanstvo je vezalo svoje interese sa interesima vladajuće klase i udaljilo se od ideala zapisanih u Svetom pismu (jevanđelja). Dogmatske rasprave, kao i političke prilike i razni interesi su doveli do toga da je danas hrišćanstvo razdijeljeno i razjedinjeno. Među velikim brojem ljudi, koji se izjašnjavaju da su hrišćani, mnoga hrišćanska načela se danas ne primjenjuju i ne poštuju. Veliki broj hrišćana u raznim denominacijama sveli su svoje „hrišćanstvo“ na nekoliko rituala — obreda, kojima prisustvuju nekoliko puta godišnje (na tzv. crkvene praznike).

Hrišćanstvo je igralo vitalnu ulogu u oblikovanju Zapadne civilizacije, bar od 4. vijeka nove ere. Danas, hrišćanstvo prestavlja teritorijalno najrasprostranjeniju i brojčano najveću svjetsku religiju (od 1.5 do 2.1 milijarde ljudi se izjašnjava da su hrišćani).


Rani period




Zvanično, hrišćanstvo je religija koja nastaje u prvom vijeku Nove ere među slijedbenicima Isusa Hrista (Isus Nazarećanin). Rođenje Isusa Hrista prestavlja početak nove ere i novog računanja vremena.

Pod vodstvom apostola Petra i Pavla, nastajale su hrišćanske zajednice od Jevreja koji su napustili judaizam i okrenuli se Isusovom učenju; te hrišćanske zajednice od nevjernika (ne Jevreja). Može se reći da su temelji hrišćanstva postavljeni 2000 godina prije nove ere, pojavom Avrama, Isaka i Jakova. Avram, Isak i Jakov su predstavljeni kao proroci koji su vjerovali u boga Jehovu (hebrejski: יתזח odnosno jahvh- pravilan naziv je Jahve, a ne Jehova ali se ovaj drugi pojam odomaćio od XIV vijeka). Oni su propovijedali božije riječi među ljudima i tako je narod znao o postojanju Jehove.

Rano hrišćanstvo se pojavljuje na tlu Izraela, koji je tada bili osvojili Rimljana. Za samo tri vijeka, postalo je zvanična religija mnogih država i naroda. Hrišćanstvo se raširilo preko Mediterana, sa progonima od strane rimskih imperatora. Od početka, hrišćani su bili izloženi raznim vrstama terora, uključujući spaljivanja, mučenja, progone itd. Rimski imperator Neron je 64. godine optužio hrišćane za veliki požar u Rimu. Crkva smatra, da su tada pod Nerom, apostoli Petar i Pavle ubijeni u Rimu. Dalje proganjanje hrišćana i crkve se nastavlja i pod devet drugih rimskih imperatora, najviše pod vladavinom Decija Trajana i Dioklecijana.

Nekako od 150. godine hrišćanski učitelji, u svrhu odbrane svoje vjere, počinju sa pisanjem teoloških i apologetskih djela. Ovi autori su znani kao crkveni oci. Posebno znani su bili: Ignjatije antiohijski, Polikarp, Justin, Irinej, Tertulijan, Klement aleksandrijski i Origen.

Na hrišćanstvo su u to vrijeme imale uticaj druge različite vjere kao, gnosticizam i mitraizam. Isto tako hrišćanstvo je apsorbovalo razne elemente od paganskih religija, posebno misternih kultova. O nivou ili stepenu uticaja na hrišćanstvo, mišljenja među naučnicima se dosta razlikuju.

Imperator Konstantin Veliki (4-ti vijek) je 313. godine ozakonio hrišćanstvo, a Teodosije I ga 380. godine proglasio za religiju Rimskog carstva. Konstantin je sazvao Prvi vaseljenski sabor koji je održan u Nikeji u Maloj Aziji tokom maja i juna 325. godine. To je bio prvi vaseljenski sabor hrišćanske crkve, a njegovom najznačajnijom posljedicom se smatra, donošenje prve objedinjene hrišćanske doktrine tzv. „Nikejskog simbola vjere“.


Milanski Edikt

Car Konstantin Veliki (306—337) je 30. aprila 313. godine Milanskim ediktom proglasio ravnopravnost hrišćanstva sa ostalim religijama, i ono 387. godine (74 godine poslije) postaje i zvanična državna religija u Rimskom carstvu. Car Konstantin je bio ambiciozan čovjek koji se za hrišćanstvo vezao postepeno. U tom postepenom prelazu, udaljavajući se od paganstva, već 315. godine odbija da se popne na kapitol kako bi prinio žrtve pred paganskim hramom boga Jupitera. Godine 319. car je toliko odstupio od paganstva, da je te godine objavio edikt o poništavanju paganskih vjera. Ipak, unekoliko pomirljiva politika prema paganima ostaje na snazi, sve do 323. godine, kada pobjeđuje svog zeta Licinija u borbi za vlast, i kada postaje jedini vladar Imperije.

Poslednjih godina, pred smrt, Konstantin je naredio gradnju ogromne Crkve Svetih apostola u Carigradu, na jednom uzvišenju koje nadvisuje cio grad. Imao je želju da bude kršten na rijeci Jordanu, ali ga je loše zdravlje u tome spriječilo. Neposredno nakon Vaskrsa 337. godine, kršten je u Nikomediji, od strane Jevsevija Nikomedijskog, a umire 22. maja 337. godine na sam praznik Pedesetnice (50 dana po krštenju).


Srednji vijek

U to vrijeme razvijaju se i prvi oblici monaštva. Oko 500. godine Benedikt je postavio monaška pravila, sa čime je osnovao sistem po kojima su se upravljali manastiri. U 8. vijeku dolazi do problema oko ikona, koje je vizantijska strana promovisala. Konačno, 787. godine na drugom nikejskom saboru, borbe su se okončale u korist ikona i ikonografije.

Izvan granica Rimskog carstva hrišćanstvo se proširilo na Jermeniju, Etiopiju, Persiju i Indiju i među keltska plemena. Za vrijeme Velike seobe naroda, razni germanski narodi su prihvatili hrišćanstvo (Arijska vjeroispovijest (među Gotima i Vandalima)) ali kasnije je rimokatoličko hrišćanstvo nadvladalo, počevši sa Francima. Istočnoevropski Sloveni generalno su prihvatili Vizantijski oblik hrišćanstva (kao npr. Rusija 988 god). Kulturne i druge razlike su razdvojile Istočnu i Zapadnu crkvu i napravile Veliku šizmu (1054).

Dolazi do podjele hrišćanske crkve na Zapadnu (latinski jezik) sa sjedištem u Rimu, i Istočnu (grčki jezik) sa sjedištem u Konstantinopolju, sa značajnijim zajednicama u Egiptu i Siriji. Zapadna i Istočna crkva se ne slažu u mnogočemu prije svega u vezi brojnih administrativnih, liturgijskih i doktrinalnih stvari, od kojih istupa posebno položaj pape u crkvenoj hijerarhiji. Šizma je ostala i do današnjih dana.

Od 7. vijeka, hrišćanstvo je na udaru od islamaa koji je osvojio Bliski istok, sjevernu Afriku i većinu Pirinejskog poluostrva. Slijedili su mnogi vojni konflikti, uključujući: Krstaške ratove, španska Rekonkvista, pad Vizantijske imperije i jugoistočne Evrope pod tursku vlast.


Protestantska reformacija

Zapadno hrišćanstvo u srednjem vijeku karakterišu sukobi lokalnih vlasti i Papa, razvoj teologije i filozofije. Zbog velikog nezadovoljstva i korupcije u Crkvi, pojavila se potreba po reformaciji. Katolička crkva uspijeva da se obnovi sa Trentskim savjetom (1545—1563, nakon izdavanja 95 teza 1517. godine od strane Martina Lutera. Ovo je jedan od ključnih perioda u istoriji hrišćanstva kada dolazi do reformacije, koja je dovela do pojave brojnih ogranaka u hrišćanstvu iz Katoličke crkve. Tako 1534. godine engleski kralj Henri VIII, proglašava sebe poglavarem Anglikanske crkve, 1536. godine ukidaju se manastiri u Engleskoj, Velsu i Irskoj.

Kao rezultat kolonijalne ekspanzije od strane moćnih država, kao i zbog misionarskog žara, hrišćanstvo se u raznim oblicima proširilo na područja Sjeverne i Južne Amerike, Okeanije, istočne Azije i podsaharske Afrike. U Evropi dolazi do ratova gdje je religija igrala veliku ulogu.


Novo doba

Sa sve većim prosvjetiteljstvom, hrišćanstvo se suočava sa novim naučnim tumačenjima (npr. heliocentrični sistem i teorija evolucije), tako i sa pojavljivanjem biblijskog kriticizma, skepticizmom i savremene političke ideologije, liberalizmom, nacionalizmom i socijalizmom (komunizmom). Dolazi do pojava dehrišćanizacije tokom Francuske revolucije, Španskog građanskog rata te posebno Oktobarske revolucije.

U 19. i 20. vijeku, razvija se ekumenizam, Harizmatični pokret i fundamentalističko hrišćanstvo. U novije vrijeme privrženost hrišćanstvu u Evropi (posebno zapadnoj) je prilično opalo, gdje se modernizacija i sekularizam učvršćuje.


Hrišćanske opštine

U prvom vijeku Nove ere, hrišćani su se zbog proganjanja morali tajno okupljati. Zajednice hrišćanskih vjernika zvale su se hrišćanske opštine. Bilo ih je u svim dijelovima rimskog carstva, i u njima je imovina bila zajednička. Ali samo u početku, hrišćanstvo je bilo religija ugnjetenih i potlačenih, da bi vremenom sve više bogataša, nesigurnih i nezadovoljnih državnom vlašću, pristupalo novoj vjeri. Hrišćanske opštine su se sve više širile i bogatile. Tada hrišćani mijenjaju svoje učenje i od svojih pristalica počinju da traže poslušnost i pokornost državnoj vlasti. Uskoro je nestalo i imovinske jednakosti među hrišćanima. Krajem drugog vijeka Nove ere, sve hrišćanske opštine ujedinile su se u jednu zajednicu čiji je poglavar postao rimski episkop (rimski biskup), kasnije nazvan papa (grčki: πάππαρ, latinski: papa - otac). Danas je sjedište pape u Vatikanu. Rimski papa ima zvaničnu titulu biskupa grada Rima, nadbiskupa i mitropolita rimske crkvene provincije, primasa Italije i patrijarha Zapada, dok mu je službeni naziv Pontifex Romanus ili Pontifex maximus. Tako je stvorena vjerska organizacija rimokatolička crkva.


Crkva i širenje hrišćanstva

Crkva prvih hrišćana formirana je oko apostola u Jerusalimu. Posle Pedesetnice (Pentekoste) (dan kada je, po Isusovom predskazanju, Sveti duh sišao na apostole), oni objavljuju vijesti o Isusovom vaskrsenju. Osnivaju crkvu po cijelom Sredozemlju koje je tada bilo pod vlašću Rimljana. Prema spisima apostola Petra (15—67. n. e), mnogi judeisti okreću se hrišćanstvu. Oni bivaju isključeni iz jevrejskih zajednica.

Raspadom Rimskog carstva 476. godine, hrišćanstvo će postati jedina veza između dvije novonastale države — Zapadnog i Istočnog rimskog carstva. Raspadom zapadnog i razvojem Istočnog carstva, Sredozemljem se razvija briljantna hrišćanska kultura, koja će prve značajnije sukobe imati 650. godine sa novoosnovanom islamskom religijom.


Podjele

Brojne nesuglasice između istoka i zapada Rimskog carstva, kao i različitost filozofskih orijentacija i tumačenja teoloških pitanja (na primjer tumačenje dogme o Svetom trojstvu) u različitim delovima carstva prouzrokovale su raskol, odnosno podjelu hrišćanske crkve. Velika podjela (grč. šizma) se desila 1054. godine čime je završen spor između rimskog pape Lava XIX i carigradskog patrijarha Mihajla Kerularija. S jedne strane je ostala Pravoslavna crkva (koja poštuje i čuva kanone i odluke sedam vaseljenskih sabora), koja odbacuje i ne priznaje univerzalni autoritet pape, i koja je danas organizovana uglavnom na nacionalnom nivou. Na drugoj strani, nastala je Katolička crkva, nad kojom papa ima potpunu jurisdikciju.

U hrišćanstvu postoje razne grupe sa raznim vjerovanjima koje se prilično razlikuju od kulture do kulture i od mjesta do mjesta. Od vremena reformacije, hrišćanstvo se dijeli na tri glavne grane:

- Katolicizam: Katolička crkva — najveća od svih hrišćanskih crkava; čine je Zapadna crkva i 22 istočne katoličke crkve; ima preko milijarde krštenih ljudi;
- Pravoslavlje: Pravoslavna crkva — druga najveća hrišćanska crkva; čine je autokefalne i autonomne crkve; ima oko 240 miliona krštenih ljudi;
- Protestantizam: Ima raznih grupa i denominacija kao što su: anglikanci, luteranci, reformisti, evangelisti, harizmatici, prezviterijanci, baptisti, metodisti, anabaptisti, adventisti, kvekeri, pentekostnici ili pentekostalci itd.

Kasnije grupe su nastale odvajanjem od starijih. Jedni protestanti jednostavno se izjašnjavaju kao hrišćani ili nanovo rođeni hrišćani. Drugi, posebno u anglikanizmu i neoluteranizmu, se izjašnjavaju kao „i katolici i protestanti“. Postoje i tzv. nedominacijske hrišćanske crkve, koje ne spadaju ni u jednu od gore navedenih grupa.

Manje hrišćanske denominacije predstavljaju monofizitstvo (jermensko-gregorijanska, jakobitska, koptska i etiopska crkva) i nestorijanstvo. Druge crkve koje su se proglasile za „hrišćanske“, ali koje se udaljuju od gornje klasifikacije broje oko 275 miliona članova su afrička domorodačka crkva sa oko 110 miliona članova (gruba procjena), mormoni sa oko 12 miliona članova, Jehovini Svjedoci sa oko 6,6 miliona članova i druge grupe. Sve ove grupe su nastale iz raznih protestantskih grupa. Između jednih grupa – zajednica, vladaju velika nesuglasja – neslaganja, dok među drugima postoje simpatije.

Krajem 20. vijeka, javlja se među nekim hrišćanskim ograncima želja za saradnjom, pomirenjem i međusobnim zbližavanjem. Ekumenski pokret započeo je među protestantskim crkvama gdje je problem zajedničkog djelovanja bio najizraženiji. Ideje o pomirenju pravoslavaca i katolika su posebno ojačale među teolozima posle II vatikanskog sabora i pomirenju rimskog pape i carigradskog patrijaraha (posjeta Pavla IV Carigradu 1967. godine).


Podjela Katoličke crkve

U 16. vijeku u zapadnom hrišćanstvu se javlja snažan vjersko-politički pokret reformacije čiji je vođa bio Martin Luter. Reformacija je zapadno hrišćanstvo podijelila na dvije osnovne struje: katolicizam i protestantizam (latinski: protestatio - protest). Povod za pobunu Martina Lutera bila je prodaja indulgencija, odnosno opraštanje grijehova, čak i budućih, vjernicima za novac. Indulgenciju je odobrio papa Julije II. Pokret reformacije i protivreformacije, rascjep do kog je došlo u zapadnom hrišćanstvu, bili su povod za mnoge duge i teške vjerske ratove (Hugenotski rat, Stogodišnji rat). Kasnije je Žan Kalvin stvorio svoju interpretaciju protestantskih učenja. Ono što razlikuje protestantizam od katolicizma je odbacivanje svih crkvenih odluka, neprihvatanje pape kao posrednika između Boga i vjernika i odbacivanje kulta svetaca, ikona i relikvija. Savremeni protestantizam se dijeli na Luteransku, Kalvinističku i Anglikansku crkvu.


Simbol vjere




Mada postoje velike razlike u mišljenjima i tumačenjima među hrišćanima, dobar dio hrišćana ima zajedničke temelje koji su potrebni za njihovu vjeru.

Simbol vjere (lat. credo «ja vjerujem») predstavljaju doktrinalne izjave, obično na religioznoj osnovi. Počelo se sa formulom krštenja da bi se kasnije to raširilo na izjave vjere. Apostolski simboli vjere (Symbolum Apostolorum) su bili razvijeni između 2. i 9. vijeka n. e. Apostolski simboli vjere nisu se ni do danas promijenili i više ili manje su prisutni u većini denominacija.

- vjera u Boga oca, Isusa Hrista kao sina Božijega i svetog duha
- smrt, spuštanje do pakla, ustajanje iz mrtvih, i Hristov uskrs
- svetost crkve i pričešće svetih
- ponovni dolazak Isusa, sudnji dan i spasenje vjernih.

Nikejski simbol vjere, koji je bio odgovor na arijanizam, je formulisan na Nikejskom saboru 325. godine i u Konstantinopolju 381. godine. Potvrđen je kao univerzalni simbol hrišćanstva efeskim saborom 431. godine.

Mada je Bog izvor sve ljubavi i dobrote i sam savršena ljubav i savršen dobar, Bog je isto svepravedni i savršeni Sudija koji čovjeku mora da sudi po njegovim djelima, jer smisao čovjekove egzistencije, nije samo ovdašnji život, nego i život vječni.


Hrišćanski sabori

Sinodi ili koncili (grčki σύνοδος, latinski concilium) u hrišćanstvu označavaju skupštine kojima prisustvuju visoki crkveni dostojnici, radi savjetovanja o važnim teološkim pitanjima i donošenja zaknjučaka i propisa. Razne biskupske sinode bilježi crkvena istorija već u 2. vijeku.

Najšire značenje ima ekumenski ili vaseljenski sabor kome prisustvuju patrijarsi, biskupi, kardinali, primasi (nekadašnja titula između mitropolita i patrijarha), nadbiskupi... i sazivaju se u izuzetnim prilikama, a zaključci su im obavezni za čitavu crkvu.

Prvih sedam ekumenskih sabora (325—787) priznaju i Istočna i Zapadna crkva, dok ostale priznaje Katolička crkva, iako su u njima učestvovali nekad i neki carigradski patrijarsi. Drugom vatikanskom koncilu, inspirisanom ekumenskim idejama pape Jovana XXIII, prisustvovali su i predstavnici protestantske i Pravoslavne crkve.

Pregled ekumenskih sabora:* Nikejski I (325): posebno osudio Arijevu jeres.
* Carigradski I (381): posebno osudio Makedonijevu jeres.
* Efeški (431): osudio Nestorijevu jeres (odvojeni nestorijanci) i Pelagijevu jeres (pelagijanizam.
* Halkidonski (Halkidonski sabor) (451): osudio Evtihijevu monofizitsku jeres, potvrđeno vjerovanje da su u Isusu dvije prirode: božanska i čovječija.
* Carigradski II (553)
* Carigradski III (680-681): osudio monotelete.
* Nikejski II (787)
* Carigradski IV (869): osudio i svrgnuo patrijarha Fotija. Ovaj sabor zapravo predstavlja početak prve šizme između istočne i zapadne crkve. Dalji sabori se odvijaju na zapadu umjesto ovog istočna crkva kao vaseljenski računa sabor u Carigradu (879-890) koji je osudio sabor iz 869. godine i rehabilitovao patrijarha Fotija.
* Lateranski I (1123): sankcioniše Vormski konkordat.
* Lateranski II (1139)
* Lateranski III (1179)
* Lateranski IV (1215): definisao nauku o transupstancijaciji.
* Lionski I (1245)
* Lionski II (1274) (donosi odluku o reformi crkve i za kratko vrijeme uspostavlja jedinstvo istočne i zapadne crkve, radi zajedničke borbe u krstaškim ratovima.
* Vieneski (1311-1312): ukida red templara.
* Konstantski (1414-1418): počinje šizma u zapadnoj crkvi, osuđeni Jan Hus i Jerolim Plaški.
* Sabor u Bazelu, Ferari i Firenci (1431-1445): bazelski sabor je trebalo da ponovo ujedini istočnu i zapadnu crkvu, ali zbog protivljenja pape tome sabor je papa premjestio u Feraru 1438. i Firencu 1439. godine. Na saboru u Firenci su se složili izaslanici cara Jovana VIII Paleologa sa prihvatanjem novog vjerovanja (creda) koje je kasnije odbacila carigradska crkva, tako da od unije nije ništa bilo. Unija sa jermenskom crkvom je proglašena 1439. godina, a sa jakobitima 1442. godine.
* Lateranski V (1512-1517)
* Tridentski (1546-1563): osudio Lutera, Kalvina i Cvinglija, podjela na rimokatolike i protestante.
* Vatikanski I (1869-1870): definiše se dogma o papinoj nepogrješivosti.
* Vatikanski II (1962-1965): raspravlja o ekumenizmu, o slobodi vjere i o uvođenju narodnog jezika u liturgiju.


Rasprostranjenost

Hrišćanstvo je danas najrasprostranjenija religija na svijetu, uz islam, sa najvećim brojem vjernika. Hrišćani čine većinu u Evropi, cijeloj Americi, Australiji, a ima ih i u Aziji i Africi. Samo katolika ima čak 980.000.000 po podacima iz 1991. godine. Crkve katoličke ispovijesti djeluju u Španiji, Francuskoj, Italiji, Austriji, Poljskoj, Mađarskoj, južnoj Njemačkoj, Sloveniji, Hrvatskoj, Češkoj, Slovačkoj, gotovo celoj Latinskoj Americi. Anglikanska crkva razvijena je u Engleskoj. Protestantske crkve pokrivaju sve skandinavske zemlje, sjevernu Njemačku i Holandiju. Kalvinizam dominira u Škotskoj, Švajcarskoj i Holandiji, dok luteranstvo preovlađuje u Skandinaviji, Njemačkoj i Baltičkim zemljama. Manji broj protestanata živi u Istočnoj Evropi i Francuskoj.

Pravoslavlje je zastupljeno u Evropi (Srbija, Crna Gora, Bugarska, Grčka, Rumunija, Republika Makedonija, Moldavija, Rusija, Ukrajina, Belorusija i Gruzija, dijelovima Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Albanije, Jermenije, Estonije, Letonije, Kipra), te na bliskom istoku, a sada u porastu i u zemljama zapadne evrope, Amerike, Dalekog istoka.

Jeres (grč. αἵρεσις, haíresis; од αἱρέομαι, haireomai - изабрати) se u hrišćanstvu, a posebno u katoličkoj i pravoslavnoj crkvi, označava sva mišljenja o verskim dogmama, koja se razlikuju od zvaničnog učenja crkve. U širem značenju, jeres je učenje u filozofiji, politici ili nauci, koje se razlikuje od onog koje je opšte prihvaćeno kao autoritet. Lična mišljenja o hrišćanskim dogmama, a posebno o Isusu Hristu, se nazivaju "hristološke jeresi". Broj gledišta koja su tokom istorije okarakterisana kao jeretička je popriličan.

Jeretika, čoveka koji o verskim pitanjima drukčije misli, vekovima je osuđivala zvanična crkva. Uvek se o jereticima širila zastrašujuća, odbojna predstava. Već se i sama optužba za jeres u istoriji crkve pokazala kao užasno oružje, kojim je svaki neugodan protivnik mogao da bude uništen.

Crkva nikada imala blakonaklon stav prema slobodi izbora u pitanjima vere. Tertulijan ističe da izbog ne valja jer uništava jedinstvo grupe. Jeretik je onaj koji bira. Vernici ne smeju postavljati pitanja jer „pitanja čine ljude jereticima“.

U počecima hrišćanstva su glavni jeretici bili ljudi koji su čitali grčke filozofe. Tertulijan je to precizno odredio: "filozofi su patrijarsi jeretika", a njegov stav je kroz istoriju crvke bio široko prihvaćen. J. Majendorf dokazuje da su, po ocenama prvih sabora, „klasični filozofi bili jeresiarsi“, odnosno da su sve glavne hrišćanske jeresi rezultat njihovog uticaja. (Vizantijsko bogoslovlje, 77.)

Jeretik je po pravilu čovek istrajavan u svom uverenju, koji se pre okreće protiv crkvene zajednice nego što će se odreći vlastitog ubeđenja. Zbog smelog i često junačkog zalaganja za drukčija shvatanja vere, jeretici se ubrajaju u velike preteče novih ideja. Kako je Hristovo učenje odstupalo od zvaničnog toka jevrejske religije, on je bio doživljen kao reformator i, konačno, kao jeretik.

Jeretik ima sličnosti sa prorokom, sa svecem, jep žrtvuje sve i ispunjen je verom. On je najjači antipod religiozno ravnodušnom, crkvenopolitički orijentisanom čoveku. Jeretik odlučno prihvata posledice svog delanja, a njegova unutrašnja životnost pretpostavlja postojanje izuzetno snažnog religioznog interesovanja, koje je kod jeretika natprosečno.


Spisak ljudi koji su smatrani jereticima

Avgustin je govorio: „Ne verujte da nekoliko malih, slučajno zalutalih duša mogu da stvore jeres". Veliki jeretici su religiozni stvaraoci, koji su ostavili neizbrisiv trag u istoriji hrišćanstva. Oni su stvorili novo i neprolazno, i hrišćanstvo ih se, uprkos početnom sablažnjavanju, više ne može odreći. Danas se za jeretike koji su osnivači novog učenja koristi pojam jeresijarsi.

- Simon Vrač (1. vek)
- Markion (85-?)
- Vasilid (2. vek)
- Irinej (140-202)
- Origen (185-254)
- Mani (oko 216-276)
- Arije (280-336)
- Car Julijan Otpadnik (331-363)
- Evnomije († 393)
- Pelagije (360-420)
- Nestorije (oko 386-451)
- Monah Gotšalk
- Johan Skot Eriugena (oko 810 - oko 877)
- Pop Bogomil (10. vek)
- Pjer Abelar (1079-1142)
- Majstor Ekhart (oko 1260-1327)
- Arnold iz Breše (kraj XI veka - 1155)
- Djed Rastudije († oko 1230)
- Džon Viklif (oko 1324-1384)
- Jan Hus (1370-1415)
- Jovanka Orleanka (1412-1431) (spaljena)
- Martin Luter (1483-1546)
- Tomas Mincer (oko 1490-1525)
- Sebastijan Frank (1499-1542)
- Hans Denk (?—1553)
- Migel Serveto (1511-1553)
- Sebastijan Kastelo
- Đordano Bruno (1548-1600)
- Galileo Galilej (1564 - 1642)
- Blez Paskal (1623-1662)
- Baruh Spinoza (1632-1677)
- Gotfrid Arnold (?—1714)
- Gothold Efraim Lesing (1729-1781)
- Lav Nikolajevič Tolstoj (1828-1910)

Antihrist je izraz za protivnika Isusa Hrista koji je oličenje zla i inkarnacija sotone koji kategorički odbija istinu. Antihrist može biti osoba, organizacija, pokret, vlada itd. Izraz „antihrist“ se po prvi put spominje u Novom zavetu u Jevanđelju po Jovanu. Tokom srednjeg veka ovaj pojam se koristio za protivnike Katoličke crkve i kasnije se ovaj pojam rasprostranio u svim hrišćanskim zajednicama kao pojam za protivnike hrišćanskih crkava, kao i pridev za nehumane vladare i državnike. Po Nostradamusu antihrist ima veliki značaj, jer po njegovim predskazanjima postojaće 3 antihrista, od kojih je prvi Napoleon Bonaparta, drugi Adolf Hitler, a treći antihrist još nije poznat, jer njegovom pojavom na svetsku scenu označiće početak kraja sveta. U popularnoj kulturi antihrist se koristi u mnogim romanima i filmovima (npr. filmovi iz serijala Omen). Antihrist je takođe pozadina mnogih teorija zavere.


Poreklo i značenje

Reč antihrist je preuzeta iz grčkog αντίχριστος (antihristos), što bukvalno znači ne samo „protiv Hrista“, nego može da znači i „umesto Hrista“.

U hrišćanstvu, antihrist je osoba, slika osobe ili neka druga pojava koja je oličenje zla i suprotstavljena istini, koja se postavlja kao potpuno dobra i verna istini.

U Novom zavetu ovaj termin se koristi u poslanicama apostola Jovana, i tu naprosto znači „onaj koji poriče Hrista".

-Djeco! Pošljednje je vrijeme, i kao što čuste da će doći antikrst, i sad mnogi antikrsti postaše; po tom poznajemo da je pošljednji čas.
-Ko je lažljivac osim onoga koji odriče da Isus nije Krst? Ovo je antikrst koji se odriče oca i sina.
-A svaki duh koji ne priznaje da je Isukrst u tijelu došao, nije od Boga, i ovaj je antikrstov, za kojega čuste da će doći, i sad je već na svijetu.
-Jer mnoge varalice iziđoše na svijet koji ne priznaju Isukrsta da je došao u tijelu; ovo je varalica i antikrst.

Termin je, međutim, proširen tako da označava veliku silu koja svet ispunjava zlom, i čiji će poraz dovesti do Drugog dolaska. U tom, proširenom smislu, antihristom su u različitim vremenima nazivani Rimsko carstvo, određeni carevi (npr. Neron), kao i same pape (od strane Viklifa i Lutera).
(Jov. I, 18, 22; 4. 3; II 7) u Vukovom prevodu.

Blagoslov - radnja kojom se Gospod priziva da izlije svoju milost na nekoga. U prvom redu izricao ga je otac. On je bio ujedno i sveštenik kuće i njegov blagoslov utvrđuje kuću. Blagoslov, takođe, određuje sudbinu čovekovu, jer jednom izrečen blagoslov ne može se opozvati. To se vidi iz Jakovljevog blagosiljanja Isaka i Isava (1 Moj 27). Naročito je delotvoran blagoslov roditelja (1 Moj 9,25; 27,28-29). Blagosilja se u raznim prilikama: pri rastanku ili udaji - Reveka npr. (1 Moj 24,60), kad se dobijaju pokloni, za nečiju pomoć (1 Moj 9,26; 1 car 1,31), kad se nešto želi ili moli (1 Sam 1,17 - pr. Ilije Anu). Naročito moć ima sveštenikov blagoslov.

Bog je zapovedio Aronu i sveštenicima da blagosiljaju narod (4 Moj 6,22.27), i to ovim rečima:

„Da te blagoslovi Gospod i da te čuva!
Da te obasja Gospod licem svojim i bude ti milostiv!
Da Gospod obrati lice svoje k tebi i dade ti mir!"
(4 Moj 6,24-26; 3 Moj 9,22-23).

To je aronovski blagoslov. Posle vavilonskog ropstva sveštenici su izgovarali blagoslov svako jutro i veče posle prinete žrtve. To isto vrši se i u sinagogama. Samo se u Hramu bez prekida izricao blagoslov. Učitelji su blagosiljali đake, a Hristos svoju duhovnu decu pri evharistiji hrišćana (1 Kor 10,16). Najviša zapovest je Hristova poruka: „Ljubite neprijatelje svoje, blagosiljajte one koji vas kunu" (Mt 5,44).

Isus (aramejski: ישוע Ješua; 7−2. pre nove ere do 26−36. nove ere) je bio jevrejski propovednik i rabin iz Nazareta, koga su mnogi Jevreji smatrali velikim učiteljem. Nakon mučeničke smrti, postao je centralna figura hrišćanstva i važna figura u nekoliko drugih religija. Muslimani ga smatraju prorokom, hinduisti avatarom, a hrišćani mesijom i Sinom Božjim, nazivajući ga Isus Hristos.

Isus je svoje učenje iznosio u vidu kratkih alegoričnih priča kojima je primerima iz svakodnevnog života prenosio duhovne pouke. Većina proučavalaca se slaže da je Isus bio Jevrejin iz Galileje, da su ga smatrali učiteljem i isceliteljem, da ga je krstio Jovan Krstitelj i da je razapet u Jerusalimu po naređenju rimskog guvernera Pontija Pilata pod optužbom za zaveru protiv Rimskog carstva.

Glavni izvori informacija vezanih za Isusov život i učenje su četiri Jevanđelja Novog zaveta po Mateju, Marku, Luki i Jovanu. Samo nekolicina savremenih proučavalaca Biblije veruje da su svi drevni spisi o Isusovom životu u potpunosti tačni ili u potpunosti netačni.

Hrišćani veruju da je Isus mesija (to jest, Hrist) čiji je dolazak najavljen u Starom zavetu, što je osnovna tačka njihovog razilaženja sa judaizmom. Hrišćani pretežno veruju da je Isus inkarnacija Boga, Sin Božji koji je došao da donese spasenje i izmirenje s Bogom, koji je vaskrsao nakon svog raspeća. Netrojstveni hrišćani propovedaju razne druge interpretacije vezane za njegovu ličnost (vidi hristologija). Ostala hrišćanska verovanja uključuju Isusovo bezgrešno začeće, čuda, ispunjenje biblijskih proročanstava, vaznesenje u nebo i drugi Hristov dolazak.

U islamu, Isus (arapski: عيسى, uobičajeno prevođen kao Isa) se smatra za jednog od Božjih najvoljenijih i najvažnijih proroka, donosioca božanskih svetih knjiga, čudotvorca i mesiju. Muslimani pak ne dele hrišćansko verovanje u raspeće i Isusovu božansku prirodu. Muslimani veruju da Isus nije ni ubijen ni razapet, već se živ uzneo na nebo. Većina muslimana veruje da će se on vratiti na zemlju zajedno sa Mahdijom kada zemlja postane prepuna greha i nepravde u vreme dolaska islamskog antihrista kao što je Dadžal.

Ime Isus potiče od grčke reči Ίησους (Iēsous), koja je helenizacija hebrejske reči יהושע (Jehošua) od hebrejsko-aramejskog ישוע (Ješua), što znači Jahve spasava. Hristos je titula koja potiče od grčke reči Χριστός (Christós), odnosno pomazanik, što se podudara sa hebrejskim nazivom reči mesija (mašiah).


Hronologija

Najdetaljniji prikaz Isusovog rođenja opisan je u Jevanđelju po Mateju (verovatno pisanom između 60. i 90. godine) i Jevanđelju po Luki (verovatno pisanom između 65. i 100. godine). U naučnim krugovima još uvek postoje neslaganja u vezi sa detaljima Isusovog rođenja, i veoma mali broj naučnika tvrdi da zna tačan datum Isusovog rođenja i smrti.

Novozavetna Jevanđelja po Mateju i Luki ne pominju datum ili godinu Isusovog rođenja. U čitavom hrišćanskom svetu se Božić tradicionalno slavi 25. decembra po Gregorijanskom kalendaru, ili 7. januara, što je takođe 25. decembar prema Julijanskom kalendaru. Najraniji dokazi proslave ovog datuma potiču iz 330. godine i mogu se naći među rimskim hrišćanima. Pre toga slavio se 6. januara, kao deo teofanije (Bogojavljenja), u sećanje, ne samo na Isusovo rođenje, već i na dan kada ga je Jovan Krstitelj krstio u reci Jordan, kao i možda još neke događaje vezane za Isusov život.

Neki naučnici naglašavaju da Lukini opisi pastirskih aktivnosti u vreme Isusovog rođenja navode na zaključak da se ono dogodilo u proleće ili leto. Naučnici pretpostavljaju da je datum proslave promenila hrišćanska crkva kako bi pokušala da njime zameni rimski festival Saturnalija, odnosno rođendan rimskog boga po imenu Sol Invictus (nepobedivo Sunce).

Dionisije Mali (lat. Dionysius Exiguus; oko 470–544.) je tokom 247. godine ere Dioklecijana pokušao da utvrdi koliko je godina proteklo od Isusovog rođenja i utvrdio da je u pitanju 753. godina od osnivanja Rima. Zatim je kao datum Isusovog rođenja odredio 25. decembar 1 ACN (od Ante Christum Natum, odnosno pre rođenja Hrista), a sledeću godinu nazvao AD 1 — čime je započeo sistem računanja vremena od Isusovog rođenja: Anno Domini, odnosno leta Gospodnjeg. Sistem je napravljen tokom 532. godine, a gotovo dva veka kasnije je prihvaćen i uspostavljen kao kalendar hrišćanske civilizacije.

Teško je odrediti datum Isusovog rođenja jer su neki izvori do sada nestali, a prošlo je više od 1900 godina od kako su Jevanđelja pisana. Međutim, bazirano na pomračenju Meseca, koje istoričar iz prvog veka Josif Flavije spominje malo pre smrti Iroda Velikog (koga spominje Jevanđelista Matej), kao i smeni rimskih careva, Isusovo rođenje desilo se 3. godine pre nove ere. I Jevanđelje po Luki i Jevanđelje po Mateju smeštaju Isusovo rođenje u vreme vladavine Iroda Velikog. Luka opisuje da se Isusovo rođenje dogodilo u vreme rimskog guvernera Kvirinija (lat. Quirinius), i spominje popis rimskih provincija Sirije i Judeje. Josif Flavije smešta Kvirinijevo guvernisanje i prepis u 6. godinu n. e. (što Luka pominje u Delima apostolskim 5:37), dugo posle smrti Iroda velikog 4. godine n. e. Zbog toga, rasprava se usmerila na to da li bi izvori trebalo da se pozivaju, ili ne, u osnovu na guvernisanje Kvirinija u Siriji, i da li je popis ranije izvršen, a ako nije, koji bi izvor trebalo smatrati pogrešnim.

Datum Isusove smrti takođe je nejasan. Jevanđelje po Jovanu opisuje raspeće neposredno pre pashe, praznika koji pada u petak 14. nisana (zvanog Kvatrodecimanizam), dok sinoptička jevanđelja (osim Jevanđelja po Marku 14:2) opisuju Isusovu poslednju večeru kao trpezu na dan pashe 15. nisana; međutim, neki naučnici smatraju da je sinoptički opis u skladu sa Jovanovim opisom. Dalje, Jevreji su sledili lunisolarni kalendar sa mesečevim menama kao datumima, što komplikuje izračunavanje bilo kog tačnog datuma solarnog kalendara. Prema knjizi Džon P. Mejera (John P. Meier) A Marginal Jew, koja se bavi proučavanjem vladavine Pontija Pilata i datumima pashe u to doba, Isus je najverovatnije umro 7. aprila 30. ili 3. aprila 33. godine n. e.


Rodoslov i poreklo




Od četiri jevanđelja, samo Matejevo i Lukino daju opis Isusovog rodoslova. Opisi u ova dva jevanđelja se znatno razlikuju i postoje različite teorije kojima se objašnjavaju njihove nedoslednosti. Oba opisa, međutim, prate porodično stablo od Davida pa do Avrama. Oba spiska su identična između Avrama i Davida, ali se razlikuju između Davida i Josifa. Matej počinje sa Solomonom i nastavlja sa kraljevima Jude do poslednjeg kralja Jehonije. Posle Jehonije, loza kraljeva se ugasila kada je Vavilon pokorio Judu. Prema tome, Matej pokazuje da je Isus zakoniti naslednik prestola Izraela. Rodoslov koji opisuje Luka je duži od Matejevog; ide sve do Adama i iznosi više imena između Davida i Isusa.

Josif, muž Marije i Isusov otac, pojavljuje se u opisima Isusovog detinjstva. Međutim, Josif se ne spominje za vreme Isusove službe. Jovanovi spisi pokazuju da je Isus brigu o Mariji poverio voljenom učeniku tokom svog raspeća (Jovan 19:25–27) što nagoveštava da je Josif do tada već umro.

Novozavetne knjige Mateja, Marka i Poslanice Galatima govore o Isusovim rođacima, uključujući one koji bi mogli biti braća i sestre. Grčka reč adelphos u ovim stihovima, često prevođena kao brat, može se odnositi na bilo koji rodbinski odnos tako da većina katolika i pravoslavaca prevode reč kao rođak u ovom kontekstu (vidi bezgrešno začeće) dok je protestanti većinom prevode kao brat. Luka takođe spominje da je Jelisaveta, majka Jovana Krstitelja, bila Marijina rođaka (Luka 1:36), što Jovana takođe čini Isusovim rođakom.


Rođenje i mladost




Prema Mateju i Luki, Isus je rođen u judejskom Vitlejemu. Rodila ga je Marija, devica, čudom Svetog Duha. Jevanđelje po Luki daje opis anđela Gavrila koji posećuje Mariju da bi joj rekao da je izabrana da nosi Sina Božjeg (Luka 1:26–38). Prema Luki, naredba Oktavijana Avgusta (lat. Octavianus Augustus) primorala je Mariju i Josifa da napuste svoj dom u Nazaretu i odu u dom Josifovih predaka, kuću Davidovu, zbog Kvirinijevog popisa.

Nakon što je Isus rođen, par je bio primoran da iskoristi jasle umesto kolevke, jer nisu mogli da nađu smeštaj u gostionici (Luka 2:1–7). Po Luki, anđeo je obznanio Isusovo rođenje duhovnim vođama koji su došli da se poklone novorođenom detetu. Matej govori o mudracima koji su doneli darove Isusu kao novorođenčetu nakon što su pratili zvezdu za koju su verovali da je znak da se rodio Kralj Jevreja (Matej 2:1–12).

Grad u kome je Isus proveo detinjstvo bio je Nazaret u Galileji. Izuzev putovanja Isusa kao novorođenčeta i njegove porodice iz Vitlejema u Egipat kako bi izbegli Irodov pokolj nevinih mladenaca i kratkih putovanja u Tir i Sidon (današnji Liban), Jevanđelja sve ostale događaje iz Isusovog života smeštaju u drevni Izrael. Prema Mateju, porodica je ostala u Egiptu sve do Irodove smrti, nakon čega se nastanila u Nazaretu kako bi izbegla život pod vlašću Irodovog sina i naslednika Arhelaja (Matej 2:1–12).

Luka jedini govori o događaju kada su Isusa roditelji našli u hramu nakon što su mislili da se izgubio. To je jedini događaj iz kanonskih Jevanđelja koji opisuje deo Isusovog života između rođenja i krštenja (Luka 2:41–52). U Jevanđelju po Marku Isus je nazivan drvodeljom. Matej kaže da je on bio sin drvodelje, nagoveštavajući da je Isus možda u prvih trideset godina života učio stolarski zanat od svoga oca (Marko 6:3, Matej 13:55). Inače, o nepoznatim godinama Isusovog života (između detinjstva i tridesete) se ispredaju razne teorije, među kojima je i ona o njegovom navodnom boravku u Indiji.


Krštenje i iskušenje




Prema Luki, Isus je imao oko trideset godina kada se krstio (Luka 3:23). U sva tri sinoptička Jevanđelja opisuje se da je Isusa krstio Jovan Krstitelj. Taj događaj proučavaoci Biblije smatraju početkom Isusove javne službe. Prema jevanđeljima, Isus je došao na reku Jordan gde je Jovan Krstitelj propovedao i masovno krstio ljude. Matej opisuje Jovanovu prvobitnu neodlučnost da krsti Isusa, smatrajući da je Isus taj koji treba da krsti njega. Isus je bio uporan: „Ostavi sad, jer nam tako treba ispuniti svaku pravdu“ (Matej 3:15). Po Marku, nakon što ga je Jovan krstio Isus je izlazeći iz vode video nebo kako se otvara i kako Sveti duh silazi na njega u vidu goluba. Onda se sa nebesa začuo glas: „Ti si sin moj ljubazni, koji je po mojoj volji“ (Marko 1:10–11). Jevanđelje po Jovanu ne uključuje krštenje, ali svedoči da je Isus onaj koga je Jovan propovedao da je Sin Božji.

Nakon krštenja, Isusa je Bog odveo u pustinju gde je postio četrdeset dana i noći (Matej 4:1–2). Za to vreme tri puta mu je dolazio Đavo da ga kuša. Sva tri puta Isus se odupro iskušenjima citirajući reči iz Knjige Postanja (Matej 4:1–11, Marko 1:12–13, Luka 4:1–13).


Služba




Jevanđelja kažu da Isus, kao Mesija, nije došao da mu služe, nego da služi i da da dušu svoju u otkup za mnoge i da je došao propovedati jevanđelje o carstvu Božjem. Kaže se da je tokom svoje službe Isus činio čuda, uključujući isceljenja, egzorcizam, hodanje po vodi, pretvaranje vode u vino i dizanje par ljudi, kao što je Lazar, iz mrtvih (Jovan 11:1–44, Matej 9:25, Luka 7:15).

Jevanđelje po Jovanu opisuje tri različite proslave pashe tokom Isusove službe. Iz ovoga proizilazi zaključak da je Isus propovedao u periodu od tri godine, mada neke interpretacije Sinoptičkih jevanđelja navode vreme od jedne godine. Njegova služba bila je usredsređena na njegove najodanije sledbenike, dvanaest apostola, mada su mnogi od njegovih pratilaca smatrani učenicima. Dvanaest apostola, i svi ostali koji su mu bili bliski, bili su Jevreji što se vidi u Isusovoj izjavi da njegova misija usmerena samo na one iz kuće Izraela (Matej 15:24) i činjenicom da su se tek nakon Isusove smrti apostoli složili s Pavlom da se propovedanje jevanđelja može proširiti i na nejevrejske (paganske) narode (Dela apostolska 15:1–31, Galatima 2:7-9). Isus je propovedao i prorokovao o vremenu velikih nevolja koje će neočekivano zadesiti ovaj svet u kojem će biti puno ratova, zemljotresa, pomora i gladi. Ovom vremenu ću učiniti kraj time što će doći sa neba sa svojim anđelima da sudi ljudima - naročito prema tome kako su se odnosili prema nemoćnima (Matej 24 i 25). Zbog ovoga, pozivao je svoje učenike da uvek budu na oprezu i da veruju. Isus je obećao da će onima koji veruju u njega podariti večni život (Jovan 3:16–18).





Na vrhuncu svoje službe, Isus je privlačio na hiljade ljudi, uglavnom iz oblasti Galileje i Pereje (današnji Izrael i Jordan). Neka od Isusovih najpoznatijih učenja potiču od Besede na gori, koja sadrži Blaženstva i Oče naš. Isus je često kazivao alegorične priče poput Priče o bludnom sinu i Priče o sejaču. Njegova učenja ohrabrivala su bezuslovnu samopožrtvovanu Božansku ljubav prema Bogu i svim ljudima. Tokom svojih beseda, govorio je o služenju i poniznosti, opraštanju grehova, veri, okretanju drugog obraza, ljubavi prema neprijateljima, kao i prijateljima, i potrebi da se sledi duh zakona kao dodatak pismu.Isus se često susretao sa izgnanicima od društva, kao što su carinici (lat. publicanus — imperijalni sakupljači poreza, prezirani zbog iznuđivanja para), uključujući i apostola Mateja. Kada su fariseji prigovorili Isusu što se radije druži s grešnicima nego s pravednicima, Isus je odgovorio da lekar nije potreban zdravima nego bolesnima (Matej 9:9–13). Prema Luki i Jovanu, Isus se takođe potrudio da proširi svoju službu i na Samarićane, koji su sledili drugačiji oblik izraelske religije. Ovo se ogleda u njegovoj propovedi Samarićanima iz Sihara, koja je rezultirala njihovim preobraćenjem (Jovan 4:1–42).

Prema Sinoptičkim Jevanđeljima, Isus je vodio trojicu svojih apostola — Petra, Jovana i Jakova — na vrh planine da se mole. Dok su bili tamo, Isus se pred njima preobrazio — lice mu je sijalo kao sunce, a odeća mu je postala blistava kao svetlost; Pored njega su se pojavili Ilija i Mojsije. Tada ih je zaklonio sjajni oblak, a glas s neba je rekao: „Ovo je sin moj ljubazni, koji je po mojoj volji.“ Jevanđelja takođe govore da je Isus pred kraj svoje službe počeo da upozorava svoje učenike na njegovu buduću smrt i uskrsnuće (Matej 16:21–28).


Hapšenje, suđenje i smrt




Prema opisima iz Sinoptičkih Jevanđelja, Isus je sa svojim sledbenicima došao u Jerusalim tokom proslave pashe. Dočekala ga je velika gomila ljudi, vičući: „Osana, neka je blagosloven koji dolazi u ime gospodnje, i to — car Izrailjev!“ Tokom svog kraljevskog ulaza, Isus je napravio pometnju u Irodovom hramu tako što je ispremetao stolove menjača koji su tamo postavili svoje radnje, govoreći da su od hrama napravili razbojničku jazbinu (Marko 11:17). Kasnije te nedelje, Isus je slavio pashu sa svojim učenicima na gozbi poznatoj kao Tajna večera — na kojoj je Isus najavio da će ga izdati jedan od njegovih učenika, nakon čega će biti pogubljen. Tokom ovog obreda uzeo je hleb u ruke govoreći: „Ovo je moje telo koje se daje za vas“ i „Ova čaša je novi savez mojom krvlju koja se proliva za vas“. Nakon toga im je rekao da to čine u spomen na njega (Luka 22:7–20). Nakon večere, Isus i njegovi učenici otišli su Getsimanski vrt da se mole.





Dok su se nalazili u vrtu, Isusa su uhapsili čuvari hrama, po naređenju Sinedriona i svešteničkog poglavara Kajafe (Luka 22:47–52, Matej 26:47–56). Hapšenje se odigralo u tajnosti tokom noći, kako bi se izbegli neredi, jer je Isus bio veoma popularan u narodu (Marko 14:2). Juda Iskariotski, jedan od Isusovih apostola, izdao ga je pokazavši ga stražarima tako što ga je poljubio. Simon Petar, drugi Isusov učenik, uzeo je mač i napao jednog od stražara, odsekavši mu uvo koje je, po Luki, Isus odmah zacelio čudom. Isus je ukorio apostole rečima „ko se mača lati, od mača će i poginuti“ (Matej 26:52). Nakon njegovog hapšenja, Isusovi apostoli su se sakrili.





Tokom Sinedrionovog suđenja Isusu, sveštenički poglavari i narodne starešine pitali su Isusa: „Ti li si dakle sin Božji?“, na šta im je on odgovorio: „Vi kažete da sam ja“, nakon čega su ga optužili za bogohuljenje (Luka 22:70–71). Sveštenički poglavari su ga nakon toga predali rimskom prokuratoru Pontiju Pilatu, na osnovu optužbe za pobunu jer je tvrdio da je car Judejski. (Matej 27:11, Marko 15:12). Kada je Isus došao pred Pilata, ovaj ga je pitao: „Jesi li ti car Judejski?“, a Isus mu je odgovorio: „Ti kažeš“. Prema Jevanđeljima, Pilat lično nije mislio da je Isus kriv za bilo kakav prekršaj protiv Rimljana, a kako je bio običaj da za pashu pimski guverner oslobodi zatvorenika (običaj koji nije zabeležen osim u Jevanđeljima), Pilat je ponudio okupljenoj gomili da bira između Isusa iz Nazareta i buntovnika po imenu Varava. Gomila je odlučila da se Varava oslobodi, a Isus razapne. Pilat je oprao ruke kako bi naglasio da nije kriv za nepravednu odluku (Matej 27:11–26).

Prema sva četiri Jevanđelja, Isus je umro pre sumraka na brdu Kalvarija, poznatom kao Golgota. Bogati Jevrej Josif iz Arimateje, član Sinedriona prema Marku i Luki, dobio je Pilatovo odobrenje da uzme Isusovo telo i položi ga u grob (Marko 15:42–46, Luka 23:50–56). Prema Jovanu, Josifu se pridružio Nikodim, koji mu je pomogao da sahrani Isusa i koji se spominje i u ostalim delovima Jovanovog Jevanđelja (Jovan 19:38–42). Tri sinoptička Jevanđelja kažu da se dogodilo pomračenje neba od dvanaest do tri tog popodneva; Matej spominje i zemljotres (Matej 27:51).


Uskrsnuće i odlazak




Prema Jevanđeljima, Isus je ustao iz mrtvih trećeg dana nakon svog raspeća. Jevanđelje po Mateju kaže da se anđeo pojavio pored Isusove grobnice, koja je bila otvorena i prazna, i objavio njegovo uskrsnuće Mariji Magdaleni i „drugoj Mariji“ koje su došle da pogledaju grob (Matej 28:1–10). Po Luki, bila su dva anđela (Luka 24:4), a po Marku mladić obučen u belo (Marko 16:5). Duži kraj Jevanđelja po Marku kaže da se u jutro dana svog uskrsnuća Isus prvo pojavio pred Marijom Magdalenom (Marko 16:5). Jovan kaže da su Mariju kada je pogledala u grob dva anđela pitala zbog čega plače; a kada se okrenula, nije odmah prepoznala Isusa sve dok nije izgovorio njeno ime (Jovan 20:11–18).

Dela apostolska govore da se Isus pojavljivao pred različitim ljudima na različitim mestima tokom sledećih četrdeset dana. Nekoliko sati nakon svog uskrsnuća, pojavio se pred dvojicom učenika na putu za Emaus (Luka 24:13–35). Pred okupljenim učenicima pojavio se u veče nakon svog uskrsnuća (Jovan 20:19). Prema Delima apostolskim, Apostol Pavle je imao viziju Isusa tokom svog preobraćenja. Iako je njegova služba bila namenjena Jevrejima, Isus je poslao svoje apostole među ne-Jevreje da propovedaju njegovu reč, a onda se uzneo na nebo (Matej 28:16-20). Isus je obećao da će ponovo doći kako bi ispunio preostali deo mesijanskog proročanstva.


Rekonstrukcija istorijskog Isusa

Naučnici su koristili istorijsku metodologiju kako bi razvili moguće rekonstrukcije Isusovog života. Neki naučnici podvlače razliku između Isusa rekonstruisanog kroz istorijsku metodologiju, i Isusa kako ga shvata teološko viđenje, dok drugi naučnici drže da teološki Isus predstavlja istorijsku ličnost. Glavni izvori informacija vezanih za Isusov život i učenje su četiri kanonska Jevanđelja Novog zaveta: Matej, Marko, Luka i Jovan. Biblijski naučnici i istoričari klasičari generalno prihvataju istorijsko postojanje Isusa, dok se tvrdnje protiv postojanja (Isusa) smatraju „delotvorno opovrgnutim“.Istoričari uglavnom opisuju Isusa kao putujućeg propovednika i vođu religioznog pokreta unutar judaizma.




Prema istorijskim rekonstrukcijama, Isusa je krstio Jovan Krstitelj, podučavao je koristeći se metaforičnim i poučnim pričama, uputio je izazov bogobojažljivoj tradiciji, legalizmu i društvenoj hijerarhiji, a razapeli su ga Rimljani. Istoričari su podeljeni po pitanju toga da li se Isus bavio isceliteljstvom i egzorcizmom, propovedao da je kraj sveta blizu i video svoje raspeće kao neizbežno.

Većina naučnika se slaže da je Jevanđelje po Marku pisano u vreme uništenja Jevrejskog hrama od strane Rimljana pod vođstvom Tita (lat. Titus) 70. godine, a da su ostala jevanđelja pisana između 70–100. godine. Istorijsko viđenje Isusa oslanja se na biblijsku kritiku, jevanđelja pogotovo. Mnogi naučnici su nastojali da rekonstruišu Isusov život u okviru tadašnjih političkih, kulturnih i religijskih događaja u Izraelu, uključujući razlike između Galileje i Judeje, između različitih verskih grupa kao što su fariseji, sadukeji, eseni i ziloti i u okviru sukoba među Jevrejima u kontekstu rimske okupacije.

Jevanđelja beleže da je Isus bio Nazarećanin — izraz koji se obično odnosi na mesto njegovog rođenja, ali ponekad i kao religiozno opredeljenje. Neki naučnici razmatraju mogućnost da je Isus i sâm bio farisej. U Isusovo vreme, dve glavne škole među farisejima bile su Kuća Hilelova, koju je osnovao istaknuti Tanajac Hilel i Kuća Šamajeva. Isusove tvrdnje o licemerju možda su bile upućene užim članovima Kuće Šamaja, mada se ipak slagao s njihovim učenjem o razvodu (Marko 10:1–12).

Isus je takođe pominjao učenja Kuće Hilela (Vavilonski Talmud, Šabat 31a) u odnosu na Najveće zapovesti (Marko 12:28–34) i Zlatno pravilo (Matej 7:12).

Drugi naučnici teorišu da je Isus bio pripadnik esena, judaističke verske grupe koja se ne spominje u Novom zavetu. Neki naučnici čak iznose hipoteze da je Isus predvodio novu apokaliptičnu versku grupu, moguće povezanu s Jovanom Krstiteljem.

Neki naučnici nagađaju da je Isus bio neuspeli apokaliptični propovednik koji je postao rani hrišćanin nakon što su Najveće Zapovesti proširile njegovo učenje ne-jevrejskim narodima. Ovo se izrazito ogleda u ranijim zapovestima koje je Isus dao dvanaestorici apostola, ograničenim na „izgubljene ovce kuće Izraela“, a naročito isključujući nejevrejske narode i Samarićane (Matej 10).


Imena i titule

Prema većini istoričara, Isus je najverovatnije živeo u Galileji veći deo svog života i verovatno govorio aramejski i hebrejski. Ime Isus predstavlja transliteraciju latinske reči Iēsus, koja potiče od od grčke reči Iesous (Ιησους}}. Kako većina naučnika veruje da je Isus bio Jevrejin koji je govorio aramejski i živeo u Galileji oko 30. godine n. e., prilično je neverovatno da je nosio grčko lično ime. Daljim proučavanjem Septuaginta otkriveno je da je grčki naziv transliteracija hebrejsko/aramejskog Ješua (ישוע) skraćenice hebrejskog imena Jehošua (יהושוע Jeho — Jehova, šua` — pomaže/spasava; često romanizovano kao Džošua). Zbog toga, naučnici veruju da je jedno od ovih imena najverovatnije bilo ono pod kojim je Isus bio poznat za života među svojim sledbenicima.

Hrist ili Hristos (titula, a ne deo njegovog ličnog imena) potiče od grčke reči (χριστός, od glagola χρίω miropomazati), grčki izraz za Mesiju, koji doslovno znači „onaj koji je miropomazan“. Istoričari su raspravljali oko toga šta bi ova titula mogla da znači u vreme dok je Isus živeo; neki istoričari primetili su da su druge titule koje se odnose na Isusa u Novom zavetu, u prvom veku imale potpuno drugačije značenje od današnjeg.

Titule Božanski, Sin Božji, Bog, Bog od Boga, Gospod, Spasitelj, Iskupitelj, Spasitelj čovečanstva su se kolektivno odnosile na Oktavijana, koji je postao Cezar Avgust nakon što je pobedio Marka Antonija u bici kod Akcijuma 31. godine p. n. e. Džon Dominik Krosan (eng. John Dominic Crossan) navodi da su ih prvi hrišćani usvojili i dodelili Isusu, kako bi ih porekli Cezaru Avgustu. „Oni su uzeli identitet rimskog imperatora i dodelili ga Jevrejskom seljaku. U svakom slučaju to je bila ili čudna šala i veoma pogrdna satira, ili je to bilo ono što su Rimljani zvali majistas a mi zovemo veleizdaja.“


Izvori o Isusovom životu

Većina biblijskih naučnika drži da su dela koja opisuju Isusov život izvorno prenošena usmenim predanjem, i da su napisana tek nekoliko decenija nakon Isusovog raspeća. Najraniji, do danas sačuvani, tekstovi vezani za Isusa su Pavlova pisma, koja datiraju od sredine prvog veka. Pavle je napisao da je Isusa video samo u vizijama, ali da su one bile božanska otkrovenja i da su stoga merodavne (Galatima 1:11–12). Najraniji postojeći tekstovi koji detaljno opisuju Isusa su četiri Jevanđelja. Ovi tekstovi, koji čine deo kanona Svetog pisma, bili su mnogo više prihvaćeni i analizirani od bilo kojih drugih mogućih izvora informacija vezanih za Isusa.

Mnogi drugi rani hrišćanski tekstovi opisuju događaje iz Isusovog života i učenja, ali nisu bili uključeni kada je Biblija bila kanonizovana jer se verovalo da su pseudoepigrafski, nenadahnuti, ili pisani isuviše dugo nakon njegove smrti, dok su drugi odbačeni jer su bili u suprotnosti sa hrišćanskim učenjem. Prošlo je nekoliko vekova pre nego što je spisak toga šta jeste, a šta nije deo Biblije konačno ustaljen. U ranijem periodu knjiga Otkrovenja Jovanovog nije bila uključena, dok dela poput Pastira iz Hermasa jesu.

Knjige koje nisu bile uključene poznate su kao Apokrifi Novog zaveta. One uključuju Jevanđelje po Tomi, zbirku logija — fraza i izraza koje se odnose na Isusa bez narativnog okvira, otkrivenih u 20. veku. Ostala bitna apokrifna dela koja su imala veliki uticaj u formiranju tradicionalnog hrišćanskog verovanja uključuju Petrovu apokalipsu, Jevanđelje po Jakovu, Detinje Jevanđelje po Tomi i Dela Petrova. Veliki broj hrišćanskih tradicija (poput Veronikinog pokrivača i Marijinog vaznesenja) ne nalaze se u kanonskim jevanđeljima već u ovim, i drugim, apokrifnim delima.

Postoje teorije da su neki tekstovi s istorijskim ili mitološkim informacijama o Isusu napisani čak pre Jevanđelja, mada nije nađen nijedan osim Pavlovih pisama. Zasnovano na neobičnim sličnostima i razlikama između Sinoptičkih Jevanđelja — po Mateju, Marku i Luki, prva tri kanonska jevanđelja — mnogi biblijski naučnici pretpostavili su da su usmeno predanje i logija (kao što su Jevanđelje po Tomi i teorijski Dokument Q) verovatno igrali značajnu ulogu u prvobitnom širenju priče o Isusu, i možda bili inspiracija za neka od Sinoptičkih Jevanđelja.

Posebno, mnogi naučnici veruju da su Dokument Q i Jevanđelje po Marku bili dva izvora korišćena za jevanđelja po Mateju i Luki; međutim, druge teorije, poput starije Avgustove hipoteze i dalje drže prevagu među biblijskim naučnicima. Znaci Jevanđelja su još jedan teorijski dokument, za koji se veruje da je bio izvor za Jevanđelje po Jovanu.

Postoje i rana nekanonska jevanđelja koja su možda prethodila kanonskim Jevanđeljima, mada je pronađeno tek nekoliko fragmenata koji su preživeli zub vremena. Među njima se nalaze Nepoznato berlinsko Jevanđelje, Jevanđelje Oxyrhynchus, Jevanđelje Egerton, Fayyum fragment, Dijalog spasitelja, Jevanđelje po Ebonitima, Jevanđelje po Jevrejima i Jevanđelje po Nazarećanima.

Za autore Jevanđelja se tradicionalno misli da su prisustvovali svim događajima koji su opisani. Međutim, kao rezultat vremenskog razmaka između događaja i pisanja Jevanđelja u kojima se oni pominju, verodostojnost ranih tekstova koji opisuju detalje Isusovog života su predmet sporenja. Neki istoričari tvrde da su priče iz Jevanđelja neverodostojne jer su često pristrasne i pisane iz druge ruke, jer datiraju nekoliko decenija nakon događaja koje opisuju. Naučnici i istoričari koji podržavaju mišljenje da su opisi iz Jevanđelja istorijski pouzdani naglašavaju, da su u okvirima antičke istorije, Jevanđelja pisana malo vremena nakon događaja. Pol Bernet (engl. Paul Barnett) naglasio je da su „proučavaoci antičke istorije uvek prepoznavali faktor subjektivnosti u svojim raspoloživim izvorima“ i „imali vrlo malo dostupnih izvora u poređenju s njihovim savremenim prepisima da će vrlo rado iskoristiti bilo kakav komadić informacije koji je dostupan.“ On je naglasio da su savremena istorija i antička istorija dve različite discipline, s različitim metodama analize i tumačenja.

Nakon što su izvorna usmena predanja napisana na grčkom, bila su prepisana, a kasnije prevedena na ostale jezike. Biblija nije jedinstveni slučaj — i drugi antički dokumenti bili su pažljivo proučavani kako bi se otkrile rupe između datuma događaja i datuma kada su napisani. Nakon što su napisani, prvobitni tekstovi iz Novog zaveta su pretrpeli beznačajne izmene, po rečima naučnika kao što je recimo Frederik Kenjon (engl. Frederic Kenyon).

Doba prosvetiteljstva i naučna revolucija doneli su skepticizam u vezi sa istorijskom tačnošću ovih tekstova. Iako neki naučnici, uključujući i arheologe, nastavljaju da ih koriste kao referencu u studijama antičke istorije Bliskog istoka, drugi gledaju na tekstove kao na kulturološke i literarne zapise, generalno ih nazivajući delom književnog žanra koji se naziva hagografija — zapis o svetoj osobi koja predstavlja moralni i božanski ideal. Hagografija ima za svoj primarni cilj glorifikaciju same religije i učenja savršene svete osobe predstavljene kao njen centralni fokus.

Mišljenja intelektualaca koji u potpunosti odbacuju Isusa kao istorijsku ličnost sumirana su u poglavlju o Isusu u knjizi Vila Djuranta (engl. Will Durant) Cezar i Hrist (engl. Caesar and Christ). Ono je bazirano na oskudnim izveštajima očevidaca, manjku direktnih arheoloških dokaza, nedostatku konkretnih antičkih dela koja spominju Isusa, i sličnostima između ranog hrišćanstva i savremene mitologije.

Oni koji imaju naturalistički pogled na istoriju generalno ne veruju u božansku umešanost ili čuda, kao što je Isusovo uskrsnuće koje spominju Jevanđelja. Jedan od metoda koja se koristi da proveri činjeničnu tačnost priča iz jevanđelja poznat je pod nazivom kriterijum osramoćenja, po kojoj priče o događajima sa prizorima osramoćenja (kao što je Petrovo poricanje Isusa ili beg Isusovih sledbenika nakon njegovog hapšenja) verovatno ne bi bile uključene da se nisu zaista dogodile.

Neki naučnici misle da priče iz jevanđelja o Isusovom životu imaju slabu, ili nemaju nikakvu, istorijsku osnovu. Oni ukazuju na sličnosti između priča o Isusu i starijih paganskih mitova o dobrom čoveku, kao što su Mitra, Atis i Oziris-Dionizije. Njihova teorija je da su autori najranijih zapisa o Isusu usvojili paganske mitove kako bi stvorili sinkretizam sa hrišćanstvom. Autori poput Erla Doertija (engl. Earl Doherty) idu čak i dalje, tvrdeći da su jevanđelja u stvari prerada neavramskih mitova koji nisu bazirani na istorijskoj ličnosti. Neki branitelji hrišćanstva, poput Justina Filozofa, pretpostavljaju da su mitove stvorili antički pagani koji su uzeli proročanske osobine Mesije koje se uče u Tori i dodali ih svom specifičnom božanstvu.

Godine 1962, proučavalac judaizma Samjuel Sandmel (engl. Samuel Sandmel) pobunio se protiv shvatanja da su priče o Isusu adaptirani stariji mitovi, i stvorio izraz Parallelomania da bi ga opisao. „Možemo da u sopstvene svrhe definišemo paralelomaniju kao ekstravaganciju među naučnicima koji pre svega preuveličavaju navodnu sličnost u odlomcima a onda nastavljaju da opisuju izvor i poreklo kao da se podrazumeva da literarna veza sledi neizbežan ili unapred određeni pravac.“ U knjizi Reinventing Jesus, autori zastupaju viđenje da „samo posle 100. godine su misterije počele veoma da liče na hrišćanstvo, baš zbog toga što je njihovo postojanje bilo ugroženo zbog ove nove religije. Morale su da se takmiče kako bi preživele.“ Majkl Grant (engl. Michael Grant) tvrdi u knjizi Jesus: An Historian's Review of the Gospels: „Judaizam je bio milje u kome su doktrine o smrti i uskrsnuću mitskih bogova izgledale potpuno tuđe tako da je u potrebu za takvim fabrikovanjem u sopstvenoj sredini veoma teško poverovati.“ Ipak, Katolička enciklopedija kaže da je Justin Filozof „rekao svojim paganskim čitaocima da bezgrešno začeće Isusa Hrista ne bi trebalo da im deluje neverovatno, jer je veliki broj najcenjenijih paganskih pisaca govorio o velikom broju Zevsovih sinova“.


Hrišćansko viđenje

Iako hrišćansko viđenje Isusa varira, moguće je opisati uopšteno viđenje većine hrišćana iznošenjem sličnosti između katoličke, pravoslavne, anglikanske i specifične protestantske doktrine koje se nalaze u njihovim katihističkim ili konfesionalističkim tekstovima.

Hrišćani uglavnom propovedaju da je Isus bio Mesija (Hristos) čiji je dolazak najavljen u Starom zavetu koji je tokom života, smrti i uskrsnuća, obnovio savez čovečanstva s Bogom u krvi Novog saveza. Njegova smrt na krstu je shvaćena kao žrtva iskupljenja: izvor spasa za čovečanstvo i okajanje grehova koji su zaposeli istoriju čovečanstva nakon Adamovog greha.

Oni propovedaju da je Isus jedini Sin Božji, Gospod, i večna Reč (prevod grčke reči Logos), koji je postao inkarnacija čoveka, kako bi oni koji veruju u njega mogli imati večni život.

Oni zastupaju stav da ga je rodila Devica Marija koju je oplodio Sveti Duh. Ovaj događaj opisuje se kao čudesno devičansko začeće ili Inkarnacija.Tokom svog života Isus je propovedao dobru vest po kojoj je dolazak Carstva nebeskog blizu i zasnovao hrišćansku crkvu, koja je seme kraljevstva, u koje Isus zove klonule duhom. Isusovi postupci na Tajnoj večeri, gde je uspostavio evharistiju, tumače se kao važni za savez s Bogom i podsećanje na Isusovu žrtvu.

Hrišćani pretežno propovedaju da je Isus umro u mukama razapet na krstu, otišao u pakao (različito tumačen kao mesto večnih muka ili mesto za mrtve) i telesno ustao iz mrtvih, konačnim čudom koje predskazuje uskrsnuće čovečanstva na svršetku vremena, kada će Hrist ponovo doći da sudi živima i mrtvima, koji će nakon toga otići u raj ili u pakao.


Jevrejsko viđenje

Judaizam vidi Isusa kao lažnog mesiju. Prema talmudskom predanju, Isusova majka je bila siromašna jevrejska devojka, koju je muž, stolar po zanimanju, oterao zbog preljube sa rimskim vojnikom po imenu Pantera. Napuštena od muža i prezrena od društva, Marija je rodila Isusa. Zbog bede i siromaštva Isus je otišao u Egipat, gde je izučio magiju.

Uveren u svoje vještine, vratio se u rodnu Palestinu i predstavljao sebe bogom. Nakon što je okupio brojne učenike i stekao veliku popularnost, osuđen je kao jeretik i pogubljen uoči praznika Pashe.


Islamsko viđenje

U islamu, Isus (arapski: عيسى‎ Isa) se smatra božjim poslanikom, odnosno prorokom (arapski: رسول rasul) koji je, kao i ostali proroci pre i posle njega govorio o jednome Bogu (arapski: Alah). Muslimani takođe smatraju da je Isus bio mesija (arapski: maših) kojeg je Bog poslao deci Izraela sa novim svetim pismom, jevanđeljem (arapski: إنجيل indžil). Kuran takođe tvrdi da je Isus čudotvorno rođen od device Marije (arapski: Mirjam) i da je vršio čuda po dopuštenju Božjem.

Međutim, muslimani ne dele hrišćansko verovanje u Isusovu božanstvenost. Islam negira da je Isus Bog ili Božji sin, tvrdeći da je on bio običan čovek koji je, poput ostalih proroka, bio izabran da širi božju poruku. Islamski sveti spisi strogo odbijaju pripisivanje božanstva ikome drugom, naglašavajući jedinstvo Boga (arapski: توحيد‎ tevhid).

Poput svih proroka u Islamu, Isus se smatra muslimanom (arapski: مسلم‎ - onaj koji se pokorava Bogu); on je učio ljude da prihvate ispravan put pokoravanja Božjoj volji. Isa se u islamu smatra pretečom Muhameda, i veruje se da je predvideo njegov dolazak. Prema islamskim spisima, Isus niti je ubijen niti je raspet, već je živ uznesen na nebo. Većina muslimana veruje da će se sudnjeg dana Isus vratiti na zemlju da uspostavi pravdu i pobedi islamskog antihrista, Dadžala (arapski: الدّجّال).


Isus se smatra prorokom i u bahaizmu, raelizmu (nemonoteistička vera) i ahmadiji. Mnoge hrišćanske gnostičke grupe, poput maniheizma, takođe smatraju Isusa prorokom.

Apostoli ili dvanaest apostola (grč. απόστολος — poslanik, blagovesnik) su bili učenici i sledbenici Isusa Hrista.

Broj apostola upućuje na broj plemena Izrailjevih. Njihova imena su: Simon Petar, Andrej, Jakov Zevedejev, Jovan, Filip, Vartolomej, Toma, Matej, Jakov Alfejev i Levej prozvani Tadej, Apostol Simon Kananit i Juda Iskariotski. Juda je izgubio apostolstvo zbog izdaje, a na njegovo mesto je izabran kockom (žrebom) Matija. Broju od 12 apostola pribrojan je i Sveti Pavle koji je izabran na poseban način.

Posle Vaskrsenja, broj apostola se povećao, jer je Isus Hristos još za vreme ovozemaljskog života izabrao 70 (odnosno 72) „malih“ apostola — Sedamdesetoricu.





Apostol u običnom govoru je glasonoša, sredstvo ili posrednik preko koga se izražava volja onoga ko šalje poruku. On je poslanik ili glasonoša Otkrovenja. Prema jevanđeljima (jevanđelje znači objavu dobre vesti), Isus Hristos je ovlastio dvanaest učenika (apostola) da deluju u njegovo ime.

Apostolstvo je jedno od osnovnih svojstava hrišćanske crkve na čijim temeljima je i izgrađena. Izvorno, Apostolstvo predstavlja dvanest Hristovih apostola čija je misija bila da propovedaju Carstvo Božje i isceljuju bolesne. Hrišćanska crkva jeste apostolska, jer se temelji na apostolskom poreklu hronološki i istorijski i jer poseduje apostolske institucije bez kojih se ne može identifikovati.


Sedamdeset Apostola




Osim dvanaest velikih apostola, Gospod je izabrao još i sedamdeset drugih, malih apostola, i poslao ih na propoved Jevanđelja.

„I posla ih dva po dva pred licem svojim u svaki grad i mjesto kuda namjeravaše sam ići... Idite; evo ja vas šaljem kao jaganjce među vukove“ (Lk 10, 1 i 5).

No kao što je jedan od Dvanaestorice, Juda, otpao od Gospoda, tako su neki od ovih Sedamdeset odustali Gospoda ne s namerom izdajstva, nego po nemoći ljudskoj i malovernosti (Jn 6, 66). I kao što je Judino mesto bilo popunjeno drugim apostolom, tako su i mesta ovih bila popunjena drugim izabranicima. Ovi apostoli trudili su se na istom poslu kao i dvanaest velikih apostola, bili su pomoćnici Dvanaestorici u širenju i utvrđivanju Crkve Božje u svetu. Mnoge muke i pakosti pretrpeli su oni od ljudi i demona, no njihova tvrda vera i žarka ljubav prema vaskrslom Gospodu učinila ih je pobediocima sveta i naslednicima carstva nebeskoga.

Srpska pravoslavna crkva slavi ovaj praznik 4. januara po crkvenom, a 17. januara po gregorijanskom kalendaru.


Apostolsko prejemstvo

Apostolsko prejemstvo (lat. successio — prejemstvo, nasljedstvo, sleđenje, praćenje) je princip crkvenog prava koga priznaju i poštuju Pravoslavna, Katolička i drevnoistočne crkve, a po kome crkvena jerarhija neposredno proizilazi iz niza rukopoloženja koje je uspostavio sam Gospod Isus Hristos preko apostola.

Jedan od najvažnijih garancija očuvanja apostolskog prejemstva je zakonitost episkopskih rukopoloženja, odnosno njihova kanonska hirotonija, kojima se izražava jedinstvo Crkve. Preko apostolskog prejemstva čuva se zajednica koju je Gospod Isus Hristos uspostavio, i time se osigurava njen istorijski kontinuitet i njeno svojstvo tijela Hristovog.

Pravoslavna crkva smatra da je apostolsko prejemstvo očuvano u svim njenim pomjesnim crkvama, Katoličkoj crkvi i drevnoistočnim crkvama. Klirici tih crkava mogu biti primljeni u Pravoslavnu crkvu u postojećem dostojanstvu kroz čin pokajanja.

Još početkom 20. vijeka, niz pomjesnih pravoslavnih crkava (Carigradska, Jerusalimska, Aleksandrijska, Rumunska, Kiparska) su smatrale da se apostolsko prejemstvo očuvalo i u Crkvi Engleske. U današnje vrijeme, zbog različitog poimanja tajne sveštenstva, pravoslavci ne priznaju valjanost njihovih hirotonija.





Katolička crkva smatra da je apostolsko prejemstvo očuvano u njoj samoj, Pravoslavnoj crkvi i drevnoistočnim crkvama.

Kao i Pravoslavna, i Katolička crkva u današnje vrijeme ne priznaje apostolsko prejemstvo unutar Crkve Engleske zbog različitog poimanja tajne sveštenstva, i anglikanske biskupe i sveštenike prima pod svoje okrilje samo kao obične vjernike. Pri tome, bivši anglikanski biskupi i sveštenici mogu postati katolički sveštenici primajući tajnu sveštenstva, ali ne mogu postati katolički biskupi.

Većina protestantskih teologa odbacuje značaj apostolskog prejemstva kao simbola očuvanja i produženja apostolske službe. Mišljenja su da biskupi i prezviteri nisu to zbog sile prejemstva, nego zahvaljujući njihovom zanimanju, kojeg dobijaju od crkvenih opština. Takvo mišljenje neposredno proističe iz protestantskog učenja o sveštenstvu.

U savremenim protestantskim strujama (baptisti, pentekostalci, adventisti itd.) ne pridaju veliki značaj apostolskom prejemstvu, zbog toga što smatraju da se Božiji blagoslov ne zasniva preko obreda hirotonije, nego da se zasniva na vjernosti služenja biblijskim principima i u manifestaciji hrišćanskih vrlina u životu čovjeka.

Tradicionalne crkve ne priznaju crkvena svojstva protestantskim opštinama zbog toga što kod njih ne postoji apostolsko prejemstvo u tradicionalnom smislu.

Crkva (lat. ecclesia — zajednica, skupština) predstavlja zajednicu hrišćana, sledbenika Isusa Hrista. Poimanje crkve i njene uloge se prilično razlikuje u okviru različitih hrišćanskih tradicija, kao što su katolicizam, pravoslavlje i protestantizam.

Reč crkva se takođe koristi i za verske građevine u kojima se okupljaju vernici.

Nemački teolog i socijalni filozof Ernst Trelč je naveo sledeće karakteristike crkve:

- pripadnost crkvi je zasnovana na rođenju ili krštenju;
- crkva je inkluzivna, otvorena za sve koji žele da joj pristupe;
- crkva teži univerzalizmu, to jest da joj pristupi što veći broj ljudi;
- u crkvi postoji hijerarhija i birokratski aparat;
- spasenje se zadobija putem božanske milosti, a milost se prenosi putem sakramenata;
- sveštenici su posebno rukopoloženi za obavljanje sakramenata;
- crkva nastoji da se prilagodi široj društvenoj zajednici;
- izvorno otkrovenje nije jedini kriterijum istine;
- crkveni obred je formalan, sledi određenu proceduru.


Odnos crkvene i svetovne vlasti

Pošto je crkva u nekom periodu svog postojanja pretendovala na vlast nad ljudima koji joj pripadaju (i često je takvu vlast i imala), pitanje odnosa crkve i sveštenstva sa svetovnim vlastima i državom bio je uzrok mnogih sporova i, često, ratova.

Tokom srednjeg veka postojala su dva osnovna tipa odnosa između crkve i svetovne vlasti:

1. Primat svetovne vlasti nad duhovnom (cezaropapizam), koji je postojao u Vizantiji, gde je poglavar svetovne vlasti (car) faktički bio poglavar crkve (papa): on je imenovao crkvenog poglavara, carigradskog patrijarha. Carevi su se često mešali u dogmatske sporove, regulišući dogmu i rituale ediktima i zakonima. Takva situacija je postojala u Istočnom rimskom carstvu iz vremena prvih vaseljenskih sabora (počevši od borbe protiv arijanstva), tokom kojih su crkvena lica apelovala na cara u rešavanju dogmatskih, obrednih i crkvenih pitanja. Konačno, takva odredba je bila sadržana u Kodeksu i Novelama cara Justinijana, koji je rekao da je „izvor sveg bogatstva crkve velikodušnost cara“.

2. Primat duhovne vlasti nad svetovnom (papocezarizam), odnosno primat crkve koji je počeo da se formira na teritoriji Zapadnog rimskog carstva posle njegove propasti. Ovu ideju je prvi put formulisao episkop hiponski Aurelije Avgustin u svom delu O državi Božjoj (lat. De civitate Dei): osnovna ideja ovog rada, koji je napisan ubrzo nakon zauzimanja Rima od strane Gota i koji je inspirisan tim događajem, jeste zamena državnog jedinstva Rimskog carstva duhovnim jedinstvom pod vođstvom Crkve. Konačno, ova teza se pojavila u pismu pape Gelasija I caru Anastasiju I, koje je dobilo naziv po svom početku Duo sunt. U tom pismu papa je upravo istakao da postoje dve vlasti: svetovna i duhovna, i da duhovna vlast ima veću težinu.


Ova dva tipa odnosa su našla svoju pravnu formulaciju u dva oblika: tzv. simfonija i konkordat. Simfonija je prvi put bila formulisana u 6. veku u šestoj Justinijanovoj noveli. Konkordat se prvi put spominje u 12. veku (Vormski konkordat).

Jevanđelje ili evanđelje (grč. ευαγγέλιον euangelion, heb. בשורות טובות besorot tovot - dobra vest, blaga vest; stsl. благовѣствованиѥ) je hrišćanski religijski spis koji opisuje život i učenje Isusa Hrista.

Isusove reči do nas stižu preko hrišćana koji su živeli u prvom veku. U periodu ranog hrišćanstva je nastalo na desetine evanđelja, koja su uglavnom nazivana imenima Hristovih apostola. Četiri jevanđelja su ušla u kanon Svetog pisma, dok se sva ostala smatraju nekanonskim odnosno apokrifnim. Kanonska evanđelja su pisana anonimno i prvobitno bez naslova (najranije datira negde oko 70. godine), ali bar od 2. veka se povezuju sa određenim ličnostima (Matejem, Markom, Jovanom, Lukom), čime nastaju tradicionalni naslovi.

Iako se u apokrifnim evanđeljima mogu pronaći neki podaci od koristi istoričarima pri rekonstruisanju Isusovog života, ipak su četiri kanonska evanđelja glavni izvor podataka o Isusu. Sva četiri evanđelja, koja se smatraju kanonskim, akcentuju Hristovu smrt i vaskrsenje, ali uključuju i njegovu poruku. Crkva ih tradicionalno smatra bogonadahnutim i u celosti istinitim. Nasuprot tome, većina kritičkih proučavalaca smatra da evanđelja sadrže samo neke pouzdane informacije o istorijskom Isusu.

Većina stručnjaka za Novi zavet smatra da evanđelja u Novom zavetu, koja su atribuirana prema Isusovim učenicima ili sledbenicima učenika, nisu napisali ljudi čija imena nose. Njihovi autori, odnosno priređivači, su naslovljavali evanđelja po apostolima koji su pronosili „dobru vest“. Tako na primer, naslov Evanđelje po Mateju nije značio da se autor ili autori potpisuju kao Matej, već znači da je to evanđelje kakvo je podučavao Matej, odnosno evanđelje prema Mateju.

Isti običaj je primenjivan i prilikom naslovljavanja apokrifnih evanđelja, pa tako Evanđelje po Judi nije pisao sam Juda Iskariotski, već zajednica koja sebe smatra čuvarima njegovog učenja.

Početkom 5. veka, Katolička crkva, pod papom Inoćentijem I, je priznala biblijski kanon, prethodno ustanovljen na brojnim regionalnim saborima (sinod u Rimu 382, sabor u Hiponu 393, i dva Kartaginska sabora 397 i 419). U njemu su se našla evanđelja:

* Jevanđelje po Mateju
* Jevanđelje po Marku
* Jevanđelje po Luki
* Jevanđelje po Jovanu

Po hrišćanskom predanju evanđelja su dela očevidaca, Isusovih apostola: Mateja, Marka, Luke i Jovana. Biblijski kriticizam odbacuje tradicionalno pripisivanje i pokušava da ustanovi prave autore. Profesor religijskih studija Bart Erhman kaže:

„Evanđelja nisu napisana od očevidaca, koji su bili savremenici događaja o kojima pripovedaju. Ona su pisana trideset pet do šezdeset pet godina posle Isusove smrti od strane ljudi koji ga nisu poznavali, nisu videli išta što je učinio niti čuli išta što je podučavao, ljudi koji su govorili drugačiji jezik od njegovog i živeli u drugoj zemlji nego on.“

Danas se uglavnom smatra da su četiri kanonska evanđelja zasnovana na nekim ranijim izvorima. Prva tri evanđelja, po Mateju, Marku i Luki, dele mnogo zajedničkog materijala te su nazvana sinoptička evanđelja. Samo jedna četvrtina Matijinog evanđelja, i oko trećina Lukinog, predstavlja jedinstven materijal u odnosu na druga evanđelja. Mnoge naučne hipoteze pokušavaju da objasne ovu međuzavisnost. Najčešće rešenje u savremenim akademskim krugovima je hipoteza dvaju izvora, prema kojoj su Marko i hipotetički drugi izvor, nazvan Q dokument (od nemačke reči Quelle - „izvor“), korišćeni pri izradi Mateja i Luke. Pretpostavlja se da Q dokument pokazuje veće interesovanje za istorijskog Isusa i uglavnom beleži Isusove izreke. Pošto evanđelja po Mateju i po Luki imaju za osnovu evanđelje po Marku, onda postoji samo jedan sinoptički izvor o Isusovom životu, a to je evanđelje po Marku.

Evanđelje po Jovanu, koje se značajno razlikuje od sinoptičkih jevanđelja, i sadrži i elemente drugih tradicija, naučnici smatraju delom više urednika (tzv. "Johaninska zajednica"); ono je sastavljeno iz više slojeva, dostižući konačnu formu oko 90-100 godine.

Naučnici različito datiraju nastanak pojedinih evanđelja. Za najstarije jevanđelje danas važi Jevanđelje po Marku. Iako ne postoji konsenzus, okvirno datiranje bi bilo:

- Evanđelje po Marku: oko 68–73, ili oko 65-70
- Evanđelje po Mateju: oko 70–100, ili oko 80-85
- Evanđelje po Luki: oko 80–100, ili oko 80-85; većina proučavalaca ga datira negde oko 85. godine
- Evanđelje po Jovanu: oko 90-100, ili oko 90–110, Uglavnom se smatra da je pisano u etapama, te nema jedan datum nastanka.

Najstariji danas poznati fragment je takozvani papirus p52, deo Jevanđelja po Jovanu (18, 31-33 i 18, 37-38), koje se datira između 125 i 150. godine, na grčkom jeziku. Najstarija celovita jevanđelja nalazimo u kodeksu sinajitikus i kodeksu vatikanus iz 4. veka, oba napisana na grčkom jeziku.

Sva evanđelja pripovedaju o rođenju, životu, delima, čudima, propovedima, pogubljenju i uskrsnuću Isusa iz Nazareta. Nakon njegove smrti, hrišćani su dali sve od sebe da ubede ljude da je Isus zaista Hristos. Oni su dali svoje religiozno objašnjenje za protekle događaje, verujući da je Bog preko Isusa delovao kako bi uveo svet u eru spasenja. Ovakvo uverenje je postalo osnova predanja o Isusu. To predanje se ponavljalo i širilo, prvo usmenim putem, da bi potom dobilo i svoju pismenu formu u vidu evanđelja.

Hrišćani su u prenošenju kako usmenog tako i pismenog predanja modifikovali Isusova kazivanja ne bi li ih učinili korisnijim za hrišćanske zajednice. Izgleda da su neka od tih kazivanja delo kasnijih hrišćanskih proroka, čija su svedočenja prihvaćena kao glas vaskrslog Hrista i tako izmešana sa sećanjima na ono što je Isus rekao za života.

U evanđeljima je lako prepoznati tendenciju da se Pontije Pilat rastereti krivice, a da se odgovornost za Isusovu smrt prenese na jevrejske vođe. Ovakva shema odražava kasnije hrišćansko verovanje da je pad Jerusalima 70. godine božanska kazna za one koji su odbili da Isusa prihvate kao mesiju. Postojala je i namera da se rimskim vlastima pokaže kako hrišćanstvo nije izdanak pobunjeničke zavere.


Nekanonska ili apokrifna jevanđelja

- Jevanđelje po Varnavi
- Jevanđelje Istine
- Jevanđelje mladenstva
- Jevanđelje po Judi
- Jevanđelje po Mariji
- Jevanđelje po Tomi
- Jevanđelje po Filipu


Od kraja XVIII veka, naučnici su pokušavali da utvrde kriterije na osnovu kojih bi se moglo tačno ustanoviti šta su prave Isusove reči. Malo je takvih opšteprihvatljivih kriterija stvarno ponuđeno, ali jedan svakako jeste, a to je tzv. „kriterijum neugodnosti“. Naime, mala je verovatnoća da bi hrišćani izmislili nešto neugodno o Isusu što bi, samim tim, morali da objašnjavaju. Po tom kriteriju, najčvršća činjenica o Hristu jeste njegovo pogubljenje razapinjanjem na krst, jer je takav oblik smrtne kazne bio najsramotniji u rimsko doba.

Kritički proučavaoci uglavnom smatraju istorijski autentičnim krštenje Isusa, njegovu propoved i raspeće, dok različite navode o rođenju, kao i određene detalje o raspeću i usrksnuću, generalno smatraju neautentičnim. Većina naučnika se slaže da je Isus bio Jevrejin, smatran učiteljem i isceliteljem, kršten od Jovana Krstitelja, i razapet u Jerusalimu po naređenju rimskog prefekta Judeje Pontija Pilata, na osnovu optužbi za pobunu protiv Carstva.


JEVANĐELJE PO MARKU




[justify]Jevanđelje po Marku (grč. Κατὰ Μᾶρκον εὐαγγέλιον Kata Markon euangelion) je druga knjiga Novog zaveta, najkraće je i najjednostavnije jevanđelje. Biblijska skraćenica knjige je Mk.

Evanđelje po Marku se smatra najstarijim jevanđeljem koje je poslužilo kao izvor za Jevanđelje po Luki i Jevanđelje po Mateju. Pošto evanđelja po Mateju i po Luki imaju za osnovu evanđelje po Marku, onda postoji samo jedan sinoptički izvor o Isusovom životu, a to je evanđelje po Marku. Ova pozicija se naziva Markanski prioritet. Nekad se smatralo da je jevanđelje po Mateju starije, što je razlog da se u Bibliji nalazi prvo.

Markovo evanđelje beleži ono što je Isus činio: pripremu za javno delovanje, delovanje u Galileji, u Jerusalimu, muku, smrt i uskrsnuće. Redosled kazivanja je određen teološkim razmatranjima, što znatno otežava kritičku analizu Isusove biografije. Markovo evanđelje predstavlja odlučni poziv na praćenje Isusa koji polazi u samoću, patnju i smrt. Evanđelje se završava rečima "bojahu se": to je bilo doba kada je priznavanje hrišćanstva moglo doneti nedaće i smrt. U ovom jevanđelju je zapisano i propovedanje apostola Petra u Rimu.

Prema predanju, napisao ga je apostol Marko, najvjerojatnije u Rimu oko 64. – 70. godine, na grčkom jeziku. Smatra se da je zasnovano na sećanjima sv. Petra. Markov stil, način pisanja je vrlo jednostavan, živ i privlačan i liči narodnom pripovedanju. Jevanđelje je napisano za rimsku hrišćansku zajednicu.



JEVANĐELJE PO MATEJU




[justify]Jevanđelje po Mateju (grč. Κατὰ Ματθαῖον εὐαγγέλιον Kata Matthaion euangelion) je jedno od četiri kanonska jevanđelja i prva knjiga Novog zaveta. Skraćenica za ovo jevanđelje je Mt.

Matejevo jevanđelje je napisano kasnije od Markovog jevanđelja, koje koristi kao izvor. Napisano je na grčkom, oko 85-95. godine i uglavnom obuhvata tematiku Markovog jevanđelja kao i drugu građu. Tek jedna četvrtina Matijinog evanđelja je jedinstvena po svom prikazu i uglavnom se tiče odnosa između Isusa i drugih Jevreja. Hebrejska Biblija se citira s poštovanjem, ali su neki savremeni učitelji negativno okarakterisani kao „slepe vođe“. Isus propoveda novi vid moralnosti (vidi Beseda na Gori) i osnivač je nove zajednice.

Predanje kaže da je autor apostol Matej, što i neki naučnici podržavaju. Međutim, većina današnjih naučnika veruje da Jevanđelje po Mateju nije sastavio apostol Matej niti bilo ko od očevidaca. Njegov urednik (ili urednici) su zavisili od ranijih izvora kao što su Jevanđelje po Marku i pretpostavljeni Q dokument.

Matej prenosi tradiciju koju je primio od prve Crkve o Isusu i hršćanskom životu te u isto vreme stvaralački oblikuje te tradicije u nove kombinacije, s novim naglascima. Pri pisanju ima nekoliko ciljeva: poučiti i osokoliti članove svoje zajednice, dati građu za liturgijska čitanja i propovedi, uputiti misionarski poziv onima koji su dobre volje, braniti veru hrišćana od neprijateljski nastrojenih kritičara i braniti je od suparnika. Poslužio se s dve velike vrste građe da postigne te ciljeve, a to su prikazi o događajima i govori.

Matejevo jevanđelje ne govori ništa o svojemu piscu. Najstarija crkvena predanja (Papija, biskupa iz Hierapolisa u prvoj polovini II veka) pripisuju jevanđelje apostolu Mateju Leviju. Mnogi crkveni oci (Origen, Jeronim, Epifanije) idu u istom pravcu. Neki su pisci hteli pronaći dokaze kako bi se apostolu mogao pripisati prvobitni, aramejski ili hebrejski oblik iz kojeg je nastao, grčki Matej. Stoga, ne znajući tačno ime pisca, valja se zadovoljiti sa nekoliko crta koje se nalaze u samom Jevanđelju: pisac se razume u svoj posao, vrstan je poznavalac Pisma i jevrejskih predanja, poznaje i poštuje verske vođe svog naroda, ali im se sirovo obraća, razumije se u Isusovo umeće poučavanja i u njegov način urazumljivanja svojih slušatelja te uvek naglašava praktične posledice njegova učenja.

Prema hipotezi o aramejskom Mateju, jevanđelje je bilo namenjeno Jevrejima i preobraćenicima koji su govorili aramejski. Po hipotezi o grčkom Matejevom jevanđelju, ono je upućeno Jevrejima koji su govorili grčki i hrišćanima jevrejskog porekla.

S obzirom da je bilo potrebno određeno vreme za nastajanje, te oblikovanje usmenog nauka, neki pretpostavljaju da je aramejski Matej nastao oko 40.-50. godine. Istovremeno su nastali i prevodi na grčki. Kanonski Matej bio je u izvesnoj meri zavisan o Marku, te se pretpostavlja da nije mogao biti napisan pre 65. godine, koja je najverojatnije vreme postanka Markovog jevanđelja. Deo katoličkih stručnjaka smatra da je Matej napisan pre 70. godine, kad su Rimljani razorili Jerusalim, no ima takođe vrsnih stručnjaka koji smatraju da je grčki Matej nastao nešto nakon 70. godine.




Jevanđelje po Mateju sastoji se od sedam skladnih delova:

* Detinjstvo obećanog mesije Isusa Hrista (Mt 1-2),
* Proglas načela kraljevstva nebeskog (Mt 3-7),
* Propovedanje kraljevstva nebeskog (Mt 8-10),
* Skromna i tajanstvena narav kraljevstva nebeskog (Mt 11-13),
* Počeci kraljevstva nebeskog: osnivanje crkve (Mt 14-18),
* Priprema za dolazak kraljevstva nebeskog (Mt 19-25) i
* Muka i uskrsnuće Isusovo (Mt 26-28).

Matejevo jevanđelje je poput neke vrste katekizma o kraljevstvu, naročito po svojoj strukturi. Sadrži pet velikih govora:

* govor na gori (Mt 5-7),
* govor o misiji, poslanju apostola (Mt 10),
* govor u prispodobama (Mt 13),
* crkveni govor (Mt 18) i
* eshatološki (Mt 24-25).

Evanđelje po Mateju započinje Isusovim rodoslovljem i rođenjem (Mt 1,1-2,4) te se nastavlja pohodom maga i begom u Egipat (Mt 2,1-15). Drugi dio počinje propovedanjem Jovana Krstitelja, Isusovim krštenjem, te Sotoninim napastovanjem Isusa u pustinji. Nastavlja se Isusovim govorom o blaženstvima, izricanjem stava prema Starom zavetu, govorima o ubistvu, preljubu, zakletvi, odmazdi, ljubavi prema neprijatelju, milostinji, molitvi, pravoj molitvi – Očenaš, postu, pouzdanju u providnost, moći molitve, izboru između Boga ili bogatstva, lažnim prorocima (Mt 3-7). Treći dio govori o ozdravljenju gubavca (Mt 8,1-4), stotnikova sluge i ozdravljenjima u Petrovoj kući (Mt 8,5-22), zatim o oluji na moru koju Isus stišava i ozdravljenju uzetoga (Mt 9,18). Nadalje se govori o ozdravljenju dvojice slepaca, te nemog i opsednuta čoveka (Mt 9,27-34). Zatim Isus daje vlast apostolima da isteruju nečiste duhove i leče od svake bolesti (Mt 10,12). U četvrtom delu Isus govori o Jovanu Krstitelju (Mt 11,11-12), daje svoj sud o savremenicima, ozdravlja opsednutog čoveka (Mt 12,22-37), te uči da Hristovim dolaskom pada sotonino kraljevstvo. Isus nadalje govori o svrsi priča (Mt 13,10-16), gorušičnom zrnu (Mt 13,31-32), kvascu i mreži (Mt 13,33-50). Peti je deo o povratku u Nazaret, Herodovom ubistvu Jovana Krstitelja i Isusovom čudu kojim je nahranio pet džiljada ljudi s pet hlebova i dve ribe Mt 13,53-14,21. Isus postavlja temelje svoje Crkve govoreći Petru: „A i ja tebi kažem: Ti si Petar, i na ovome kamenu sazidaću crkvu svoju, i vrata paklena neće je nadvladati.“ (Mt 16,18). Nakon toga Isus po prvi put nagoveštava svoju smrt i uskrsnuće. U šestom delu Isus govori o nerazrešivosti ženidbe, devičanstvu, sada već treći put nagovešta svoju smrt, govori o porezu, o uskrsnuću, o najvećoj zapovijedi (Mt 19,1-22,46). U konačnim događajima nailazi se na govor o razaranju hrama, progonstvu, dolasku Sina čovečjeg, Isusovom ponovnom dolasku, budnom upravitelju, talentima (Mt 24,1-25,44). Zadnji dio govori o zaveri protiv Isusa, Judinoj izdaji, pripremi pashalne večere, smrtnoj borbi u Getsemaniju, Petrovoj izdaji Isusa, Judinom samoubistvu, Isusovoj smrti, uskrsnuću te slanju apostola u svet (Mt 26,1-28,20).

Ovo jevanđelje ima dva žarišta: Isusa kao Hrista i skori dolazak Božjeg kraljevstva koje Isus nagoveštava. Ove dve teme vrlo su usko povezane na početku jevanđelja, gde je Isus predstavljen kao kraljevski Sin Božji i Bog s nama, te na kraju gde je Isusu kao Sinu Čovečjem data sva (božanska) vlast nad kraljevstvom Božjim, na nebu i na zemlji. Kraljevstvo Božje veliki je predmet nade, molitve i nagoveštavanja koji povezuje celo ovo jevanđelje, posebno pet velikih govora te daje eshatološki vidik i cilj. Jevanđelje sadrži Božje konačno i poslednje obećanje spasenja otkupljenom čovečanstvu, na zemlji kao i na nebu, u vremenu i večnosti, socijalno i politički kao i lično, te uključuje pravdu, mir i radost.



JEVANĐELJE PO LUKI




[justify]Jevanđelje po Luki (grč. Κατὰ Λουκᾶν εὐαγγέλιον Kata Loukan euangelion) jedno od četiri kanonska jevanđelja i treća knjiga Novog zaveta. Biblijska skraćenica knjige je Lk.

Hrišćanska tradicija njegov nastanak datira oko 60. godine, dok većina današnjih naučnika smatra da je napisano pred kraj 1. veka, odnosno oko 85. godine.

Izvori ovog jevanđelja su jevanđelje po Marku, kao i drugi izvori (vidi Q dokument). Oko trećine evanđelja po Luki čini jedinstven materijal u odnosu na druga evanđelja, i taj se tekst bavi pozitivnim odnosom koji je Isus imao prema ženama i strancima, njegovim saosećanjem za prognane i siromašne, i novom snagom koju krotkima donosi sveti Duh. Jevanđelje po Luki karakteristično je po Hristovim pričama i parabolama. Ovde se nalaze i čuvene priče o bludnom sinu i o dobrom Samarićaninu. Lukino je jevanđelje u prvom redu bilo namenjeno hrišćanskim zajednicama sastavljenim od preobraćenika koji nisu pripadali judaizmu (gentiles).

Prema hrišćanskom predanju, napisao ga je Luka Jevanđelista, preobraćenik iz paganske grčke porodice i dugogodišnji saradnik apostola Pavla, u Antiohiji Sirijskoj. Prema preovlađujućem mišljenju današnje nauke, pravi autor je nepoznat.

Isti autor (bio to Luka ili neko drugi) je napisao je i Dela apostolska, koja mnogi naučnici smatraju drugi tomom Lukinog jevanđelja. Oba spisa su upućena izvesnom Teofilu, čiji identitet nije savim jasan. Oba spisa ukazuju na širok raspon i potencijal hrišćanstva.

Predanja jednoglasno govore da je autor jevanđelja Luka. U tom smislu svedoči Marcion, jedan od prvih jeretika (umro oko 160. godine). Od jevađelja, jedino je Lukino ulazilo u njegov kanon biblijskih knjiga, tzv. Muratorijev fragment, odnosno u popis knjiga za koje se tvrdilo da ulaze u Novi zavet. U antimarcioniskom prologu Jevanđelju po Luki se takođe kaže da je Luka bio rodom iz Antiohije, da je bio lekar, da je svoje jevanđelje napisao u Ahaji i da je umro u 84. godini, neoženjen i bez dece.

Izvesno je da je isti autor napisao i Dela apostolska, koja možemo smatrati nastavkom Lukinog jevanđelja.

O autoru se, prema današnjem stanju nauke, može zaključiti da je bio hrišćanin, verovatno paganskog porekla, koji je dobro baratao grčkim jezikom, ali i dobro poznavao Stari zavet.

Luka je ovo jevanđelje pisao u drugoj polovini prvog veka hrišćanske ere. Obraćao se prvenstveno čitateljima paganskog porekla od kojih su neki bili dobrostojeći i premišljali su svoje misionarske poduhvate u neprijateljskom okruženju. Unutrašnje i spoljašnje prepirke povećale su neprijateljsko okruženje. Ključno pitanje lukinskih zajednica bila je teodiceja: Ako Bog nije bio veran svojim obećanjima koja je dao izabranom narodu Božjem dopustivši da bude razoren njihov sveti grad i jerusalimski hram, zašto hrišćani preobraćeni s paganstva, koji veruju u tog Boga, smatraju da će Bog biti veran obećanjima koje je dao njima?

Neki pisci objašnjavaju to tako što kažu da je Lukina osnovna tema „istorija spasenja“, ili pak nešto što nam skreće pažnju na motiv obećanja i ispunjenja obećanja. Luka je tako sastavio jevanđelje, da njegovi čitatelji mogu u Isusu prepoznati Boga, koji je pohodio svoj narod te mu iskazao neizrecivu ljubav i nežnost.

O datumu nastanka ovog jevađelja postoje tri zastupljena mišljenja. Po njima je ono nastalo ili oko 63. godine, ili oko 75.-85. godine, ili na početku drugog veka. Pitanje datuma nastanka ovog jevanđelja povezano je s datumom nastanka Dela apostolskih, jer jevanđelje nužno mora prethoditi tome svome nastavku. Za prvi od tri datuma važne su sledeće činjenice :

1. Na kraju Dela apostolskih Sv. Pavle je još u zatvoru. Da je Luka nešto znao o Pavlovom oslobođenju, ili pak o njegovoj mučeničkoj smrti, verojatno bi to i spomenuo.
2. Na temelju pastoralnih poslanica čini se da je Pavle kasnije ponovno posetio Efes. Da je Luka pisao nakon tog događaja, sigurno ne bi Pavlovo proročanstvo da ga Efežani više neće videti (Dap 20, 25. 38) ostavio bez komentara.
3. Luka spominje ispunjenje Agabovog proročanstva. Da je pisao nakon 70. godine, bilo bi logično očekivati da će negde navesti i ispunjenje Isusovog proročanstva o razorenju Jerusalima (Lk 21, 20).
4. U Delima se ne pokazuje da je njihov pisac poznavao Pavlove poslanice, pa stoga mora da su napisana ranije.
5. U Delima se ne spominje nikakav događaj do kojeg je došlo nakon 62. godine. Ne spominju se, na primera, ni Jakovljeva(62. godine), ni Pavlova smrt, a ni razorenje Jerusalima.

Ovim razlozima ne pridaju svi jednaku važnost. Moglo bi se, naime, tvrditi da oni u prvom redu zavise o onome što bi Luka po nečijem mišljenju morao uključiti u svoj tekst, a u tome bi se moglo pogrešiti. Stoga neki smatraju da ti razlozi nužno ne sprečavaju prihvatanje i nekog kasnijeg datuma (V. G. Kumel zagovara datum između 80. i 90. godine, a A. F. J. Klijn oko 80. godine). Drugi opet smatraju da je reč o vrlo jakim razlozima, pa E. M. Blajklok npr. zagovara datum oko 62. godine, F. F. Brus nedugo nakon 51. godine (koju on drži godinom nastanka Lukinog evanđelja), a Pirson Parker 62. ili 63. godinu. Bo Rike je mišljenja da Luka, kad je napisao Dela, nije znao ni za kakve događaje kasnije od 62. godine, pa je, prema tome, njegovo jevanđelje moralo nastati prije te godine.

Lukino jevanđelje se sastoji iz sedam delova:

* Krstiteljevo i Isusovo rođenje i tajni život
* Priprema Isusovog delovanja
* Isusovo delovanje u Galileji
* Isus na putu prema Jerusalimu
* Isusovi poslednji dani u Jerusalimu
* Muka
* Nakon uskrsnuća

Zora ispunjenja Božjih obećanja (1,5-2,52) Iako se građa od 1,5-2,52 obično naziva „izveštajem o detinjstvu“, takvo označavanje nije tačno. Samo deo 2,1-40 govori o Isusovom detinjstvu, a glavna poruka dela 1,5-2,52 nije prozni izveštaj nego izjave Marije, anđela koji se ukazao pastirima i dvanaestogodišnjeg Isusa. Zato je građu 1,5-2,52 bolje gledati kao predigru ili uvod u ovo jevanđelje. U njoj odzvanjaju Lukine glavne teološke teme, posebno ona o Božjoj vernosti datim obećanjima.

Priprema za Isusovu službu (3,1-4,13) Na početku stoji odlomak o Jovanu Krstitelju (3,1-20) u kojem Luka pokazuje da su odgovori ljudi na propovedi Jovana slični kasnijim odgovorima na Isusove propovedi. Zatim slede tri odlomka o identitetu Isusa koji deluje u Galileji, na putu u Jerusalim i u samom Jerusalimu. On je ljubljeni Sin Boga Oca i zastupnik Duha Svetog (3,21-22), vrhunac Božjeg plana o stvorenom svetu (3,23-38) i verni sin koji pobjeđuje sile zla (4,1-13).

Isusov propovedanje u Galileji (4,14-9,50) Isus je najavljivao Božje kraljevstvo i svojim rečima i svojim delima. To dolazi od stvaralačkog Duha Božjeg (3,21-22). Za Luku, teološko značenje ima ne samo Jerusalim kao grad Božjeg obećanja i ispunjenja nego i Galileja. Na području Galileje počinje Luka prikaz značenja Božjeg kraljevstva. Galileja je područje na kojem učenici ne razumeju Isusovu osobu i poslanje, ali se dive njegovim silnim delima, te se međusobno prepiru ko je najveći (9,43-46). Kad im Isus na putu prema krstu (9,51-19,27) te nakon svoje smrti i uskrsnuća (24,45) otvori oči, razumeće Isusovu ulogu u Božjem planu, pa se neće više vraćati u Galileju.

Isusov put u Jerusalim (9,51-19,27) Luka u 9,51 otpočinje novi deo svog izlaganja. Iz Mk 8,26-10,52 je preuzeo temu o Isusovom putu u Jerusalim. Pokoravajući se volji Božjoj, Isus ide u Jerusalim (9,22.44) kao grad koji je simbol kontinuiteta između starog i novog Božjeg plana. Isus će u Jerusalimu završiti svoj izlazak ka Bogu (9,31), a od Jerusalima će započeti put hrišćanskih misionara prema krajevima zemlje. Isus je na putu u Jerusalim vrhovni učitelj svojih učenika koji su mu svedoci, te kasniji pokretači njegovog Puta. Isus upućuje učenike u misionarska putovanja (10,1-24), u ispravnu upotrebu materijalnih dobara (16,1-31), u molitvu (11,1-13) te iznosi izazovne poređenja kao što su: priča o dobrom Samarićaninu (10,25-37) i priča o bludnom sinu (15,11-32). Od nevolja nije pošteđeno ni putovanje Isusa, ni putovanje hrišćana: Samarićani odbacuju Isusa (9,51-56); verski poglavari suprotstavljaju se njegovom učenju i načinu života (13,11-17; 14,1-24). Luka u izveštaju o putovanju donosi zadivljujući portret Isusa koji je verni i odlučni Sin (9,35) i koji rečima i delima uči put koji vodi življenju s Bogom.

Jerusalim odbacuje Božjeg Proroka, Sina i Hram (19,28-21,38) Isus je svakog dana učio narod u hramu, a verski poglavari su mu se suprotstavljali. Isus kralj koji donosi mir (19,28-40) i kojega odbacuju verski poglavari (19,41-44), preuzima jerusalimski hram i poistovećuje se sa hramom (19,45-46). Sve što Isus uči u delu 20,1-21,36 odvija se u hramu, te osvetljava ko je Isus, zatim šta je pravo poštovanje Boga, te ko pripada u ponovno uspostavljeni Izrael. Ovo se učenje odvija u polemičkoj raspravi, te najavljuje suprotstavljanje članovima ponovno uspostavljenog Izraela, dok je odbačeni Isus ugaoni kamen tog Izraela.

Isusova posljednja večera i druženje s grešnicima (22,1-23,56a) Lukin prikaz muke treba gledati kao teološku dramu koja naglašava spasotvornu moć Isusa, pravednika koji nevin trpi, te ističe Božju velikodušnost u proslavljanju tog pravednika i Sina kojeg izbavlja od moći tame. Luka prikazuje Isusa kako poslušno i svojevoljno polazi u smrt, te podstiče učenike da slušaju njegove poslednje reči i slede njegov primer. Kad je Isus bio na ulasku u Jerusalim (19,41-44) pozvao je stanovnike Jerusalima na obraćenje. Kada napušta Jerusalim da bude raspet i dalje poziva na obraćenje. Raspet na krstu, Isus zove svoga Oca i moli ga da oprosti ljudima, jer ne znaju što čine.

Isusova proslava, obećanje Duha i uzašašće (23,56b-24,53) Luka završava svoje delo događajima koji su se dogodili među vernicima. Pomoću prikaza vaskrslog Hrista u Jerusalimu učenici prelaze iz žalosti u radost, iz upitnosti u razumevanje, iz nevere u veru, te im se konačno otvaraju oči da u uskrslom Gospodu vide šta Bog sprema svim stvorenjima.

Lukino jevanđelje uokviruje se porukom spasenja za sve ljude. Potrebno je verovati u Božju ljubav i ponudu oproštenja, jer to od grešnika stvara novoga čoveka.



JEVANĐELJE PO JOVANU




[justify]Jevanđelje po Jovanu (grč. Κατὰ Ἰωάννην εὐαγγέλιον) je četvrto jevanđelje Novog zaveta. Napisano je oko 100. godine, i po vremenu pisanja je poslednje kanonsko jevanđelje.

Jevanđelje po Jovanu se značajno razlikuje od prethodna tri sinoptička jevanđelja (po Mateju, Marku i Luki). Jovan se donekle distancira od Isusove istorijske ličnosti, i sadrži već razvijenu hristologiju koja Isusa smatra božanskim Logosom. Prethodna tri jevanđelja govore uglavnom o Hristovim propovedima u Galileji, dok se ovo više bavi propovedima u Judeji. Za razliku od ostalih, ne sadrži ni jednu Isusovu priču. Po Jovanu, ono što je važno jeste da je Toma, koji isprva nije verovao u Isusovo uskrsnuće, Isusa nazvao „moj Gospodar i moj Bog“, što je bio način na koji su karakterisani rimski carevi.

Jevanđelje po Jovanu oslikava onovremeni sukob ranog hrišćanstva i judaizma. U vreme njegovog nastanka, hrišćani se još uvek nisu smatrali zasebnom religijom, već pokretom unutar judaizma. Fariseji se predstavljaju na negativan način, jer nisu vernici, dok su Jevreji prikazani kako se opredeljuju za i protiv hrišćanstva.

Jevanđelje po Jovanu jednom trećinom je posvećeno poslednjim satima života Isusa Hristosa. Naglasak je na duhovnoj strani Hristovog života. Isusovi govori su dugački i u njima mnogo govori o sebi. Isus božanskog Oca prikazuje kao onog ko donosi svetlost slepima, radost tužnima, a život mrtvima. Učenike uvodi u život koji je već večan jer nikada neće prestati.

Prema hrišćanskom predanju, napisao ga je apostol Jovan, jedan od Hristovih učenika. Danas većina naučnika ne veruje da ga je napisao Jovan niti bilo ko od očevidaca, već „Johaninska zajednica“, koja vuče tradiciju od Jovana; ovo evanđelje pokazuje da je sastavljeno iz više slojeva, dostižući svoju konačnu formu oko 90—100 godine.

Jovanovo jevanđelje sadrži i elemente nekih drugih tradicija. Ovo jevanđelje je izvorno nastalo u Efesu na grčkom jeziku.

Značajni su dugački govori i dijalozi u kojima se provlače oštre rasprave o Isusovoj vlasti. Ističu se sadržajno bogati teološki „slikoviti govori“. U poređenju sa sinopticima Jovanovo jevanđelje razlikuje se svojom jedinstvenom koncepcijom koja je obeležena jednostavnim jezikom, pretpostavkom o svetu i pojmom sveta. Jovanova misao kruži oko nekoliko odlučujućih spasenjskih pojmova: život, mir, svetlo, radost, istina, reč, verovati, upoznati, ljubiti. Jovanovo jevanđelje, osobito proslov i Isusovi govori, ima poetski oblik koji se vidi ne u paralelizmima ili rimi, već u ritmu. Isusov govor u Jovanovom jevanđelju zbog toga je mnogo svečaniji nego kod sinoptika. U Starom zavetu Božja reč objavljena po prorocima ima također uglavnom poetski oblik.

Isus koji dolazi od Boga koristi se ljudskim rečnikom koji nije sposoban izraziti božanske stvarnosti. Zato se Jovanov Isus često služi metaforama kako bi opisao sebe ili predstavio svoju poruku. Isusovi sagovornici često ne razumiju metaforu, jer je shvataju doslovno. U Jovanovom jevanđelju često nailazimo i na ironiju. Isusovi protivnici ne želeći i ne znajući izriču o Isusu tvrdnje koje su istinitije i imaju dublje značenje nego što oni misle. Jovan često upotrebljava inkluzije kojima označava glavnu ideju određenog teksta, te ujedno njegov početak i kraj. Jovan od svih jevanđelista ima najsiromašniji rečnik. Koristi oko hiljadu reči, trostruko manje nego drugi jevanđelisti. Međutim mnoge reči imaju simboličko značenje. Ovakav stil čini četvrto jevanđelje teškim za razumijevanje, ali i bogatim u značenju. Klement Aleksandrijski naziva ga „duhovnim jevanđeljem“. Dubinsko shvatanje Hrista i njegove delatnosti postiže se kod Jovana pomoću simbolizacije njegove istorije. Činjenice i reči imaju različite nivoe smisla. Odatle važnost pojma „znamenje“ te upućivanje na mnogostruki smisao neke činjenice ili reči.

Prema tradiciji autor je Sveti Jovan Jevanđelist, Isusov učenik. Bio je blizak Svetom Petru. Potiče iz Galileje, s Galilejskog jezera, baš kao i Petar. Jovan je tako bio i jedan od Isusovih najbližih učenika. Staro predanje iz II veka pripisuje ovo delo Jovanu Zebedejevu, bratu Jakova starijeg, a nova istraživanja žele pronaći nekog drugog. To sigurno nije neki prezbiter Jovan, iz Efesa, niti neki Jovan esen iz jerusalimske esenske zajednice koji je ugostio Isusa i postao mu verni učenik. Jedna od bitnih stvari u jevanđelju je dualizam svetlost-tama, koji je prisutan i u kumranskom učenju. Autor dobro poznaje i gnostičke elemente i služi se njima. Koristi se i apokalipsom, ali je odbacuje. On dakle dobro poznaje jevrejski i paganski svet da bi što bolje i jasnije saopštavao radosnu vest, da je Isus Hrist Sin Božji i jedini put do večnog života.

Danas se svi slažu da Jovanovo jevanđelje nije napisano u Egiptu, već u Maloj Aziji. Ako je Jovanovo jevanđelje sredinom II veka već kolalo u dalekom Egiptu, onda je ono moralo biti napisano mnogo ranije, najkasnije između 100. i 110. godine. Ovaj datum nije daleko od tradicionalnog mišljenja da je četvrto jevanđelje objavljeno krajem I veka, oko 90. godine. Braun, koji četvrto jevanđelje vidi kao delo dva čoveka, jevanđelista koji ga je sastavio i redaktora koji je dodao 21. poglavlje i još neke delove, smatra da je jevanđelje napisano oko 90. a da je dobilo svoj današnji oblik ne kasnije od 110. godine.

Najverovatnije mesto nastanka četvrtog jevanđelja jeste Efes. Sa time se slaže i tradicija. Tako Irenej Lionski kaže: »Nakon toga Jovan, Gospodinov učenik, onaj koji je naslonio glavu na Isusove grudi, objavio je Jevanđelje dok se nalazio u Efesu azijskomu«.

Građu cele knjige možemo podeliti u sedam celina uz proslov koji ima ulogu uvoda.

Proslov započinje rečenicom „U početku bješe riječ, i riječ bješe u Boga, i Bog bješe riječ.“ (Jn 1,1). To podseća na sedam dana stvaranja kojima počinje svet i stvaranje. Već sam proslov želi naglasiti da Riječ koja je jedno s Bogom, dolazi u ovaj svet sa ciljem da se obnovi ono što je već stvoreno i da započne doba novog stvaranja, obnove u Isusu. Po toj Riječi, tj. po Isusu Hristu počinje novo stvaranje, božanski svet koji ulazi u stvarnost na zemlji. Nakon proslova slede poglavlja u kojima su opisani jevrejski praznici na kojima je Isus prisutan. Jovan opisuje mnoga čudesa koja tada Isus čini. Upravo kroz to Jovan želi otkriti ko je Isus. Spominju se tri Pashe (2,13; 6,4; 11,55; 12,1; 13,1), praznik Građenje sjenica (7,2) i Posveta Hrama (10,22), a uz ove glavne praznike spominju se i drugi manji. Kroz praznike Isus objavljuje svoju tajnu. Prva Pasha (2,13,19-21) kada Isus čisti hram i objavljuje da je njegovo telo pravi novi i istinski hram. U vreme praznika Pedesetnice opisano je kako Isus leči i pokazuje svoju mesijansku ulogu. Druga Pasha važna je jer se tada Isus proglašuje hlebom života, a na praznik Sjenica, tj. praznik svetla i vode, Isus sebe naziva živom vodom(7,37-38) i pravim svjetlom (8,12). Na praznik Posvete Hrama (10,22) Isus se objavio kao onaj koga je Otac posvetio (10,36), kao Dobri pastir. U vreme treće pashe objavljuje se kao nova Pasha po žrtvi krsta i uskrsnuća. Red praznika ovom jevanđelju daje ritam i izgled mesijanskog proglasa. Između svih tih praznika, najvažnija je Pasha. Prve dve Pashe usmeruju i nagoveštavaju poslednju, treću Pashu, u kojoj se stvara novi hram i liturgija, koje će zameniti jevrejske praznike, a to je Hristova pashalna žrtva, hrišćanska pasha.

Kroz celo Jovanovo jevanđelje neprestano se provlači važnost vere jer je samo po njoj moguće dobiti novi život, odnosno sačuvati postojeći. Jovan Jevanđelist kroz svoje jevanđelje želi otkriti ko je zapravo Isus. Njegov uticaj i identitet do izražaja dolazi kroz njegova brojna čudesa. Jovan veru doživljava kao nešto dinamično. Verovati znači prihvatiti objavu Boga u Isusu Hristu. Čovek veruje onda kada vidi Isusova znamenja i dela, ali redovno se veruje u Isusa ili u njegovo ime. Verovanje podrazumeva vlastito darivanje Isusu i priznavanje Isusa kao svog Gospodina. Potrebno je ući u zajedništvo s Isusom. To znači poznavati Njegovo božansko poreklo i priznati ga Bogom - čovekom. Jevanđelje je tako napisano da njegovi čitatelji u raspetom Hristu mogu prepoznati živoga Hrista, prisutnog u zajednici njegovih vernika, kojima on dariva Svoga i Očeva Duha. Kao što je Markovo, Lukino i Matejevo Jevanđelje usresređeno na na „Kraljevstvo Božije“, tako je Jovanovo Jevanđelje usresređeno na „život večni“, koji se sastoji u najprisnijem živom zajedništvu svih vernika s Isusom Kristom.

Vaseljenski sabori (grč. οικουμενικος συνοδος, lat. Concilium) su sabranja episkopa koji predstavljaju cijelu Crkvu, odnosno kolegijalni način na koji se vaseljenski episkopat izjašnjava o sadržajima vjere i pitanjima discipline.

Sabore predvode episkopi kao nasljednici svetih apostola. Sabor nije nadređen Crkvi već je njen zakoniti glas i njeno tijelo. I pored toga što episkop ima određenu pomjesnu službu, on ima sabornu odgovornost u pitanjima od opšteg interesa Crkve. U periodu prije šizme (1054), karakter „vaseljenski“ jednome Saboru dat je prisustvom i predstavljanjem episkopata cijele Imperije. Stoga je prisustvo rimskoga trona (italijanska dijeceza) na saborima bilo nužno. Mada sazivani od careva, vaseljenski sabori nisu bili carska institucija. Carevi su potpisivali saborska akta, ali nisu glasali niti su pak uticali na odluke, ostavljajući episkopima potpunu autonomiju u raspravljanju i odlučivanju.

U saborskim odlukama treba da se pravi razlika između dogmata, koji ima doktrinarni sadržaj vere (ορος — finis), i kanona, koji ima disciplinski karakter. Ni sazivanje od strane cara, ni vaseljensko prisustvo i potpisi episkopa na saborska akta, ne garantuju suštinsko pravoslavlje iskazane vjere ili simbola vjere. Odluke vaseljenskih sabora nisu spoljni kriterijum učenja, jer nijedna spoljašnja vlast ne može nametnuti ono što je protiv istine vjere. Zato odluke sabora treba da prihvati i potvrdi svijest Crkve. Pravoslavna tradicija priznaje sedam sabora sa vaseljenskim karakterom, između kojih su se držali mnogobrojni pomjesni ili regionalni sabori.

Vaseljenski sabori su bili:

* Prvi vaseljenski sabor — Nikejski sabor (maj — jun 325)
* Drugi vaseljenski sabor — Carigradski sabor (maj — jul 381)
* Treći vaseljenski sabor — Efeski sabor (jun — jul 431)
* Četvrti vaseljenski sabor — Halkidonski sabor (8. oktobar — 1. novembar 451)
* Peti vaseljenski sabor — Drugi carigradski sabor (maj — jun 553)
* Šesti vaseljenski sabor — Treći carigradski sabor (novembar 680. — septembar 681)
* Sedmi vaseljenski sabor — Drugi nikejski sabor (septembar — oktobar 787)


Prvi vaseljenski sabor




Prvi vaseljenski sabor je bio održan u Nikeji 325. godine u vreme Sv. cara Konstantina Velikog. Ovaj Sabor je bio sazvan da otkloni zabunu koju je svojim krivim učenjem stvorio Arije, sveštenik iz Aleksandrije.

On je, naime, rasprostirao učenje, kao da je Hristos u vremenu stvoren od Boga, i da nije prevečni Sin Božji, ravan po bitnosti Bogu Ocu. Na ovom Saboru učestvovalo je 318 svetih otaca. Sabor je osudio učenje Arijevo i Arija predao anatemi, pošto nije hteo da se pokaje. Još je Sabor konačno utvrdio Simbol vere, koji je docnije dopunjen na Drugom vaseljenskom saboru.

Na Prvom vaseljenskom saboru bili su mnogi znameniti svetitelji, među kojima su se naročito isticali: Sv. Nikolaj Mirlikijski, Sv. Spiridon, Sv. Atanasije, Sv. Ahilije, Sv. Pafnutije, Sv. Jakov Nisivijski, Makarije Jerusalimski, Aleksandar Aleksandrijski, Jevstatije Antiohijski, Jevsevije Kesarijski, Mitrofan Carigradski, Jovan Persijski, Aristak Jermenski, i drugi mnogi sa Istoka. Sa Zapada pak prisustvovali su: Osije Kordovski, Teofil Gotski, Cecilijan Kartagenski, i drugi.

Glavni posao ovog Sabora, dakle, bio je utvrđenje Simvola vere. Osim toga, Sabor je utvrdio i vreme praznovanja Vaskrsa i propisao je 20 raznih kanona.

Spomen i pohvala svetim ocima Prvog vaseljenskog sabora vrši se u nedelju pred Duhove, ili u VII nedelju po Vaskrsu.


Drugi vaseljenski sabor




Drugi vaseljenski sabor održan je od maja do jula 381. godine u Carigradu. Sazvao ga je car Teodosije I. Na njemu su osuđeni pneumatomahijanci (duhoborci) koji su verovali da je Sveti Duh inferiorniji od Oca i Sina.


Treći vaseljenski sabor

Treći vaseljenski sabor je održan u Efesu na egejskoj obali Male Azije tokom juna i jula 431. godine. Sazvao ga je vizantijski car Teodosije II da bi se razrešio hristološki spor koji su vodili Nestorije, carigradski patrijarh i Kiril, aleksandrijski episkop, sa svojim pristalicama, oko uvođenja naziva "Bogorodica" za Mariju, Isusovu majku.

Suprotstavljene strane su se međusobno ekskomunicirale, ali je Kiril 433. godine ipak uspeo da natera umerene nestorijance da prihvate njegov naziv Teotokos (Bogorodica) kao i njegove nazore koji su se ticali sjedinjenja dve Hristove prirode u jednu ličnost.

Nestorije se, kao predstavnik antiohijske škole, usprotivio uvođenju novog naziva „Bogorodica“ (gr: Θεοτόκος Teotokos) za Mariju, Isusovu majku. Nestorije je umesto toga koristio naziv „Hristorodica“ (gr: Χριστοτόκος Hristotokos), smatrajući da on uključuje i Hristovo čoveštvo. Govorio je da Mariju treba nazivati Hristorodicom, jer je rodila Hrista (Mesiju, pomazanika). Zbog ovoga su ga njegovi protivnici optužili da podrazumeva dve ličnosti u Hristu, čovečiju i božju. Njegov glavni protivnik u to vreme, Kiril Aleksandrijski, ga je pobijao formulacijom: „Jedinstvena priroda ovaploćenog Logosa", kojom objašnjava prirodu Hrista.

Kiril 430. godine šalje Nestoriju Dvanaest anatematizama, nestorijevih teoloških mišljenja koja pobija, smatrajući izopštenim od Crkve svakog ko bi odbacio bilo koju od tačaka. Nestorije odbacuje Kirilove Anatemizme, i piše svojih dvanaest tačaka, predajući anatemi, tj. isključenju od Crkve, svakoga ko ih ne bi priznao.

Pored hristološke debate, ostali faktori od uticaja na sukob su bili: rivalstvo između sedišta u Aleksandriji i Antiohiji, carev uticaj na sedište u Carigradu i patrijaršijsko prvenstvo Pape. Borba između Nestorija, kojeg je podržavao Car Teodosije II i Kirila, kojeg je podržavao papa Celestin I, bila je istovremeno i borba za prestiž između episkopskih sedišta u Antiohiji i Aleksandriji.

Kiril se obratio caru Teodosiju, i njegovoj pobožnoj sestri Pulheriji, tražeći da se uključe u rešavanje crkvenih problema. Car Teodosije II je bio primoran da radi rešavanja spornog pitanja 431. sazove opšti crkveni sabor. Za mesto održavanja Trećeg Vaseljenskog Sabora, izabran je grad Efes, u kome je Marija nekada boravila, i bila posebno obožavana, a naziv „Teotokos“ jako popularan. Kiril je okupio egipatske episkope i sa njima na lađama krenuo put Efesa. Kopnom su se iz Antiohije zaputili istočni episkopi na čelu sa antiohijskim arhiepiskopom Jovanom. Rimski episkop Sv. Celestin nije mogao doći, pa je poslao dvojicu episkopa i prezvitera Filipa. U Efes su takođe došli i Nestorije i episkopi carigradske oblasti, kao i episkopi iz Palestine, Male Azije i sa Kipra.

Dana 22. juna 431. godine u crkvi Djeve Marije, ispred koje bejahu okupljeni oni koji poštovaše Mariju kao Bogorodicu, sabrali su se episkopi, predvođeni aleksandrijskim episkopom Kirilom i efeskim episkopom Memnonom. Kiril je odmah preuzeo sabor, otvarajući debatu pre no što su stigli predstavnici Antiohije, koji su kasnili. Istog dana, sabor je osudio Nestorijevo učenje i ozvaničio izraz Bogorodica, a Nestorije je lišen svešteničkog čina i proglašen jeretikom.

Sabor je osudio još i učenje monaha Pelagija, da se čovek može spasti sopstvenim snagama. Sabor je imao još nekoliko zasedanja, na kojima su u šest pravila izložene mere koje će se preduzeti prema onome ko odbaci odluke sabora. Takođe je rešio neka pitanja crkvenog upravljanja, i uputio poslanice episkopima koji nisu učestvovali na Saboru, obaveštavajući ih o donetim odlukama. Odluke Sabora je potpisalo sto šezdeset učesnika.

U narednim mesecima, smenjeno je 17 episkopa koji su podržavali Nestorija. 3. avgusta 435. Teodosije II, pod uticajem sestre Pulherije izdaje carski edikt kojim proteruje Nestorija u manastir u Velikoj Oazi Hibisa u gornjem Egiptu, pod Kirilovim nadleštvom. Nestorije u tom manastiru ostaje da živi narednih 16 godina, sve do svoje smrti, 451. godine. Ovaj sukob sa Nestorijevim pristalicama je odveo odvajanju Asirske crkve istoka od Pravoslavne crkve. Iako je na saboru potvrđen izraz Bogorodica, nije do kraja razrešeno pitanje odnosa božanske i čovečje prirode Hrista, te je Efeškom soboru ubrzo usledio Četvrti Vaseljenski Sabor u Halkedonu 451. koji je odbacio Kirilovu formulaciju „Jedinstvena priroda ovaploćenog Logosa" kao nepravovernu. Monofiziti su nastavili da prihvataju ovu formulaciju u smislu da Isus ima samo jednu prirodu, i to Božju, što je vodilo njihovom nepriznavanju odluka Halkedonskog sabora.


Četvrti vaseljenski sabor

Četvrti vaseljenski sabor je održan u Halkidonu na maloazijskoj obali Bosfora od 08.10. do 01.11. 451. godine. Halkidonski sabor je definisao hristološki stav kojim se razlikuju dve prirode Hrista. Ovaj sabor je izopštio monofizite.


Peti vaseljenski sabor

Peti Vaseljenski Sabor je održan tokom maja i juna 553. godine u Carigradu i to je drugi vaseljenski sabor održan u prestonici Vizantije. Sazvao ga je car Justinijan I. Sabor je preformulisao Halkidonsku definiciju tako da je akcenat još više stavljen na božansko u Hristu. Ovaj sabor je osudio origeniste.


Šesti vaseljenski sabor

Šesti Vaseljenski Sabor je vođen od novembra 680. do septembra 681. godine u Carigradu i bio je treći koji je održan u prestonici Vizantijskog carstva.


Sedmi vaseljenski sabor




Sedmi Vaseljenski Sabor je održan tokom septembra i oktobra 787. godine u Nikeji i on je drugi po redu koji je održan u ovom maloazijskom gradu. Njegov cilj je bio da opet uvede ikone kao predmet poštovanja, koje su usled ikonoborstva bile ukinute na prethodnom saboru 754. godine. Stav iznesen na Saboru je bio da treba praviti razliku između obožavanja, koje je usmereno Bogu, i poštovanja koje je usmereno prema Svecima. Većina crkava je prihvatila ovakav stav.

Pravoslavna crkva proslavlja Svete oce Sedmog vaseljenskog sabora 11. oktobra po julijanskom kalendaru.


Ikonoborstvo

Ikonoborstvo je verski pokret protiv ikona, freski, kipova, relikvija i drugih vizuelnih predstava i verskih objekata u okviru sopstvene religije. Tokom istorije se uglavnom javljao u judaizmu, hrišćanstvu i islamu. Ikonoborci najčešće smatraju da je klanjanje ikonama idolopoklonstvo.

U istočnom hrišćanstvu se ikonoborstvo javilo u 8. i 9. veku, da bi tokom jednog perioda u 8. veku postao državnom politikom Vizantije. Na Sedmom Vaseljenskom Saboru 787. godine u Nikeji ikonoborstvo osuđeno kao jeres, a ikone su ponovo uvedene kao predmet poštovanja. Tokom hrišćanske reformacije u 16. veku u Evropi, ponovo se javio pokret ikonoborstva među protestantima koji su iništavali verske slike i objekte.

U sunitskom islamu je zabranjeno predstavljanje svetih likova Božjih poslanika. Stoga se u islamskim bogomoljama od likovnih ukrasa uglavnom nalaze ornamenti i arabeske.




Mnogi hrišćanski vernici su obožavali ikone i kipove, ljubeći i moleći ispred njih, verujući kako će im molitve biti delotvorne – što su neki tumačili kao nastavak paganskog idolopoklonstva. Tako dolazi do velikih razmirica između ikonoboraca (protivnici ikona) i ikonofila (pristalice ikona), što je kulminiralo 726. godine zabranom upotrebe ikona od strane vizantijskog cara Lava III (717-741), koji izdaje seriju edikata protiv klanjanja ikonama (726-729). Carigradski patrijarh German I je dao ostavku na mesto patrijarha, jer nije mogao da potpiše taj dekret o ikonama. Car Lav III ga je zamenio patrijarhom Anastazijem, koji je bio carev istomišljenik. To je bilo vreme katastrofalnih sukoba, uništavanja mozaika i fresaka, devastacije samostana i progona sveštenika i ikonofila. Vizantijsko carstvo se tada branilo od napada islamskih naroda, pa je ikonoborstvo bilo i političko pitanje, povezano sa islamskom zabranom prikazivanja svetih likova.

Car Konstantin V Kopronim je u februaru 754. sazvao ikonoborski sabor u Carigradu, na kome su prisustvovali samo ikonoborački episkopi. Sabor je osudio ikone kao idolopoklonstvo i izbrao novoga patrijarha, koji je bio protivnik ikona. Nakon toga je usledila je obimna akcija uklanjanja slika sa zidova crkvava i čistka dvora i administracija od ikonodula, tj. pobornika ikona. Pošto su manastiri bili posebno vezani za ikone, Konstantin je ciljao na manastire vršeći veliku represiju na manastirima. Otimao je manastirsku imovinu u korist države ili vojske, prisiljavao je monahe da se žene. Mnogi monasi su zbog toga pobegli u južnu Italiju i Siciliju. Do kraja Konstantinove vlasti ikonoborstvo je išlo do toga stupnja da su proglašavali jeretičkim relikvije i molitve svecima.

Na Sedmom Vaseljenskom Saboru, održan tokom septembra i oktobra 787. godine u Nikeji, ikone su ponovo uvedene kao predmet poštovanja. Stav iznesen na Saboru je bio da treba praviti razliku između obožavanja, koje je usmereno Bogu, i poštovanja koje je usmereno prema Svecima.

Vizantijski car Lav V Jermenin (813-820) ponovo započinje, pod uticajem islama, kampanju protiv kulta ikona u hrišćanstvu; ovo gonjenje poznato je pod imenom ikonoklazam (rušenje ikona).

Vizantijska carica Teodora je sazvala sabor u Carigradu gde je konačno rešeno poštovanje ikona. Da bi se obeležilo obnavljanje poštovanja kulta ikona i kraj ikonoboračkog gonjenja, ustanovila je 11. marta 842. godine praznik pravoslavlja, koji se danas proslavlja prve nedelje velikoga posta, kad se pravi "hod" odnosno crkvena litija sa sv ikonama.


Ikona

Ikona (gr. εἰκών - slika, obraz, predstava) je slika na drvetu, platnu ili kamenu sa likom Isusa Hrista, Bogorodice, drugih svetitelja, anđela ili drugih događaja vezanih za istoriju crkve i Sveto pismo. Prisutne su u svim pravoslavnim hramovima, gde se postavljaju na ikonostase i zidove. "Ikone se ugrađuju u razvijeni ikonostas po određenim crkvenim kanonima".




Najstarije pojave hrišćanstva nisu pratile i likovne predstave i tako su slike svetitelja očuvane tek iz 3. veka ali su izazvale velike rasprave u crkvenim krugovima. Pojavio se strah da se predstavljanje boga i svetitelja ne poistoveti sa paganskim idolima. Ovo je podstaklo mnoge crkvene poglavare da se suprotstave svakom prikazivanju hrišćenske istorije u svim oblicima umetnosti. U 8. veku vodila se velika rasprava oko toga da li ikone treba poštovati ili ne. Ova borba, u istoriji crkve poznata kao ikonoborstvo, završila se zaključkom i naredbom Sedmog vaseljenskog sabora da se ikone moraju poštovati. Tome je doprinela živa antička tradicija i antropomorfizam, što je dovelo do prevođenja hrišćanske dogme na jezik razumljivih figuralnih oblika. Prošli su vekovi dok u Crkvi nije nađeno objašnjenje za poštovanje ikona.

Umetnost slikanja ikona je održavana i mnogo posle propasti Vizantijskog carstva. Ikone su se nosile na ratištima kada se odlazilo u ratne pohode, unosile su se u dvorove ali i u domove i manastirske kelije, crkve i katedrale. Ikona nije ukras nego vizuelno saopštavanje nevidljive božanske stvarnosti, koja se manifestuje u vremenu i prostoru. Ikone se ne poštuju na materijalnoj osnovi. Poštovanje se ukazuje naslikanoj ličnosti, a ne materiji od koje je napravljena ikona.. One su izrađivane od raznih materijala, slonove kosti, emajla, mozaika, mermera, srebra i zlata, a često su slikani bojama na drvenoj podlozi. Ipak sve sačuvane ikone nisu i umetnička dela. Jezik kojim su slikane vizantijske ikone sve do 17. veka pa čak i do početka 18. veka gubi se posle toga vremena.

U toku borbi protiv ikona, mletačkim pljačkama u 12. veku i turskim pustošenjima u 15. veku stradale su carigradske ikone i malo se njih očuvalo do današnjih dana. Treba odmah da bude jasno da ikone nisu samo slike na drvenoj podlozi već su to i freske, mozaici i ikone u drugim tehnikama. Tako su se ispod krečnog maltera pojavile ove stare ikone i one predstavljaju najveći domet vizantijske umetnosti u Carigradu. Carigradski majstori su bili nadareni majstori koji su radili ikone sa najvećom umešnošću i oni su bili poznati u svetu kao takovi i jako su bili cenjeni i traženi. Carigrad je imao monopol za izradu mozaika i ikona svake vrste a radili su se i minijaturni mozaici kasnije u toku razvoja ove umetničke grane, finih tvorevina i bili su velike umetničke vrednosti. Dok je tokom 14. veka Carigrad držao prednost u ovoj umetnosti i zauzimao vodeće mesto nakon toga su se pojavili rivali u Grčkoj, slovenskim zemljama Balkana i Rusiji koji su prihvatili i razvijali ovu umetnost od 9. veka do prve polovine 15. veka kada se javlja zamor u ovoj umetnosti. U drugoj polovini dvadesetog veka pa do danas se ponovo budi pojačano interesovanje za ikonama pa samim tim i za ikonopis. Mnogi umetnici i akademski slikari su se počeli oprobavati u tom posebnom vidu umetnosti. Pojavljuju se škole ikonopisakao i ikonopisci koji nisu umetnici ali od Boga su dobili dar da to budu. Posebno se izučava vizantijska tehnika ikonopisanja i freskopisanja kao najlepša tehnika kojom se oslikavaju Svetitelji i duhovnost uopšte.

Tokom istorije koptska crkva je veoma razvila koptsku umetnost ikonopisanja po kojoj je postala čuvena u svetu.

Gruzija je primila hrišćanstvo u 4. veku i kao mnoge zemlje doprinela je razvoju ove umetnosti. Tu se sačuvalo jako mnogo ikona od 9. veka sve do 19. veka i one osim što prikazuju svetitelje i kako se javljaju kompozicije zajedničke za celu hrišćansku umetnost tu se spojivši tradicije u umetnosti od metala javljaju ikone sa okovom koje se dobijaju iskucavanjem metala, kao i teme vezane za kultove svetitelja iz narodnih verovanja. Polazeći od vizantijskih uzora gruzijski majstori menjaju ikone i unose osećajnost u slike koje su stvarali.

Na izložbi 1913. godine je prvi put prikazana zbirka staroruskih ikona i ovo otkriće predstavlja priznanje zaboravljenih ostataka ruske umetnosti. Ikone koje su restaurisane i sačuvane do današnjih dana svedoče da su njihovi stvaraoci bili umni ljudi te i ako nisu poštovali sve crkvene norme, bili ubeđeni u istinitost onoga što su na svojim ikonama predstavili.

Solun u Grčkoj je bio veliki centar u kojem su se gradile mnoge crkve i manastiri ali nema mnogo sačuvanih ikona do današnjeg vremena. Radionice Soluna su izrađivale pokretne ikone i zidne slike i u gradu i izvan njega i one su izrađivane u različitim tehnikama u metalu, platnu, mermeru, slonovači i dragom kamenju. Posle pada Carigrada u boljem položaju su bili oni delovi Grčke koji su bili pod Mletačkom upravom od onih koji su bili pod Osmanskim carstvom jer su Mleci dali veće slobode i tu se na Kritu razvija jedna škola a u 16. veku se javlja i druga škola u srednjoj Grčkoj čiji su autori anonimni i mogu se dovestiu vezu sa slikarem Franglos Katelanosom a kasnije se pominju i Franglos Kondiris i njegov brat Georgije.


Srpske ikone




Najstarije ikone iz Raške su nestale i o njima nemamo čak ni pismenih tragova u pisanim izvorima i najstarije očuvane ikone su freske iz Studenice (1208. – 1209. godine). Kasnije se pojavljuju i slikarske radionice 13. veka. Sava Nemanjić je ikone nabavljao u Solunu. Nemanjići su podsticali umetnost i bili su veliki ktitori koji su potstakli kult Sv. Simeona i Sv. Save njegovog sina. Radeći u Srbiji ili u srpskom primorju na način „pctores greci“ domaći majstori su se proslavili kao umetnici koji mogu da slikaju na grčki način sa tekstovima na Grčkom i primali su razne stilske pouke. Kralj Milutin (1282. – 1321.)je bio veliki pobornik kulture i umetnosti i upućivao je molitve Sv. Simeonu i Sv. Savi a za njega su radili veliki i vešti slikari iz dvorske radionice Mihajlo i Evtihije, dok su za feudalnu vlastelu toga vremena radili manje poznati ali isto tako traženi majstori za njihov ukus.

Krajem 14. i 15. veka nestale su jedna za drugom feudalne države Balkana i dvorovi feudalaca koji su podsticali umetnost i kulturu. U 14. veku Turska je ispoljila izvesnu toleranciju prema hrišćanskom svetu i u 16. veku je obnovu spomenika doživela Sveta gora a zatim i Pećka patrijaršija. Najveći slikar posle 1557. godine bio je pečki slikar Longin koji se i potpisivao na ikonama koje je radio i na njegovim delima su učili drugi slikari ikona. U drugoj polovini 16. veka railo je još nekoliko velikih majstora i među jima na primer Georgije „krstar“, posle zoograf Georgije Mitrofanović, Kozma i drugi.

Dugi i plodni period na stvaranju ikona sa religioznom tematikom i temama iz 12. veka do 17. veka pretvoren je tokom 18. veka u neuspele pokušaje da se izmire sa Evropskim uticajima u umetnosti.

Veliki raskol ili velika šizma (grč. σχισμα, lat. schisma — raskol, odvajanje, cepanje, deljenje, šizma) je označio kanonsko odvajanje i prekid liturgijske zajednice između Rimske i Carigradske patrijaršije (1054).

Nakon raskola, Crkva je podeljena na Katoličku crkvu sa centrom u Rimu i na Pravoslavnu crkvu sa centrom u Carigradu.

Stvarni raskol počinje odlukama Carigradskog sabora (869), koji osuđuje Svetog Fotija. Sam Sveti Fotije saziva Sabor u Carigradu (867), koji zbacuje papu i osuđuje Rimsku crkvu. Istina, Carigradski sabor (879—880) godine, na kojem učestvuju i legati pape Jovana VIII, priznaje Svetog Fotija za patrijarha, osuđuje filiokve (Sveti Fotije je zbacio papu Nikolu I koji je podržavao dodatak filiokve, koji su uneli nemački katolički misionari u Bugarskoj), priznaje jednakost Carigrada sa Rimom, pri čemu Rim ima πρεσβεια.

Godine 1052. patrijarh Mihailo Kerularije zatvara latinske hramove u Carigradu zbog toga što su upotrebljavali beskvasni hleb čija materija nije valjana za evharistiju. Godine 1053, na poziv cara Konstantina Monomaha (1042—1054), papski izaslanici dolaze u Carigrad, no patrijarh Kerularije odbija da ih primi. U toj situaciji vođa delegacije, kardinal Humbert — koga je papa opunomoćio da odgovori Lavu, episkopu ohridskom, koji beše pripremio spisak latinskih pogrešaka i novotarija — polaže na presto Crkve Svete Sofije „presudu isključenja“ patrijarha. Sa svoje strane, Mihailo Kerularije osuđuje postupak kardinala.


Prednapetosti pre raskola

Pravom odvajanju prethode i slede brojna dela i rasprave u momentima napetosti, od kojih pominjemo: Četvrti Vaseljenski Sabor (451), na Petnaestoj sednici (kanon 28), priznaje patrijarhu Carigrada, "drugoga Rima", iste povlastice kao i prestolu Rima. Na poslednjoj sednici papski izaslanici protestuju protiv Istočnih episkopa. Papa nije potpisao taj kanon, te tako rivalstvo između "dva Rima" postaje javno i službeno. Dva "režima" crkvene uprave - monarhija papstva na Zapadu i kolegijalna sabornost na Istoku -počinju postepeno da se uobličuju u različne sisteme i da se otada sučeljavaju (v. X. Alivizatos, "Les deux regimes dans l'Eglise unie avant le Schisme", u tomu 1054-1954. L'eglise et les Eglisses, P, str. 106-116).

* Pomesni sabor u Toledu (598) prihvata unošenje dodatka "Filiokve" u nikejski Simvol vere, i pored toga što je papa Lav III protiv umetka da bi se poštovalo učenje Vaseljenskih Sabora. Na početku značaj tog menjanja nije primećen, ali ono će potom postati jedan od teoloških razdora između Zapada i Istoka.

* Papski centralizam, koji je formulisao papa Nikola I (858-867) - koji 853. ne priznaje svetog Fotija (820-897) kao patrijarha - do krajnjeg oblika dovode pape Grigorije VII - Hildebrand (1073-1085), Inoćentije III i Jovan XXII (1316-1334). Zaista, isključenje sv. Fotija, jednog od najvećih erudita onoga vremena, najbolje pokazuje zahteve i ciljeve papa. Na osnovu pisama Nikole I, potonji kanonisti izradiće papski "Dictatus"; objavljen za vreme Grigorija VII (1073-1085), taj spis proklamuje supremaciju papstva nad Saborima i nad ovosvetskom vlasti.

* Takozvana "fotijevska kriza" ili "Fotijev raskol" (867-879) izazvan prodorom katoličkih misionara u Bugarsku, koja je potpadala pod Carigrad. Sveti patrijarh Fotije (820-897) protivi se latiniziranju Bugarske i reaguje u okružnici upućenoj Istočnim patrijarsima (867) u kojoj navodi spisak pravoslavnih primedbi protiv Rimske Crkve. Za sv. Fotija "Filiokve" nije prosta nesaborna izmena Simvola koji ima vaseljenski karakter, nego doktrinarna inovacija koja dotiče Trojični dogmat.

Postoje mnogobrojna tumačenja i analize sadržaja i dimenzije raskola. Iv Kongar (Ynes Congar, "Note sur le schisme oriental", u tomu 1054—1954. L'Eglise et les Eglises, I, str. 92-95) vidi raskol kao dugi proces uzajamnog "udaljavanja" ("estrangement") Inače, danas se bolje shvata da 1054. jeste samo jedna epizoda u tom procesu "udaljavanja" između Zapada i Istoka. Ovaj proces je pokrenut i ubrzan ne samo bogoslovskim ili crkvenim nego i političkim i kulturnim događajima.



KRSTAŠKI RATOVI




Krstaški ratovi naziv potiče od znaka krsta, koji su vojnici (lat. cruce signati - krstom obeleženi) nosili na svojim odorama, obično na desnom ramenu. To je niz vojnih pohoda od XI. do XIII veka kojima je bio cilj osloboditi Jerusalim i Svetu zemlju od islamske vladavine.

Krstaški ratovi predstavljaju niz ratova koje su hrišćani zapadne i srednje Evrope pod uticajem papa vodili od kraja XI do druge polovine XIII veka protiv Seldžuka, Fatimida i drugih islamskih dinastija i država za oslobođenje svetih mesta u Palestini, posebno Hristovog groba u Jerusalimu, iz ruku muslimana. Ti su ratovi započeli u doba kada je Katolička crkva, s papom na čelu, nastojala ostvariti duhovnu i svetovnu prevlast u hrišćanskom svetu. Na crkvenim saborima u Pjačenci i Klermonu 1095. g. Papa Urban II pozvao je na rat protiv muslimana za oslobođenje Jerusalima, obećavši učesnicima opraštanje svih grehova, pri čemu će ubijanje, pljačka, osvajanje novih poseda biti u potpunosti prihvatljivi, jer će žrtve svega toga biti nevernici koji bolje ni ne zaslužuju. Papin poziv, kao i žarko propovedanje zanesenjaka, npr. francuskog monaha-avgustinca Petra Pustinjaka, bili su dočekani s velikim poletom i oduševljenjem, i to zbog više razloga. Premda je u XI veku u Evropi počelo razdoblje opšte demografske, državne i političke obnove, niži društveni slojevi su proživljavali teško ekonomsko stanje i glad, a 1095-1096 evropske zemlje je zahvatila nepoznata epidemija (verovatno kuga), pa je pokušaj bega iz takve stvarnosti bio sasvim razumljiv. Ekonomsko stanje je bilo dodatno otežano jer su Turci Seldžuci i egipatski Fatimidi kočili trgovinu maloazijskog i severnoafričkog prostora s hrišćanskom Evropom. Značajnu ulogu u pokretanju ratova imala je i zamisao o zaštiti mnogobrojnih hodočasnika na putu u Svetu zemlju od nasilja i samovolje bliskoistočnih mesnih moćnika. Od rata protiv islamskog Istoka svi su očekivali koristi: verski gorljivi pojedinci - mesto u raju, Papa i katolička crkva - uticaj i kontrolu na istoku, velikaši - nove velike posede, seljaci - oslobođenje od lične zavisnosti, a svi učesnici plen od pljačke. U raznim delovima Francuske, Nemačke i Italije na hiljade vitezova i kmetova počinju da se okupljaju za ratni pohod, stavljaju na svoju odeću veliki crveni krst i odlaze u rat za oslobađanje Isusovog groba, krećući se ispred glavnine, ubijajući ljude svih vera, silujući, paleći, pljačkajući i izazivajući nemire kud god bi stigli.


Hronologija

* 1096. - 1099. Prvi krstaški rat
* 1095. - 1096. Prosjački krstaški pohod, zvan i Seljački krstaški rat
* 1096. Nemački krstaški rat
* 1100. - 1101. Krstaški rat 1101., zvan i Krstaški rat malodušnih
* 1147. - 1149. Drugi krstaški rat
* 1189. - 1192. Treći krstaški rat
* 1202. - 1204. Četvrti krstaški rat
* 1203. - 1204. Pad Carigrada (1204.)
* 1209. - 1229. Albigenški rat, zvan i Albižanski rat i Katarski krstaški rat
* 1212. Dečiji krstaški rat
* 1217. - 1221. Peti krstaški rat
* 1228. - 1229. Šesti krstaški rat
* 1248. - 1254. Sedmi krstaški rat
* 1270. Osmi krstaški rat
* 1271. Deveti krstaški rat
* Krstaški ratovi protiv Osmanlija
* Nikopoljski krstaški rat (1396) koji je organizovao kralj Žigmund Luksemburški na čijoj je strani srpsku vojsku predvodio Vuk Branković. Kulminirao je u Bitka kod Nikopolja.
* Varninski krstaški rat (1444) koji su predvodili Vladislav III Jagelo, Janoš Hunjadi i Đurađ Branković. Završen je u Bitka kod Varne
* Krstaški rat 1456. godine organizovan da bi se prekinula Opsada Beograda (1456). Predvodili su ga Janoš Hunjadi i Jovan Kapistran.



PRVI KRSTAŠKI RAT

Prvi krstaški rat trajao je od 1096. do 1099. godine i pokrenuo ga je papa Urban II sa ciljem oslobođenja Hristovog groba i oslobađanja svetog grada Jerusalima od vlasti nevernika (muslimana). Krstaši su tokom pohoda osvojili Jerusalim i još neke gradove (Edesa i Antiohija). Na temeljima vojnih uspeha stvorene su prve krstaške države, a u samom Jerusalimu su stvoreni prvi viteški redovi. Ovo je jedini krstaški rat (a bilo ih je posle još nekoliko) koji je ispunio zadati cilj, oslobađanje Jerusalima.




Vizantija je tokom 1071. godine zadobila dva teška udarca, Normani su zauzeli Bari (poslednji posed na Apeninskom poluostrvu), dok su Turci Seldžuci nakon bitke kod Mancikerta zauzeli teritorije na prostoru Male Azije, pa je vizantijski car Aleksije I Komnin (1081.-1118.) bio prinuđen da potraži pomoć u Evropi koju nije gledao blagonaklono. Na njegov poziv se odazvao papa Urban II koji je bio zabrinut za sveto mesto (Jerusalim). Saziva 1095. godine sabor u Klermonu kojem prisustvuje oko 200 biskupa, kneževa i plemića. Odlučeno je da se krene u oslobađanje svetog mesta.

Prvi krstaški rat nije vodio nijedan kralj već vojvode. Najznačajnije vojvode i njihovi putevi prema Carigradu su:

* Gotfrid Bujonski - sa vojskom se kretao duž Dunava, kroz Ugarsku i Srbiju
* Rejmond Tuluški i Igo - preko Alpa, kroz severnu Italiju i Dalmaciju
* Boemund Tarentski - preko Jadranskog mora od Apulije do Drača pa kopnenim putem do Carigrada

U proleće 1097. stižu u Carigrad gde se trebaju izvršiti pripreme za dalje delovanje. Komnin je tražio da krstaši polože zakletvu da će Vizantiji predati sve oblasti koje joj u osnovi i pripadaju. Isprva su se nećkali da bi na kraju ipak položili tzv. Zakletvu vernosti i odanosti. Dugo su opsedali Nikeju a na kraju je garnizon predao ne njima nego Komninu. Uspeli su da osvoje Antiohiju (tu su se pokazale slabosti krstaša - nespremni, većina kao da je pošla u avanturu). 7. juna 1099. počela je opsada Jerusalima koja je trajala 4 sedmice. U pomoć su stigli Đenovljani sa spravama za opsadu. Nakon pada, u Jerusalimu je tri dana vladao potpuni haos - pljačkanje i ubijanje na sve strane. Međutim, trebalo je organizovati osvojeni deo. Igo je postavljen za upravitelja tzv. Jerusalimske kraljevine dok je Bujonskom pripala titula čuvara groba Gospodnjeg, a njegovi naslednici su uzimali titulu kralja. Formirane su kneževina Antiohija i 2 grofovije (Edesa i Tripoli) na feudalnoj osnovi. U ovom periodu veliki broj stanovništva se doseljava iz Evrope kako bi zaradio, a verski cilj se brzo gubi. Značajno je istaći i formiranje viteško-monaških redova čiji članovi imaju obavezu braniti krstaške države. Najznačajniji su:

* Templari - nosili bele odore sa crvenim krstom
* Jovanovci (hospitalici) - imali crne odore sa belim krstom
* Tevtonci


TEMPLARI




Prvi vojni red, Red siromašnih vitezova Hrista i Solomonovog hrama, poznatiji kao Vitezovi Templari, je osnovan 1118, kao posledica Prvog krstaškog pohoda, da pomogne novom Jerusalimskom kraljevstvu da se održi od napada muslimana koji su se nalazili u okolini, i da osigura bezbednost velikog broja hodočasnika iz Evrope koji su pohrlili ka Jerusalimu nakon njegovog osvajanja. Red je osnovao Hugo de Pejens.

Templari su organizovani kao manastirski red, sledeći pravila koja je za njih stvorio Bernar od Klervoa, osnivač Cistercijanskog reda. Templari su bili dobro povezani i ubrzo su postali bitan faktor na međunarodnoj političkoj sceni tog vremena. U tom vremenu dobili su nekoliko povlastica od Pape, koje su im dozvolile, između ostalog, da ubiru poreze u područjima koja su bila pod njihovom kontrolom, proizvodeći njihov brzi uspon.

Templari su bili podeljeni na nekoliko različitih bratstava:

* vitezovi, opremljeni kao teška konjica;
* oružnici, opremljeni kao laka konjica (pripadnici nižih klasa među vitezovima);
* farmeri, koji su upravljali vlasništvom reda;
* kapelani, koji su bili sveštenici i zadovoljavali duhovne potrebe pripadnika reda.

U svako doba, svaki vitez je imao deset ljudi kao podršku. Neki pripadnici reda su bili posvećeni bankarstvu, jer su Templarskom redu Krstaši često poveravali blago na čuvanje.


HOSPITALCI




Vitezovi Hospitalci (takođe poznati kao Suvereni Red Svetog Jovana Jerusalimskog od Rodosa i od Malte, Malteški vitezovi, Vitezovi sa Rodosa, i Malteški kavaljiri; francuski: Ordre des Hospitaliers ) je udruženje koje je počelo kao bolnica osnovana u Jerusalimu 1080. da bi se starala o siromašnim i bolesnim hodočasnicima u Svetoj zemlji. Nakon osvajanja Jerusalima 1099. u Prvom krstaškom ratu postala je verski i viteški red kako bi se starala i branila Svetu zemlju. Zvanično je priznat 15. februara 1113. u papinoj buli. Posle gubitka hrišćanske teritorije u Svetoj zemlji, Red je delovao sa Rodosa gde je imao suverenost, a kasnije sa Malte gde je bio vazalna država pod španskom vice-kraljevinom Sicilijom.

Postoji više naziva koji su označavali ovaj viteški red:

* Jovanovci je naziv koji su dobili zbog crkve Svetog Jovana uz koju su podigli bolnicu.
* Hospitalci je naziv koji su dobili zbog toga što su osnovali bolnicu u Jerusalimu u u kojoj su lečili ranjene i bolesne.
* Malteški vitezovi je naziv koji su dobili kada su se preselili na Maltu.

Nosili su crnu odoru na kojoj je bio beli krst, koji podseća na gvozdeni krst, što je bio i njihov grb, po kome su bili prepoznatljivi sve vreme srednjeg veka. Nakon selidbe na Maltu, promenili su grb koji je i danas u upotrebi. Čini ga srebrni (argent) malteški krst na crvenom (gules) štitu.


TEVTONCI




Tevtonski vitezovi ili Tevtonski red (latinski: Ordo domus Sanctæ Mariæ Theutonicorum Ierosolimitanorum, "Red Nemačkog doma svete Marije Jerusalimske", nemački: Orden der Brüder vom Deutschen Haus St. Mariens in Jerusalem ili češće Deutscher Orden) je nemački rimokatolički verski red obrazovan krajem XII veka u Akri, Palestina. U srednjem veku su bili krstaški viteški red i nosili su bele ogrtače sa crnim krstom. To je sada klirski red smešten u Beču, Austrija.

Srednjovekovni red je imao značajnu ulogu na Bliskom istoku kontrolišući luku Akra. Nakon što su hrišćanske snage poražene na Bliskom istoku, Red se premestio u Transilvaniju 1211. kako bi pomogao u odbrani Ugarske od Kumana. Proterani su 1225. pošto su navodno pokušali da se postave pod papski, a ne ugarski suverenitet.

Na osnovu Zlatne bule iz Riminija, veliki vođa Tevtonskih vitezova Herman fon Salca i vojvoda Konrad I od Mazovije su zajedno napali Stare Pruse 1226. kako bi ih pokrstili u Pruskom krstaškom pohodu. Tada su vitezovi bili optuženi za prevaru poljske uprave i obrazovanje nezavisne Monaške države Tevtonskih vitezova. Red je izgubio svoju svrhu kada je susedna Litvanija prihvatila hrišćanstvo. Smešten u Pruskoj, Red je počeo da pohodi svoje hrišćanske susede, Kraljevinu Poljsku, Veliko vojvodstvo Litvaniju i Republiku Novgorod, nakon što je asimilirala Livonijski red. Na osnovu svojih nameta Red je imao jaku gradsku ekonomiju, zapošljavao je mnoge trgovce iz čitave Evrope, i postao morska sila na Baltičkom moru.

Poljsko-Litvanska vojska je odlučno porazila Red i slomila njegovu vojnu moć u bici kod Grinvalda (Tanenberg) 1410. Red je postojao sve do 1525. kada je Veliki vođa Albert Brandenburški abdicirao, prihvatio luteranstvo da bi postao pruski vojvoda. Velike vođe su predsedavale viteškim velikim posedima u Nemačkoj i drugde do 1809. kada je Napoleon I Bonaparta naredio raspuštanje Reda koji je izgubio svoj poslednji svetovni posed. Red je nastavio da postoji, sa sedištem u Hamburgu za vreme Prvog svetskog rata, i danas radi kroz dobrotvorna udruženja u srednjoj Evropi.


DRUGI KRSTAŠKI RAT




Drugi krstaški rat trajao je od 1147. do 1149. godine i pokrenulo ga je tursko osvajanje Edese i cele istoimene grofovije. Krstaši su pokušali da osvoje Damask, ali u tome nisu uspeli i ceo pohod se završio potpunim neuspehom.

Krstaške države nastale u I krstaškom ratu postojale su do 1144. kada je pod tursku vlast pala grofovija Edesa. Taj pad je dosta uzdrmao Evropu a tadašnji papa Evgenije II je smatrao da treba organizovati krstašku vojsku i vratiti izgubljene teritorije. U vojsci koja je oformljena su pored vojnika krstaša učestvovali i pripadnici monaškog reda Cistericiti. Vladari koji su prihvatili ideju o ratu su bili nemačko-rimski car Konrad III i francuski kralj Luj VII. Međutim, odnosi između njih dvojice su bili dosta zategnuti (nisu se mogli dogovoriti o dejstvovanju niti o podeli teritorija kojih u osnovi nije bilo), tako da su se vratli kući. U međuvremenu, u Egiptu jača Saladin koji je na sebe preuzeo ulogu da vrati krstaške države u okvire islamskih. 1187. osvaja Jerusalim i bio je manje okrutan u odnosu na hrišćane. Dao im je mogućnost da otkupe svoju slobodu a ostale je ponižavao tako što su morali da vuku crkveno zvono blatnjavim ulicama Jerusalima.


TREĆI KRSTAŠKI RAT




Treći krstaški rat trajao je od 1189. do 1192. godine i pokrenulo ga je Saladinovo osvajanje Jerusalima 1187. godine. Krstaši nisu uspeli da osvoje Jerusalim i pohod se okončao dogovorom da Jerusalimskoj kraljevini ostane obala od Tira do Jope i da hrišćani imaju slobodan pristup Jerusalimu.

Pad Jerusalima je izazavao burne reakcije u Evropi. Papa Grgur VIII izdaje bulu kojom poziva na krstaški pohod. Odazivaju se vladari: nemački car Fridrih Barbarosa, francuski kralj Filip Avgust i engleski kralj Henri II. Barbarosa je sazvao sabor u Majncu gde su se dogovarali oko pohoda. Međutim, sam Fridrih nije dočekao sukobe jer se utopio u rečici Salefu u koji je pao verovatno zbog srčanog udara. I engleski kralj umire a nasleđuje ga njegov sin Ričard (Lavlje srce). Odnosi između Filipa i Ričarda su bili dosta zategnuti zbog težnje Engleza da budu vladari u Francuskoj (pitanje Normandije).

Krstaši uspevaju zauzeti Antiohiju, a Saladin se povlači sa vojskom u Jerusalim. Pri opsadi su se pokazale suprotnosti između dvojice vladara jer su obojica hteli da budu glavnokomandujući. Dok je Ričard osvajao, Filip je igrao šah. Dok Filip osvaja, Ričarda boli glava. Filip odlučuje da napusti pohod i vrati se u Francusku tako da na istorijskoj pozornici ostaju dva vrlo sposobna vladara koja su se međusobno izuzetno poštovali i koji su cenili viteške tradicije (kada je Ričardov konj slomio nogu, Saladin mu je poslao novog). Njih dvojica su se sastali i postigli su sporazum 1192. po kojem krstaši mogu posećivati Sveto mesto ali bez oružja. Ričard se vraća u Englesku jer su se odnosi sa Francuskom znatno pogoršali. Kada se vratio 1193. godine, Saladin umire ali to nije kraj premoći islama.


ČETVRTI KRSTAŠKI RAT




Četvrti krstaški rat trajao je od 1202. do 1204. godine i pokrenut je da bi se osvojio Egipat. Krstaši su zbog nedostatka novca pristali da prvo za Mletačku republiku zauzmu Zadar, da bi kasnije prvo za Aleksija Anđela, a potom za sebe osvojili Carigrad i srušili Vizantiju. Na temeljima ovog pohoda nastale su nove države, a Mletačka republika je postala najveća pomorska sila u Sredozemlju.

Pozivu pape Inoćentije III nije se odazvao niko od evropskih monarha, već samo franački, flandrijski i italijanski velikaši, tako da je na čelo pohoda postavljen Bonifacije Monferatski kao jedan od najvećih vlastelina. Mletački dužd i tast Stefana Nemanjića, Enriko Dandolo, je prvo skrenuo krstaše da osvoje Zadar, a potom su pristali da za novčanu naknadu povrate presto Isaku i Aleksiju Anđelu, što im je pošlo za rukom u julu 1203. godine. Kada nisu dobili obećani novac, krstaši su se na Dandolov nagovor okrenuli protiv Vizantije i 1204. je došlo do osvajanja i pljačkanja Carigrada, što predstavlja najveće pljačkanje u srednjem veku, kao i masakriranje domaćeg stanovništva. Osnovana je krstaška država na tlu Vizantije, tzv. Latinsko carstvo. Ono je obuhvatalo današnju Grčku i evropsku Tursku, kao mali deo Male Azije preko puta Carigrada. Vizantiji je preostala Albanija i zapadna Turska, ali je došlo do podele: Albanija i deo zapadne Grčke (Epir) postao je takozvana Epirska despotovina, dok je zapadna Mala Azija (Turska) skoro do Ankare postala Nikejsko carstvo. Treći deo je bio mali primorski deo na severu današnje Turske, sa gradom Trapezuntom (današnji Trabzon) - tzv. Trapezuntsko carstvo.


PAD CARIGRADA

Prvi pad Carigrada obuhvata dva zauzimanja Carigrada koja su izveli krstaši IV krstaškog pohoda:

* jula 1203. godine za račun princa Aleksija (1203-1204) i njegovog oca Isaka II (1185-1195,1203-1204) koji su vraćeni na presto umesto Aleksija III (1195-1203), i
* 13.04.1204. godine kada su za sebe zauzeli grad i srušili Vizantijsko carstvo.

I to predstavlja prvi put da je jedna strana vojska uspela da probije Carigradske bedeme. Iako je početni cilj ovog pohoda bio napad na islamski Egipat, krstaši su po nagovoru Mlečana napali hrišćansku Vizantiju i na kraju je srušili. Posle oba zauzeća, grad je pretrpeo strahovito pljačkanje i razaranje u požarima koje su izazvali krstaši. Direktna posledica krstaškog zauzeća Carigrada bila je zamena pravoslavnog Vizantijskog carstva, katoličkim Latinskim carstvom, a na širokom vizantijskom prostoru su nastale nove države na zapadnim:

* Latinsko carstvo
* Solunska kraljevina
* Ahajska kneževina
* Atinsko vojvodstvo

i vizantijskim tradicijama:

* Nikejsko carstvo
* Epirska despotovina
* Trapezuntsko carstvo

U Vizantiji je 1185. godine na presto seo Isak II Anđel (Anđeo), nesposobni vladar koji je za svoje vladavine uspeo da poništi sve pozitivne tekovine vladavine Komnina u čije je vreme Vizantija po poslednji put postala najjača svetska sila.

Njegovu vladavinu, koju je pretežno proveo u lovu, okončao je njegov brat Aleksije III Anđel (Anđeo), koji ga je oslepeo i sa njegovim sinom bacio u tamnicu u aprilu 1195. godine.

Isakov sin Aleksije uspeo je da pobegne iz zatvora tokom pobune Manojla Kamice i da otplovi u Ankonu. Nakon toga Aleksije se uputio kod svoje sestre Irene koja je bila udata za Filipa Bavarkog, svetog rimskog cara.

Prilike na Zapadu bile su zrele za novi krstaški pohodi nakon što je Saladin 03. oktobra 1187. godine zauzeo Jerusalim, a krstaši predvođeni Filipom II, Barbarosom i Ričardom Lavljim Srcem nisu uspeli da ga povrate. Dolazak Inoćentija III na čelo Svete Stolice 1198. godine, samo je ubrzalo pripreme.

On je još iste godine poslao svoje legate i pisma širom Evrope najavljujući novi pohod, a čuveni orator Falko od Nulija počeo je propovedi o neophodnosti novog krstaškog pohoda. Naredne godine uveden je poseban porez na crkvena primanja, koji je bio preteča stalnog izvora finansija za Papstvo kasnije. Kao rezultat svega ovoga na viteškom turniru koji je priredio Tibo III od Šampanje, nekoliko franačkih vitezova borilo se pod znakom krsta umesto pod svojim grbovima, a među njima bio je i Žofroa de Vilerden, pisac čuvene istorije četvrtog krstaškog pohoda.

Na čelo četvrtog krstaškog pohoda postavljen je Bonifacije Montferatski(markiz Monferata), a za cilj je proglašeno osvajanje Egipta. Krstaši su se dogovorili sa Mlečanima da ih oni za 85.000 srebrnih maraka prevezu do Egipta tako da je mesto okupljanja za većinu bila Venecija, dok je samo mali broj krstaša krenuo direktno iz Francuske. Dogovor koji je postignug sa mletačkim duždom bio je da se Mlečanima plati da prebace do Egipta 30.000 vojnika i 4.500 konja sa ratnom opremom i zalihama, kao i njihovo učešće u podeli osvojenih teritorija.

Kada su se krstaši skupili u Veneciji ispostavilo se da im nedostaje novca da plate prevoz do Egipta. To je iskoristio Enriko Dandolo „da od krstaške gluposti načini trgovački posao“(Karl Marks). Mletačkoj republici koja je nadavno uspostavila trgovačke veze sa islamskim Egiptom, nikako nije odgovaralo da se tamo zarati, zato je krstašima predloženo da kao kompenzaciju zauzmu za Mlečane utvrđeni Zadar koji je tada bio u sastavu Mađarske, koja je podržavala i učestvovala u pohodu. Ovom predlogu se usprotivio jedan deo krstaša i sam Inoćentije zbog toga što se skretalo sa puta i zato što se napadao hrišćanski grad, ali je pohod krenuo ka Zadru bez obzira na protivljenja jednog dela krstaša i zabrane koju je stavio Inoćentije.

Žofroa de Vilerden u svojim memoarima, ovako je opisao polazak krstaša iz Venecije i njihov dolazak do Zadra:

„Tamo bejaše mnoštvo galija i lađa teretnih koje bejahu raspodeljeni međ` vlastelinima (baronima). Oh, Gospode kakvi divni konji bojni behu tu ukrcani. I kada se brodovi popuniše oružjem i namernicama, i vitezovima i štitonošama, štitovi behu istaknuti po ogradama i kabinama galija i barjaci istaknuti behu, mnogi i krasni. I neka bude znano da lađe nosahu više od tri stotine petrarija i mangonela, i svih drugih naprava takvih koje su za osvajanje gradova potrebne, u broju velikom. Nikada krasnija flota ne isplovi iz neke luke. I ovo beše u oktavi gozbe svetog Revija (u oktobru) leta gospodnjeg 1202. godine. Tako oni ploviše iz luke Venecijske, kao što već rečeno vam bi. Na veče pre svetog Martina (10. novembra) dođoše oni do Zadra u Sloveniji (Sklavoniji), i posmatraše grad opasan visokim bedemima i visokim kulama i uzalud biste tražili krasniji ili snažniji grad, ili bogatiji. I kada ga hodočasnici spaziše, diviše se i rekoše jedan drugome: ,, Kako može ovakav grad biti zauzet silom, ako ne uz samu Božiju pomoć?" Prve lađe koje do grada stigoše ukotviše se i sačekaše ostale i ujutru dan beše krasan i veoma vedar i sve galije pristigoše sa lađama tovarnim i ostalim lađama koje pozadi behu, i zauzeše luku silom i probiše lanac koji ju je branio iako beše jak i dobro iskovan i iskrcaše se tako da luka beše između njih i grada. Onda ste mogli videti mnoge vitezove i mnoge štitonoše koji pokuljaše iz brodova i koji izvedoše sa lađa tovarnih mnogog dobrog konja bojnog i mnogi bogati čador i mnogi paviljoni behu podignuti. Tako se mnoštvo ulogori. I opsada Zadra poče na svetog Martina dne (11. novembra 1202.)“


Kada su se krstaši pojavili pred Zadrom stanovništvo i posada je na bedeme i kule istakla barjake sa krstovima kao znak da podržavaju njihov pohod, ali su krstaši bez obzira na to zauzeli gradsku luku i otpočeli opsadu. Zadar se predao krstašima pod uslovom da životi stanovnika budu pošteđeni. Nakon toga grad beše podeljen među osvajačima. Mlečani su preuzeli deo grada uz luku, dok su krstaši preuzeli ostatak grada. Početkom decembra u Zadar je prispelo poslanstvo koje je poslao Filip II Bavarski u svoje ime i u ime Aleksija Anđela sa ponudom krstašima da mu povrate presto.

Žofroa de Vilerden u svojim memoarima, ovako opisuje poruku koju je donelo to poslanstvo:

„Vitezovi i Dužd Mletački skupiše se u dvoru u kom je Dužd obitavao. I poslanstvo im se obrati i reče: „Gospodari, kralj Filip, šalje nas k` vama, kao i brat žene njegove, sin cara Konstantinopoljskog“. „Gospodari, kaže kralj, šaljem vam brata žene svoje i ja ga predajem u ruke Gospodnje - neka ga čuva od smrti - i u ruke vaše. I zato što se za Boga okupiste i za istinu i za pravdu, zato ste u obavezi, koliko je to u moći vašoj, da povratite pravo onima kojima to nepravdom bi oduzeto. I brat žene moje će ponuditi vam najbolje uslove koji behu nekim ljudima ponuđeni i daće vam najmoćniju pomoć da povratite zemlje prekomorske. I prvo, ako Bog dozvoli da mu vratite njegovo pravo, on će celo carstvo Romeja (Vizantiju) podložiti Rimu, od kog beše dugo razdvojen. Dalje, on zna da vi potrošiste imovinu svoju i da siromašni ste i on daće vam 200.000 srebrnih marki i hranu za sve mnoštvo, bilo da su niskog ili visokog porekla. I on lično će krenuti sa vama u zemlju Vavilonsku ili ako vam to odgovara više, poslaće tamo 10.000 ljudi pod svojom komandom. I njima će vas pomagati godinu dana. I za vreme života njegova, pod komandom njegovom, pet stotina vitezova u zemljama prekomorskim biće da čuva ih“. „Gospodari, mi imamo ovlašćenja, rekoše poslanici, da zaključimo pogodbu ovu, ako ste vi radi prihvatiti se svog dela pogodbe. I neka bude znano da ovako dobra pogodba nikad nikome ne bi ponuđena i da onaj koji bi odbio je ima malu želju za slavom i osvajanjima. “Vlastelini (baroni) i Dužd rekoše da porazgovaraće o ovome još se i sabor bi za sutra zakazan. Kada se svi skupiše predlog bi iznet pred njih.“


Jedan deo krstaša oštro se usprotivio daljim skretanjima sa puta i zahtevao je da se odmah krene ka Siriji. Drugi deo se zalagao za osvajanje Carigrada čime bi se došlo do sredstava i vojne podrške koju je vizantijski princ obećao koja bi bila od velike pomoći u nastavku pohoda. Inoćentije je poslao je pismo u kome je objavljivao ekskomunikaciju Mlečana, ali je Bonifacije odbio da ga objavi krstašima. Drugo pismo u kome se Inoćentije oštro usprotivio bilo kakvoj akciji u Carigradu, stiglo je u Zadar, nakon što su krstaši prihvatili Aleksijevu ponudu i otisnuli se ka Zlatnom rogu.

Krstaška flota uništila je Zadar 7. aprila 1203. godine i uputila se na jug. Na svom pohodu zastali su u Draču koji im je otvorio kapije i priznao Isaka i Aleksija za zakonite careve. Sledeća stanica na njihovom putu bio je utvrđeni grad Krf. Posada grada odbila je da im otvori kapije, nakon čega su krstaši opljačkali i spalili sva naselja i letinu na Krfu, da bi se 24. maja 1203. godine otisnuli sa Krfa ka ostrvu Andros u Egejskom moru koje su takođe opljačkali i spalili. Krstaška flota prošla je Helespont (Dardanele) i stigla u Abidos, grad na obali Mramornog mora. Tu su u okolini grada opljačkali svu letinu i 23. juna 1203. godine uputili su se ka manastiru svetog Stefana, nadomak Carigrada.

Žofroa de Vilerden u svojim memoarima, ovako opisuje utisak koji je Carigrad ostavio na krstaše:

„Tu su oni na lađama i galijama i teretnim lađama imali potpun pogled na Carigrad i tu uploviše u luku i ukotviše se. Sada, neka vam bude znano, oni koji nikad ranije ne videše Carigrad posmatraše ga sa krajnjom zbiljom, jer nikad oni ne mišljaše da može na svetu postojati grad toliko bogat i oni zapaziše visoke bedeme i jake kule koji ga opasivahu i bogate dvorove i moćne crkve kojih bejaše toliko da niko ko ih očima video nije ne mogaše poverovati u veličinu grada tog koji iznad svih drugih beše bezgraničan. I neka bude znano da ne beše čoveka takve hrabrosti koji zadrhtaše i to ne bi čudno jer nikada ne beše većeg poduhvata načinjenog od ljudi od postanka sveta.“


Krstaši su se 24. juna 1203. godine iskrcali u Halkedonu, malom mestu na azijskoj obali Bosfora. U Halkedonu se nalazio carski dvorac u koji su se uselili krstaški vlastelini. Car Aleksije je poslao je odred od 500 konjanika da protera krstaše iz palate, međutim krstaši su ih pobedili i Vizantinci su se u neredu povukli. Nakon toga su krstaši ušli u Hrisopolj i na taj način preuzeli kontrolu nad azijskom obalom Bosfora. U Hrisopolju su 2. jula dočekali Aleksijevo poslanstvo, na čijem je čelu bio Nikola Roa, sa pismom u kome on zahteva objašnjenje od njih šta rade na njegovoj zemlji pošto je on hrišćanin i oni su hrišćani, a njihov cilj je borba protiv nevernika. Aleksije je pored toga ponudio hranu i sredstva za njihovo napuštanje Vizantije, ali je i zapretio vojnom intervencijom. Iako su bedemi Carigrada bili jaki i njegovi branioci brojni, stanje u vizantijskoj vojsci je bilo katastrofalno, jer su se na ključnim mestima nalazili ljudi koji su do njih dospeli uz pomoć veza i novca, a ne vojnih zasluga. O tome najbolje svedoči primer Mihajla Strufnosa, admirala carske flote koji je prodao brodsku opremu da bi se obogatio, tako da vizantijska flota uoči krstaškog napada praktično i nije postojala.

Narednog dana su na jednom brodu isplovili mletački dužd i markiz Monferata sa princem Aleksijem sa ciljem da stanovništvu grada pokažu zakonitog vladara, ne bi li to pokrenulo prevrat u gradu, ali narod nije bio oduševljen njegovom pojavom, tako da su se krstaši na kraju odlučili za napad na grad.


Prvi krstaški udar bio je usmeren na luku, koja je vrlo lako zauzeta. Nakon toga krstaši su se okrenuli ka Peri. Venecijanci koji su živeli u Peri spaljuju Veliki Bastion i omogućuju krstašima da prodru u Peru i ovladaju njom. Teodor Laskaris je pokušao da odbije krstaške napade, ali je bio poražen i povukao se, nakon čega je sa Zlatnog roga sklonjen lanac koji je sprečavao krstaške brodove da uplove.

Franački vojnici zauzeli su položaje prema carigradskom kopnenom bedemu, koncentrišući svoje napade na deo bedema oko kvarta Vlaherna(severozapadni deo grada) koji je bio najslabiji, dok su Mlečići napadali taj deo grada sa mora. Vizantinci na čelu sa Teodorom Laskarisom pokušavali su sve vreme da odbiju napade i poraze krstaše, ali bez uspeha. Tokom borbi zarobljen je i Teodorov brat Konstantin.

Krstaši su 17. jula krenuli u završni napad. Bonifacije, markiz Monferata je sa odredima iz Burgundije i Šampanje čuvao logor, dok su napad na kopnene bedeme predvodili:

* Balduin (Boldvin), grof Flandrije
* Luj, grof Bloa i Šartea (Balduinov brat)
* Hju, grof Sent Paulija

Sa morske strane napad su vršili Mlečani na čelu sa poluslepim duždom Dandolom. Tokom sukoba Mlečani su ovladali većim brojem kula na morskim bedemima. Nakon toga su podmetnuli požar koji je brzo zahvatio ceo grad i vrlo brzo progutao veći deo grada.

Aleksije III odlučuje nakon tog požara i prodora krstaša u Vlahernu da izjaše sa velikom vojskom iz grada. Vizantijska vojska sa svojim carem na čelu izašla je iz grada kroz kapiju Harsijus koja je bila najbliža krstaškom logoru. Međutim i pored zahteva i insistiranja Teodora Laskarisa Aleksije nije krenuo niti naredio napad i predveče se sa vojskom povukao u grad.

Te noći Aleksije III napušta Carigrad noseći sa sobom sve blago koje je mogao poneti, ostavljajući za sobom svoj narod i porodicu. Isak Anđel je sa njegovom ženom Margaritom Arpad oslobođen iz tamnice i vraćen na presto, dok je Aleksijeva žena Jevrosima utamničena, a njena imovina je konfiskovana. On je poslao poslanstvo krstašima izvestivši ih o njegovom preuzimanju vlasti. Isak je nakon toga na krstaški zahtev potvrdio ugovor koji je sa njima zaključio njegov sin i 1. avgusta je princ Aleksije zvanično krunisan za savladara pod imenom Aleksije IV Anđel.

Nakon izbijanja otvorenog ratnog sukoba sa krstašima, Vizantinci su pokušali da spale krstašku flotu i da na taj način spreče napad na morske bedeme. Na čelu flote bio je Aleksije Duka Murzulf, ali su Mlečani zarobili deo vizantinske flote koja je izvršila napad, a u napadu je stradao samo jedan pizanski trgovački brod. Komanda nad odbranom grada i Carstva ponovo je pala na pleća trojice ljudi kao i u prvom sukobu sa krstašima, pošto je novi car pokazao je istu hrabrost i inicijativu u borbi sa krstašima kao i njegov prethodnik. Svaki od njih trojice poneće igrom slučaja carski venac i na svoj pokazaće se sposobnijim i zaslužnijim od svojih prethodnika koje su služili. Odbranu grada vodili su:

* Aleksije Duka Murzulf
* Teodor Laskaris
* Konstantin Laskaris

Razvoj situacije i kukavičko ponašanje vladara doveli su 25.01.1204. godine do prevrata kojim su Anđeli konačno zbačeni sa vlasti. Za novog cara je proglašen Aleksije Duka(Aleksije V Duka Murzulf), koji je 05.02. ovenčan za cara Vizantije. Aleksije IV je udavljen u tamnici 08.02., a nekoliko dana kasnije u tamnici umire i njegov otac Isak.

Krstaši su se okrenuli ka okolini Carigrada pljačkajući i uništavajući. Na povratku iz pljačkanja Fileje Aleksije V sa vojskom ih je napao. Krstaši su potukli Vizantince, a sam car Aleksije je jedva izbegao zarobljavanje. U sukobu su krstaši zarobili ikonu Bogorodice za koju se smatralo da ju je napravio jevanđelist Luka i koja je imala veliki ugled u narodu.

Obezglavljena i nemoćna prestonica Vizantijskog carstva suočila se sa krstaškim pljačkanjem i razaranjem, koje se smatra za jedno od najstrašnijih koje su zadesile neki grad. Tokom četiri dana koliko je trajalo, po nekima, divljanje krstaša gradom, tokom koga je veći deo naroda preživeo mučenja,masakriranja i silovanja kojima su bile izložene sve osobe bez obzira na godine ili pol. Krstaši su uništili veći broj crkava,dvorova,manastira i skulptura(među njima su bile i skulpture koje su izradili antički majstori Fidija i Praksitel) i opljačkali dobar deo ikona,relikvija i skulptura koje su se čuvale u gradu. Vođa krstaša Bonifacije Monferatski zauzeo je za sebe dvorac Bukeleon sa svim blagom, dok je Anri Flandrijski(brat Balduin Flandrijskog) to učinio sa dvorcem Vlaherna.

"Otkako je sveta, ni u jednom gradu ne bi zadobijen toliki plen."
(Žofroa de Vilerden, krstaš i jedan od osvajača Carigrada)

"Čak i Saraceni su milosrdni i blagi u poređenju sa ovim ljudima koji nose na ramenima Hristov krst."
(Nikita Honijat, vizantijski hroničar, koji se spasao iz Carigrada potplativši mletačkog trgovca)

Reformacija ili protestantska reforma je naziv za verske pokrete protiv papstva i Katoličke crkve u 16. veku. Iz tih pokreta nastale su nove verske zajednice, nezavisne od papstva.

Najvažniji pokretači reformacije bili su Martin Luter u Nemačkoj, te Ulrih Cvingli i Žan Kalvin u Švajcarskoj. Pristalice reformacije otcepile su se od Katoličke crkve, proglasile Sveto pismo jedinim izvorom vere i raširile svoje učenje u Nemačkoj, Švajcarskoj, Holandiji, Engleskoj i skandinavskim zemljama.

Uzrok reformaciji bili su izmenjeni društveno-ekonomski odnosi, haotično stanje u Katoličkoj crkvi, iskvarenost sveštenstva, prodaja oproštajnica grehova i sl. Pokret reformacije i opiranje Katoličke crkve doveli su do dugih i teških verskih ratova, koji su decenijama besneli u Evropi i uništili mnoga materijalna i kulturna blaga.


Protestantizam

Protestantizam je treća najveća hrišćanska veroispovest na planeti.

Pojam protestantizma obuhvata širok raspon teoloških i socijalnih perspektiva i vidova organizacije, ali je osnovno da protestantske crkve imaju korene u protestantskoj reformaciji u Evropi iz 16. veka. Naziv protestantizam dolazi od stava nekoliko knezova nemačkih država koji, u ime Luterove vere, protestuju na sastanku u Špejeru (Speyer) 1529. godine protiv odluke Karla V da prisilno ubedi Lutera da se odrekne svojih ideja.

Protestantizam (ili protestantska reformacija) je u početku bila reformska struja unutar Katoličke crkve koja se potom zasebno organizovala kao protestni pokret protiv korupcije Katoličke crkve i njenih „srednjevekovnih izmišljotina“.

Dana 31. oktobra 1517. Martin Luter (1483—1546), kaluđer avgustinovskog manastira u Erfurtu, profesor biblijskih studija na Univerzitetu u Vitenbergu, formuliše 95 teza protiv teologije i prakse Indulgencije („svete“ trgovine). Luter nije nameravao da stvori drugu Crkvu, iako se sablaznio činjenicom da sama vlast Rimske crkve, koju posećuje 1510—1511, štiti i pomaže zloupotrebe sa indulgencijama (oprosnicama) radi smanjenja kazni u purgatorijumu (čistilištu).

Javno prikucavanje 96 teza na vrata crkve u Vitenbergu, uvlači ga u sukob sa Katoličkom crkvom i vlastima, pred koje je pozivan da se izjasni 1518. u Hajdelbergu i Augsburgu (pred kardinalom Kajetanom, papskim izaslanikom), a 1519. u Lajpcigu, gde sa Johanom Ekom raspravlja o supremaciji pape i nepogrešivosti rimskih sabora. Godine 1520. Martin Luter piše Vavilonsko ropstvo Crkve. Iste godine papa Lav H (1513—1521) isključuje ga iz Rimske crkve, a 1521. Sabor u Vormsu osuđuje. Proteran od Frederika Saksonskog, Martin Luter se povlači u zamak Vartburg gde prevodi Novi zavet na nemački i štampa ga 1534. godine.

Godine 1522. ponovo dolazi u Vitenberg da bi izložio deo svojih ideja: propovedanje reči, pričešćivanje vernih. U doba pobune seljaka (1524—1525) on podržava i prihvata njihov oštar stav. Na sastanku u Špajeru (1526. i 1529) Luter je ponovo osuđen, ali knezovi nekih nemačkih država protive se progonu protestanata. Kasnije, nemački protestantski knezovi formiraće „Šmalkadšku ligu“ da bi branili protestantizam, ali ta akcija nije priznata sve do sporazuma u Pasauu 1532. godine. Na Saboru u Augsburgu 1530. Luter predstavlja osnovna učenja Reformacije:

* Autoritet Biblije;
* Opravdanje verom;
* Stvarno prisustvo Hristovo u evharistiji (protiv Urliha Cvinglija koji je učio da je evharistija prosto sećanje).

Martin Luter izlaže ova učenja u dva katihizisa i u Šmalkaldškim člancima (1537). U ovom periodu Melanhton (1497—1560) je bio Luterov konstruktivan saradnik u protestantskoj teološkoj propagandi, naročito u štampanju dela Loci Communes 1521, i u redigovanju Augsburškog ispovedanja 1530, koje i Luter prihvata.


Istorijski presek protestantizma tokom vekova

Sledećih vekova Protestantizam se ogleda u velikim teološkim sistemima, kakav je npr. "liberalizam". Jedan od najvećih teologa protestantskog liberalizma jeste Fridrih Šlajermaher (1768-1834). Pod uticajem nemačkog filosofa Imanuela Kanta (1724-1804) - koji negira vrednost racionalnih dokaza i metafizičkih spekulacija za dokazivanje postojanja Boga jer religija ima samo moralnu osnovu - Šlajermaher smatra da je suština religije iskustvo, a ono se sastoji u osećanju apsolutne nezavisnosti od Boga. I danski filosof Seren Kirkegard (1813-1855) protivi se racionalnim dokazima vere, pošto je Bog nepoznat onako kao što se On čini poznatim, dakle "incognito". Vera je lična odluka da se "rizikuje". U ovoj epohi o teološkim pitanjima izjašnjavaju se i veliki filosofi. Ako za Kanta teologija ne može zameniti filosofiju, po Georgu V. F. Hegelu (1770-1831), osnivaču apsolutnog idealizma, stvarnost ili svet jeste manifestovanje apsolutnoga Duha. Hristos je najviše manifestovanje božanskoga Duha koji se nalazi i u drugim oblicima i procesima sveta. Fridrih Niče (1844-1900) uči protiv svih hrišćanskih vrednosti izjavljujući: "Bog je mrtav". Drugi protestanstki teolozi i istoričari ovoga pokreta jesu: Albreht Ričl (1822-1889); Valter Raušenbuš (1861-1918), koji piše Teologiju za socijalno Jevanđelje, Alber Švajcer (1875-1965), koji ponovo vraća u diskusiju kInjcep-ciju o Carstvu Božijem; i posebno Adolf fon Harnak (1851-1930), pisac dela Suština hrišćanstva.

Karl Bart, osnivač dijalektičke teologije, zauzi-ma čvrst stav protiv protestantskog liberalizma. U Komentaru na Rimljane (1919. i 1922) on veli da se čovek nalazi pod otkrivenom rečju Božijom, jedinom veznom tačkom između Boga i čoveka. Njegova dogmatika usredsređena je na ideju suverenosti Boga. Hrišćanstvo nije "religija", odnosno organizacija religioznih čovekovih težnji, nego otkrivenje o kojem se može govoriti samo pomoću dijalektičkih metoda dokaza i protiv-dokaza. Iz iste škole potiče i Emil Bruner (1889-1965). Zajedno sa Martinom Nimelerom, Karl Bart se diže protiv germanskih hrišćana i formira "Ispovedajuću Crkvu", koja u maju 1934. prihvata "Deklaraciju Barmen". Teolozi koja se bave političkim implikacijama vere jesu: Ditrih Bonhefer (1906-1945), ubijen od nacista, koji je napisao delo Cena biti učenik (1937); Martin Luter King (1929-1968), mučenik "nenasilja"; Jozef Hromadka (+1969), koji podržava "humanizovanje" političkih odnosa.

Rudolf Bultman (1884-1976) drži da Jevanđelja više iznose teologiju ili veru prvih opština nego što opisuju istorijska dela Isusa iz Nazareta. Novi Zavet pun je mitskih koncepcija toga vremena; zato, da bi se saopštio u današnjim naučnim terminima, on treba da se "demitologizuje". Istu liniju tumačenja prihvata i anglikanski episkop Dž. A. T. Robinson, koji 1963. godine štapma Honest to God. Teologiju "smrti Boga" formulisao je Paul van Buren a preuzeo je Tomas Dž. Dž. Altizer. Harvi Koks (The Secular City, 1966) tvrdi da se Bog danas manifestuje u procesima društvenih promena. Volfhart Panenberg, profesor iz Minhena, podržava istoričnost događaja opisanih u Novom Zavetu, a Jirgen Moltman iz Tibingena, poznat po delu Teologija nade (1965), pokazuje društvene i socijalne implikacije Krsta Hristova.

U Sjedinjenim Američkim Dravama Paul Tilih (1886-1965) objavljuje Sistematsku teologiju (1951, 1957. i 1963) i razrađuje odnos kulture, religije i filosofije, dok Rejnold Nibur (1893-1971), koji piše delo Priroda i sudbina čoveka (1941-1943), raspravlja o odnosu teologije, društvene etike i politike.

Protestanstka teologija Latinske Amerike stoji pod uticajem "teologije oslobođenja", u čijoj obradi učestvuju i katolički teolozi. Po njoj, biblijska poruka treba da se tumači u kategorijama datog kulturnog konteksta, kako bi se mogle utanačiti njene praktičke implikacije. Najpoznatiji protestantski i katolički teolozi koji prihvataju metod kontekstualne teologije jesu: Gustavo Gutijerez (Lima - Peru); Huan Luis Segundo (Montevideo - Urugvaj); Hoze Migez Boninjo (Buenos Ajres - Argentina); Hoze Porfirio Miranda (Meksiko).


Nezavisno od svojih osnovnih težnji da reformiše sholastičku teologiju Katoličke crkve, protestantizam je izneo na površinu nekoliko konfesionalnih posebnih učenja:

* Autoritet reči Božije. Svako učenje i hrišćanska praksa treba da se temelje na biblijskoj istini. Suprotno katoličkom učenju, da su Biblija i Tradicija izvori i norme vere, jednaki i paralelni, a da je Tradicija jedini zakoniti i nepogrešivi tumač Biblije, protestantizam odbacuje sve što nema čvrstu osnovu u Pismu. Ni Tradicija, ni autoritet pape, niti Crkva, ne mogu se smatrati posrednicima između vernika i Biblije. Ni "prirodno" otkrivenje nema neku ulogu u bogopoznanju. Biblija i Bog govore neposredno onima koji imaju veru, koja je dar. Jevanđelje blagodati dodeljuje se pokajanom verniku silom Duha Svetoga, propovedanjem reči. Načelno, Reformacija se digla protiv kontemplativnog misticizma, kao i protiv spekulativne i sholastičke teologije. Poznanje je ishod dvostrukog svedočenja: spoljašnjeg, biblijskim štivom, i unutrašnjeg, Duhom Svetim. Mistika je jeres. Bog se ne može svesti ni na prirodu, ni na istoriju, niti na lično iskustvo, zato što Biblija govori o suverenitetu i veličanstvenosti Boga. Priznavanje Boga za "Gospodara" istorije predstavlja jednu od suštinskih ideja protestantizma.

* Spasenje blagodaću Božijom ili opravdanje jedino verom. Vernik je "opravdan", odnosno Hristos mu je oprostio Svojom iskupiteljskom žrtvom, a ne kroz njegova sopstvena dela. Vernik uživa izvesnost svoga izbora zato što je sam Hristos izabran od Boga. Vera je prihvatanje tog dara oproštaja koji Bog daje u ime Hri-stovo. Dela nisu uslov opravdanja ni dodatak veri, nego plod, dokaz opravdanja. Luter napada praksu indulgencija baš zbog toga što ona podseća na teologiju dobrih dela. On odbacuje posredništvo Djeve Marije i Svetih, kao i čistilište, molitvu za umrle i individualno ispovedanje grehova. Spasenje nije u odgovornosti čovekovog napora da ga zasluži, već u odgovornosti da ga izabere, dok je samo spasenje (oproštenje i oslobođenje od greha) Božje delo.

* Nevidljiva Crkva, ili Bogom izabrani narod, poznata je samo Bogu. Ona nema stalnu apostolsku strukturu ni služeće sveštenstvo. Ni sveštenik kao posrednik, ni Liturgija kao žrtva, ni učenje o transsubstancijaciji, ne nalaze se u Bibliji. Luter prihvata kao tajne koje je ustanovio Hristos samo krštenje i Evharistiju, a njih može vršiti svaki vernik, na osnovu sveopšteg sveštenstva. Laici imaju pravo da čitaju i tumače Bibliju, da uzimaju učešća u zajednici i u bogosluženju. Luter je za upotrebu nacionalnog jezika u bogosluženju. On je protiv klira (kao sveštenstva) i celibata sveštenika. Crkva uvek ostaje pod sudom Božijim i u stalnom je procesu obnavljanja ("semper reformanda).

* Simboli vere stare Crkve i učenja ustanovljena na Vaseljenskim Saborima nisu ništa drugo do istorijski oblici vere i stoga oni imaju sporednu vrednost za tumačenje Biblije. Oni mogu biti pravilo tumačenja ako sadrže jevanđelsko učenje". Načelno, Luter ne priznaje doktrinarnu crkvenu instancu (papski magisterij) za formalno nepogrešivu. U Šmalkaldškim pravilima (1537) on govori o tri drevna simvola vere: Apostolskom, Nikejskom i Halkidonskom. Melanhton prihvata tri ispovedanja vere kao i četiri Vaseljenska Sabora, a Kalvin preporučuje dogmate ovih Sabora.

* Učenje o oproštaju grehova i opravdanju verom nije ništa drugo do rezime učenja o suštini greha i paloj ljudskoj prirodi. Reformacija je metnula akcenat na nepopravljivu grešnost čoveka i na Adamovo čoveštvo koje je lišeno blagodati, a ne na novu sudbinu i novo čoveštvo u Hristu. Ontološki i kosmički aspekt iskupljenja u ovim učenjima nije jasan. Obnovljenje čo veka relativno je jer on uvek ostaje "u isto vreme opravdan i grešan". Zato i protesšantska etika snažno naglašava ličnu pobožnost.

Bez jedinstvene strukture ni na ravni vere niti na planu crkvene organizacije, reformacija je ohrabrila formiranje nezavisnih nekonformističkih grupa koje su se veoma lako odvajale od skoro osnovanih protestantskih crkava. Tako se u sledećim decenijama i vekovima javljaju: puritanski pokret, kongregacionistički pokret (u Engleskoj), anabaptisti i baptisti (u Švajcarskoj, Nemačkoj, Moravskoj, Engleskoj), pokret "buđenja", metodisti i prezviterijanci (u Engleskoj i Americi), "učenici" ili "društvo prijatelja" Kvekeri (Quakers), a u naše vreme evangelistički i pentakostalni pokret.


Martin Luter




Martin Luter (nem. Martin Luther; 1483 — 1546) je osnivač hrišćanske protestantske (luteranske) crkve u Nemačkoj i jedan od vođa reformacije, sveštenik, profesor moralne filozofije na Univerzitetu u Erfurtu i biblijske egzegeze u Vitenbergu.


Martin Luter, poreklom avgustinski monah, rodio se kao jedno od devet dece rudara i rastao je kao vrlo siromašan pod tvrdim vaspitanjem, a njegov se otac postepeno pretvarao u uspešnog preduzetnika što mu je omogućilo da pošalje sina na studije.

Martin Luter je nameravao da studira pravo, što je bila očeva želja, ali je 1505. napustio studije, radio kao prodavac knjiga i pristupio avgustinskom redu u Erfurtu. Ta odluka je iznenadila njegove prijatelje i zgrozila njegovog oca. Kasnije je taj svoj potez Luter objašnjavao reakcijom na neke događaje iz svog života koji su ga učinili svesnim prolaznosti života. U samostanu je posmatrao pravila koja se nameću novajlijama, ali nije našao svoj mir kako je očekivao. Ipak 1507. godine je zaređen, a Luteru je ponuđeno da studira teologiju kako bi postao profesor u nekom od novoosnovanih univerziteta koje su utemeljili redovnici. Godine 1508. postavljen je u službu Johanna fon Staupica, vice-generala avgustinskog reda, na novom univerzitetu u Vitenbergu (osnovan 1502). Diplomirao je teologiju 1509. i vratio se u Erfurt, gde je boravio do 1511. godine.

Posle osveštenja 1508. godine je pristupio univerzitetu u Vitenbergu gde je sa kratkim odmorima putovao u Rim — predavao filozofiju, a kasnije i teologiju i 1512. godine postao doktor teologije i dobio doživotnu biblijsku profesuru, a do 1513. godine je počeo sa delatnošću propovednika u Vitenbergu. U ovo doba je došao do poznanja da „Božija milost“ važi za svakoga ko je primi sa svojom verom.

Neposredni povod za njegovu aktivnost usmerenu na reformu i obnovu hrišćanskog učenja bilo je nastojanje pape Lava X da prodajom indulgencija obezbedi sredstva za dovršenje Hrama Svetog Petra u Rimu. Luter je svoje zahteve izložio u 95 teza, koje je 1517. godine objavio, prikucavši spis sa tezama na vrata dvorske crkve u Vitenbergu. Tražio je povratak novozavetnom hrišćanstvu, odbacivanje teologije svetih očeva i posredništva crkvene organizacije i hijerarhije u spasenju, kao i mogućnost da svaki vernik otkriva Boga u sopstvenoj savesti. Njegov učenik Melanhton branio je to reformističko učenje na saboru u Augsburgu 1530. godine, pod vidom tzv. augsburške veroispovesti. Pokušaji vrhova tadašnje Rimokatoličke crkve da ekskomunikacijom Lutera onemoguće reformistički pokret nisu uspeli, pa je druga „velika šizma“ u hrišćanstvu od tada postala konačna. Nova (protestantska) crkva je ustanovljena.

Luter je pored teoloških spisa, autor prvog prevoda Biblije na nemački jezik, čime je, nasuprot internacionalnom karakteru katoličanstva, afirmisan nacionalni karakter protestantizma.

U novembru 1510. zbog poslova posetio je Rim, gde je obavljao dužnosti uobičajene za svešenika-gosta i bio šokiran raskošnim i razuzdanim životom rimskog sveštenstva. Godine 1511. postao je profesor biblijske egzegeze u Vitenbergu. Iako još uvek nesiguran u sopstveni spas Luter je postao aktivni propovednik, učitelj i administrator. Negde u vreme proučavanja Novog zaveta u pripremama za svoja predavanja počeo je da veruje kako hrišćani nisu spašeni zahvaljujući sopstvenim naporima već Božjom milošću, koju oni prihvataju u veri („Da, milošću ste spašeni — po veri. To ne dolazi od vas; to je dar Božji“ Ef 2.. Dana 31. oktobra 1517. na vrata crkve u Vitembergu prikucao je na javnu raspravu svojih 95 teza o indulgencijama, dogmama i uređenju crkve. Povod za to bio je dolazak dominikanca Tetzela, papinog opunomoćenika za prodavanje oprosta. Tetzel je tada naime, u papino ime prodavao oproštajnice od prošlih i budućih greha, bez potrebe vere i pokajanja, oproštenje se moglo kupiti ne samo za žive, već i za mrtve koji navodno borave u čistilištu. Zanimljivo je pomenuti da prethodno opisani događaj Luter ni jednom rečju nije spomenuo ni u jednom svom delu iako je tim događajem obeležen početak verske reformacije. Luterov je proglas izazvao veliko zanimanje javnosti i veoma brzo je preveden na nemački jezik (izvorno ga je Luter napisao na latinskom jeziku) i proširen je širom Nemačke. Rasprava o oprostu brzo se pretvorila u napad na papstvo, a zatim i na čitavu tradicionalnu crkvenu organizaciju. Uprkos nalogu pape Lava X (1518) da se opravda pred njegovim izaslanikom, kardinalom Cajetanom (Tomaso de Vio) ostao je čvrsto pri svojim tezama.

Papa gnevan zbog Luterove nauke izdao je 1520. godine bulu Exsurge domini, kojom je osudio 41 navodnu Luterovu zabludu, naredio spaljivanje njegovih knjiga i dao mu 60 dana da mu se potčini. Luter nimalo dirnut tom bulom, bacio ju je u oganj, odnosno spalio zajedno sa spisima onih koji su podržavali papinu nadležnost pred skupinom profesora, studenata i građana Vitenberga 10. decembra te iste godine. Time je on jasno pokazao da raskida sa Rimom. Nakon spaljivanja Bule je spis:

„Zašto je dr Martin Luter spalio papine knjige i knjige njegovih učenika“, u tom spisu on kaže: „Mislim da ko god je tvorac te Bule, on je pravi antihrist... Ali ja ti kažem antihriste, da Luter koji je naučio da se bori, neće se dati zaplašiti tvojim praznim Bulama, jer je on navikao da pravi razliku između komada papira i svemoguće Božje reči.“

Proučavajući Ivanovo otkrovenje i knjigu proroka Danijela on je 15. avgusta izjavio 1520: „Mi ovde smo uvereni da je papinstvo presto pravog i stvarnog antihrista.“

Godine 1521. papa je izdao novu bulu Damnatio et excommunicatio Martini Luteri. Luter i njegove pristalice bili su sada isključeni iz crkve i stavljeni pod prokletstvo. Kada je papa ponovno osudio njegovo učenje, Luter mu je odgovorio preko tri spisa:

* An den Hristlichen adel Deutcher nacion;
* Fon der Babylonischen gefangeschaft der Kirche, i-
* Fon der Feiheit eines Hristenmenschen,

U njima je izneo sopstvene osnovne koncepcije: spas hrišćaninu donosi vera u Hristovu otkupnu žrtvu, a ne dobra dela koja čini; izvor istine u religiji nije tzv. sveta predaja nego Sveto pismo; Crkva nije posrednik između čoveka i Boga, jer unutrašnju religioznost daje neposredno sam Bog. „Samo Isus“, „samo Pismo“, „samo milost“ i „samo vera“ poznata su četiri načela koja su podrazumevala reformacijsko učenje povratka na izvorno, novozavetno, hrišćanstvo. U svojim istupima težio je i ka jeftinijoj crkvi. Pored stavova koje je zastupao njegovoj popularnosti doprinela je i njegova elokvencija jer je njegovao humorističan, grub i vulgaran stil (papu je, na primer, zbog njegovog razvratnog života, zapostavljanja novozavetne hrišćanske nauke i uvođenja kojekakvih hereza nazivao antihristom, što je u ono vreme bilo veoma šokantno). Krajem 1520. godine Luter je javno spalio papinu bulu, a u januaru 1521. papa ga je zauzvrat ekskomunicirao svojom bulom Decet Romanum Pontificem. Car Karlo V, kao izvršitelj papske ekskomunikacije pozvao je Lutera da dođe na sabor u Vorms u aprilu 1521. kako bi tu Luter opozvao svoje učenje. Luter se pojavio na saboru, ali je odbio da se odrekne svog učenja tvrdeći kako ne može da ide protiv svoje savesti pa je protiv njega i njegovih istomišljenika izrečena kazna progona iz države. Tada mu je njegov simpatizer saski knez-izbornik Fridrih pružio tajno utočište u svom dvorcu. U Vartburgu Luter je počeo da prevodi Novi zavet s originalnog grčkog na nemački jezik, što je bio njegov doprinos stvaranju jedinstvenog nemačkog književnog jezika. U to doba Luterov radikalizam je počeo da iščezava pa je počeo da se sve više zalaže za miran razvitak i nenasilna sredstva, a službenim osloncem reformacije je proglasio kneževu feudalnu vlast.

Oženio se 1525. godine Katarinom fon Bora, bivšom časnom sestrom. Time je jasno pokazao što misli o celibatu. Brak je bio uspešan, a supruga mu je postala važan oslonac u životu. Na verskom planu, međutim, Luter je doživljavao sukobe i unutar svoga pokreta pa se tako razišao s radikalnim Minzerom, kao i s nekim drugim velikim reformatorima svoga vremena — Erazmom Roterdamskim (koji zapravo nije bio reformator, jer je do smrti ostao katolik, a samog je Lutera još pre njegove ekskomunikacije upozoravao na pogubnost dela koje je započeo) i dr Luter je oštro istupio i protiv anabaptista tražeći za njih progon i smrtnu kaznu.

Njegov verni pristalica bio je Filip Melanhthon koji je bio njegov zastupnik na saboru u Augusburgu 1530. godine, na koji Luter nije mogao da dođe jer je prognan. Međutim to zapravo i nije tačno, jer je Melanhtona Luter nazivao izrazom, koji bi se mogao prevesti kao „mekušac“, zbog njegove popustljivosti i sklonosti kompromisima s Katoličkom crkvom. Godinu dana ranije, 1529, Luter je objavio svoju najpopularniju knjigu — Mali katekizam, u kojoj je objasnio teologiju evangelističke reformacije jednostavnim i slikovitim jezikom.

Godine 1532. Luter je preveo Stari zavet s originalnog hebrejskog na nemački. Iste godine delo je i objavljeno. U međuvremenu njegov uticaj se raširio širom severne i istočne Evrope. Razlog tome bio je taj što je branio nezavisnosti vladara od crkvenog nadleštva (kasnije je taj njegov stav bio intepretiran na načine suprotne njegovoj prvobitnoj nameri). Kada je 1525. izbio Seljački ustanak u krajevima gde su kneževi i plemići bili mahom katolici, Luter je pokušao da posreduje svojim autoritetom. Međutim, kada je ustanak zahvatio i protestantska područja, izrazito oštro je istupio protiv ustanika, podržavajući i smrtnu kaznu za vođe pobune.

Do 1537. godine Luterovo zdravlje bilo je ozbiljno ugroženo. Istovremeno ga je sve više zabrinjavao preporod papskog uticaja, kao i oni potezi koje je on smatrao pokušajem Jevreja da iskoriste konfuziju među hrišćanima i ponovo otvore pitanje Isusovaog poslanja. Smatrajući i sebe odgovornim za nastalu situaciju napisao je oštru polemiku protiv Jevreja, kao i polemike protiv papstva i radikalnog krila reformista — anabaptista (treba, međutim, spomenuti i da je Luter u ranijim godinama svoga delovanja bio protivnik teološki motivisanog antisemitizma, pa je tada napisao i poznato delo „Isus Hrist je rođen kao Jevrejin“ u kojem se zalagao za novozavetni odnos prema Jevrejima koji je pozitivan.

Ipak, njegove antijevrejske teze su omogućile stvaranje antisemitske Nemačke evangeličke crkve u doba nacizma, koja je zastupala izrazito rasističke stavove, predstavljajući se crkvom arijevske rase. U zimu 1546. godine Luter je zamoljen da razreši spor između dva mlada grofa koja su vladala u području Mansfelda, gde se rodio. Iako veoma star i bolestan, krenuo je na put, razrešio spor i umro 18. februara 1546. u Ajslebenu. Govoreći o Janu Husu izjavio je:

„Ako se takav čovek smatra jeretikom, onda niko na svetu nije pravi hrišćanin.“



Žan Kalvin




Žan Kalvin (fr. Jean Calvin; 10. jul 1509 — 27. maj 1564), francuski reformator i teolog.

Imao je nameru da se posveti svešteničkom pozivu i u 12. godini primio je tonzuru, i to je jedini religiozni obred koji je na njemu izvršen. Studirao je teologiju u Parizu, ali je kasnije počeo da se dvoumi oko svog budućeg poziva. Od 1528. godine studirao je pravo u Orleanu (Orleans) gde je pao pod uticaj Melhiora Volmara, protestanta. 1532. godine K. izdaje raspravu na Senekino delo De Clementia.

1533. konačno napušta Rimokatoličku Crkvu sa tvrdnjom da je doživeo viziju u kojoj mu je saopšteno da je njegova uloga u reformaciji crkve i njeno vraćanje na izvornnu čistoću. Naredne godine je bio u zatvoru, i da bi izbegao progone Fransoe I, otputovao je u Bazel. Na proputovanju kroz Ženevu pridružio se Farelu (G. Farel)u njegovoj nameri da izvrši Reformaciju. Kalvin je naimenovan za propovednika i profesora teologije.

Tu izdaje delo Articuli de Regimine Ecclesiae u kome raspravlja na temu Tajne večere i još nekoloko religioznih pitanja. U tom periodu nametao je građanima da prihvate neke njegove zapovesti u vezi sa potvrdom vere, pa je došlo do sukoba sa Farelom, koji se završio prekidom saradnje. Naredne tri godine, Kalvin je bio ministar francuske kongregacije i predavač u teološkoj školi. Sprijateljio se sa Melanhtonom (P. Melanchton), ali se ubrzo vratio u Ženevu gde je preuzeo rukovodeću ulogu i ustanovio teokratski režim po ugledu na Stari zavet.

Polagao je pravo na ekskomunikaciju i živote građana. Bile su zabranjene i najbanalnije slobodne aktivnosti kao što su pesma i igra. Od 1555. godine definitivno je bio neprikosnoveni diktator u Ženevi koja je postala grad sa najčvršćim moralom. 1559. godine osnovao je Akademiju na kojoj je nastavio svoje učenje. Uprkos svemu, uživao je glas velikog prosvetitelja i crkvenog velikodostojnika. Njegovo obrazovanje, poznavanje jezika, jasan stil učinili su ga jednim od najuticajnijuh Reformatora ne-luteranske protestantske Crkve.


Kalvinizam

Kalvinizam je teološki sistem i pristup hrišćanskom životu koji naglašava vladavinu Boga nad svim stvarima. Ova varijanta Protestantizma je nazvana po francuskom reformatoru Žanu Kalvinu.

Kalvin je naučavao apsolutnu predestinaciju po kojoj su jedni predodređeni za blaženstvo drugi za prokletstvo. Zajedno s Martinom Luterom učio je da samo vera spasava (sola fide) i nije priznavao crkvenu tradiciju kao izvor vere, nego samo sveto Pismo (sola scriptura). Priznavao je samo dve svete tajne (krštenje i pričest), tvrdeći da Isus u euharistiji nije realno nego samo duhovno prisutan. Kalvin je svoje ideje pokušao da ostvari uvodeći u Ženevi versku diktaturu.

Ekumenizam (grč. οικουμενη — naseljeni svet, vaseljena) predstavlja nastojanje oko pomirenja, saradnje, zbližavanja i jedinstva hrišćanskih crkava.

Dok se međureligijski dijalog odnosi na sve religije, ekumenizam je dijaloški napor unutar hrišćanskih crkava. Za razliku od unijaćenja (tj. prelaženja iz Pravoslavne crkve u Katoličku), u ekumenizmu se naglašava ravnopravan dijalog među hrišćanskim konfesijama, ono što je pojedinim crkvama zajedničko i ide se za potvrdom duhovnoga i moralnog poslanja Hristove Crkve.

Ekumenizam je nastao u 19. veku unutar protestantskih crkava (ekumenski pokret). Unutar Katoličke crkve preteče su ekumenizma u 19. veku: J. H. Njuman, D. Mercier, J. J. Štrosmauer, a u 20. veku benediktinci iz Čevetohena u Belgiji, dominikanski centar Istina u Parizu, a svojim ekleziološkim radovima dominikanac Kongar. Nakon Drugog vatikanskog koncila (1962—1965) Katolička crkva prihvata osnovna načela ekumenizma i odriče se unijaćenja. (Dekret 2. Vat. Sabora: Unitatis redintegratio 1964.)

Počeci ekumenskog pokreta stavljaju se u 1805. godinu, kada se protestantski, baptistički misionar Viljem Keri (engl. William Carey) založio za osnivanje „opšteg udruženja“ svih hrišćanskih veroispovesti. Ovaj zahtev je nastao tokom njegovih misionarskih aktivnosti u Africi, kada je na delu uvideo slabost hrišćanstva usled njegovih unutrašnjih podela. Crkve koje su delovale misionarski, počele su sa osnivanjem različitih društava, sve u cilju usklađivanja njihovog misionarskog delovanja. U to vreme osnovana su u Londonu udruženja „YMCA“ („Hrišćansko udruženje za mlade muškarce“). „YMCA“ je 1894. imalo oko deset hiljada odeljenja po celom svetu, sa četiri miliona članova. Uskoro su osnovana i ženska udruženja. Ema Roberts je tako osnovala kružok za molitveno ujedinjenje, a gospođa Kinerd je u Londonu organizovala dobrotvorno društvo za pomoć mladim ženama. Ta dva društva su se ujedinila 1897. i dobila naziv „YWCA“ („Hrišćansko udruženje za mlade žene“). Ove organizacije su delovale na principima humanističkih doktrina. Krajem 19. veka osnovana je i „Svetska studentska hrišćanska federacija“ (engl. World Sudent Christian Federation). Valja pomenuti da je 1864. godine osnovano udruženje „Jevanđelska alijansa“, a 1914. je osnovana „Svetska alijansa za unapređenje internacionalnog prijateljstva preko Crkava“. Može se smatrati da su ovakva udruženja predstavljala začetak budućeg ekumenskog pokreta. Godine 1854. osnovan je ekumenski savet.

Tokom vremena, rad ovog saveta je doprineo da 1910. dođe do skupa u Edinburgu (engl. Edinburgh) u Škotskoj, što predstavlja zvanični početak ekumenskog pokreta. Ovde je i pojam ekumenizma po prvi put upotrebljen u njegovom sadašnjem značenju. Želja je bila da se izbegne pojam „internacionalni“ koji sobom implicira nacionalnu podeljenost dok pojam „ekumenski“ (prema istočnom izgovoru grčkog „ikumenski“) ukazuje na sveukupnost bez podela. Konferencija u Edinburgu bila je naslovljena „Međunarodna misionarska konferencija“ (engl. International Missionary Conference). Na ovoj konferenciji je ustanovljeno stalno povereništvo koje je trebalo da usklađuje ekumenske aktivnosti u skladu sa predlozima i idejama koje su se na skupu pojavile. Jedno od tih povereništva imalo je naziv „Život i rad“ (engl. Life and Work). Za njega se posebno zalagao luteranski episkop iz Upsale Natan Zoderblom (engl. Nathan Soderblom) (1866—1931). Ovo povereništvo je imalo za cilj da rešava pitanja odnosa crkava prema društvu.

Godine 1925. u Stokholmu je održana konferencija ove organizacije pod nazivom „Opšta hrišćanska konferencija Života i rada“ (engl. Universal Christian Conference of Life and Work) na kojoj je bilo reči o međunarodnim odnosima kao i o društvenom i ekonomskom životu viđenom iz hrišćanske perspektive. Veliki doprinos radu pokreta „Život i rad“ (engl. Life and Work) dao je luteranski arhiepiskop Sederblum (engl. Soderblom), kasniji dobitnik Nobelove nagrade za mir. Donosimo odlomak iz Zvaničnog izveštaja sa ove konferencije u kome se apeluje na poslušnost Bogu koji želi jedinstvo hrišćana: „Ako pravednost vaša ne bude veća od pravednosti književnika i fariseja nećete ući u carstvo Božje. Crkva veoma mnogo sluša čoveka a veoma malo Boga. ... Da bismo čuli glas Božji neophodno je da se molimo.“

Anglikanski episkop Čarls Henri Brent (Chales Henry Brent) najviše se zalagao za povereništvo Vera i Poredak (Faith and Order), koje se bavilo teološkim pitanjima, pre svega onim koje su predstavljale uzrok podela među hrišćanima. U Lozani je 1927. održana konferencija Vere i Poretka (Faith and Order), koja je predstavljala početak redovnih sastanaka na kojima su se razmatrala dogmatska pitanja uz učešće različitih hrišćanskih crkava.

U Edinburgu je 1937. održana još jedna konferencija na kojoj je prisustvovalo pet nezvaničnih posmatrača Katoličke Crkve. Na ovoj konferenciji je izrečena tvrdnja koja i do danas ostaje važeća u ekumenskom pokretu: "doktrina razdeljuje a služenje ujedinjuje". Ova dva tela imala su i različite pristupe. Dok je povereništvo "Život i Rad" bilo inspirisano liberalnom teologijom i Američkim pokretom Social Gospel, i bavilo pre svega društvenim i haritativnim problemima, povereništvo "Vera i Poredak" se bavilo prevashodno teološkim pitanjima, i svoju inspiraciju je nalazilo u dijalektičkoj teologiji. Ono se posebno zalagalo za postizanje napretka na doktrinarnom planu. Ipak, iako su se njihovi metodi i prioriteti razlikovali, njihovi ciljevi su ipak bili isti. Na kraju je postignuta saglasnost da i jedan i drugi metod - socijalna uloga hrišćanstva i doktrinarna pitanja - imaju svoju važnost na putu postizanja jedinstva među hrišćanima. Godine 1912. stvoren je i treći ekumenski pokret koji je nosi naziv "Internacionalni savet misija". On je stvoren sa ciljem koordinacije misijskih društava.

Tako su se ove dve organizacije spojile i - 1938. godine u Utrehtu - nastao je Svetski savet crkava (World Council of Churces - WCC). Pored toga, organizacija Vera i Poredak je nastavila da postoji i kako posebno telo. Nakon konferencije koja je održana u mestu Santjago Di Kompostelo u Španiji, 1993. godine, 2004. je održana i konferencija u Kuala Lumpuru u Maleziji. Razmatrano je stanje ekumenskog pokreta i njegov razvoj od prve konferencije organizacije Vera i Poredak do danas. Danas ogrankom Vera i Poredak upravlja komisija od 120 članova. Predstavnici Pravoslavne crkve u današnjem sastavu su Arhiepiskop Albanski Anastasios, profesor Jovan Krisavgis iz Grčke pravoslavne Crkve Amerike, inače profesor na visokoj teološkoj školi Svetog Krsta, zatim episkop Ilarion (Alfejev) iz Ruske pravoslavne crkve, o. Heiki Hutunen (Heikki Huttunen) iz Finske, Mitropolit mar Grigorije Johana Ibrahim iz Antiohijske Patrijaršije, o. dr Viorel Jonita (Viorel Ionita) i dr Mihael Tit iz Rumunske PC, dr Roman Juriga iz Pravoslavne crkve Češke i Slovačke, o. Jan Kulazuk iz Poljske, Makarije Arhiepiskop Kenije i Irinupolisa, o. Mihail Naim iz Antiohijske Patrijaršije, sveštenik dr Predrag Puzović iz Srpske pravoslavne crkve, Vladimir Šmali iz RPC, Konstac Tarasar iz Pravoslavne crkve Amerike,

Nakon osnivanja SSC je trebaklo da održi prvu opštu skupštinu 1941. godine. Međutim, pošto je otpočeo rat, ovaj događaj je odložen za kasnije. Prva skupština je održana tek 1948. "Vera i Poredak" i Život i Delovanje" ušle su u SSC. U SSC je oformljen centralni odbor koji svakih šest do sedam godina organizuje jedan opšti skup. Na tim skupovima se potvrđuje volja članica da nastave svoje delovanje u SSC a određuju se i smernice za budući rad.

1952. godine carigradski patrijarh Atinagora izdao je encikliku u kojoj poziva sve poglavare pomesnih pravoslavnih crkava da se pridruže Svetskom savezu crkava. Već od 1952. pojedine pravoslavne crkve počele su da se uključuju u SSC, a 1955. g. Vaseljenska patrijaršija šalje svoje stalne predstavnike u centralu SSC, u Ženevi. Godine 1959. centralni komitet SSC se sastaje na Rodosu sa predstavnicima svih pravoslavnih crkava. 1964. godine patrijarh Atinagora se susreo rimskim papom u Jerusalimu. Susret pape Pavla VI i patrijarha Atinagore u Jerusalimu bio je prvi susret poglavara Rima i Carigrada u poslednjih 526 godina, tačnije od susreta u Ferari između patrijarha Josifa II i pape Evgenija IV. Pošto su zajednički pročitali molitvu Oče naš, izmenili celiv mira i zajednički blagoslovili narod, na kraju je patrijarh darivao papu arhijerejskom panagijom, sa predstavom Gospoda kao učitelja, simbolom episkopske časti pravoslavnih jerarha. 7.12. 1965. godine Carigrad i Rim ukidaju uzajamne anateme iz 1054. godine.

"Imamo mnoge razlike, kažu. Koje? Filiokve? Pa, on postoji još od 7. veka, a Crkve se nisu razdvojile. Primat i nepogrešivost? Šta se to nas tiče! Neka svaka svaka crkva drži svoje običaje. Ako to želi Katolička crkva neka to drži. Ali vas pitam, gde je ta nepogrešivost danas, kada papa ima stalni petnaestočlani savet koji odlučuje. ... Teološki dijalog neće doneti rezultate. Nismo spremni i trebaće nam vekovi. Samo je jedan dijalog moguć - dijalog ljubavi."
(Vaseljenski patrijarh Atinagora)


Od 1971. SSC ima tri ogranka koje međusobno usklađuje centralni odbor. Prvi ogranak nosi naziv "Vera i svedočanstvo". U njenom okviru dela i organizacija "Vera i Poredak" koja se bavi doktrinarnim pitanjima. Drugi ogranak se naziva "Pravednost i služenje" i bavi se praktičnim problemima u odnosima crkava članica i prema svetu. Treći ogranak je "Odgoj i obnova". On se bavi pitanjem obrazovanja.

Od 24. jula do 10. avugsta 1983. u Vankuveru je održan veliki skup Svetskog saveza crkava. Služena je protestantska misa kojoj je prisustvovalo oko 3.500 hrišćana iz raznih krajeva sveta. Službu je služio arhiepiskop kenterberijski Robert Ransi sa dve sveštenice, dok su pravoslavni, rimokatolici i monofiziti učestvovali u proiznošenju jektenija.

Od 7-20 februara 1991. godine u Kanberi, u Australiji, održan je 7. Generalna konferencija SSC. Na njoj su pored predstavnika brojnih protestantskih crkava, učestvovali i predstavnici svih pomesnih pravoslavnih crkvava (osim jerusalimske Patrijaršije koja je istupila iz SSC) kao i predstavnici Vatikana na čelu sa kardinalom Edvardom Kasidijem. Na ovom skupu je usvojen jedan veoma zanimljiv dokument pod imenom "Jedinstvo crkve kao opštenje: Dar i poziv". SSC upućuje ovaj dokument kao apel svim crkvama kako bi prihvatile sedam osnovnih teza "u cilju punog vidljivog jedinstva":

* međusobno priznanje krštenja
* prihvatanje Nikejsko-carigradskog Simvola vere kao zajedničkog izraza apostolske vere
* evharistijsko opštenje
* međusobno priznavanje sveštenstva
* zajedničko svedočenje evanđelja
* zajedničko delovanje u cilju očuvanja mira i poretka u svetu
* omogućavanje parohijama i zajednicama da izraze na odgovarajući način lokalni stepen postojećeg opštenja.

Pravoslavna crkva je od samog početka uzela značajno učešće u radu ekumenskog pokreta. Jedan od najznačajnijih dokumenata je enciklika Vaseljenske Patrijaršije iz 1920: U enciklici se, između ostalog, kaže: "Naša crkva smatra zbližavanje među crkvama i njihova prisnost nisu isključeni zbog doktrinarnih razlika koje među njima postoje. Prema našem mišljenju takvo približavanje je veoma poželjno i neophodno. Ono može biti korosno na mnogo načina za stvarne interese svake pojedničane crkve i čitavog hrišćanskog tela, a takođe i za pripremanje i napredovanje prema blagoslovenom jednistvu koje će se ostvariti u budućnosti u skladu sa voljom Božjom."

Valja pomenuti da je naročit doprinos učestvovanju Pravoslavnih u ekumenskom pokretu dao i German Tiatirski. Smatra se da je on izradio nacrt navedene enciklike iz 1920. Kao ilustraciju njegovog stava, navodimo deo iz njegovog izlaganja sa konferencije u Lozani održane 1927: "Iako Pravoslavna crkva smatra jedinstvo u veri primarnim uslovom ponovnog uspostavljanja jedinstva crkva, ona odbacuje teoriju ekskluzivnosti prema kojoj jedna crkva, smatrajući sebe kao jedinu istinitu Crkvu, insistira da oni koji traže jedinstvo sa njom moraju ući u nju". German dalje navodi Sv. Fotija Carigradskog kao uzor mogućeg puta ka jedinstvu i citira deo iz njegovog pisma papi Nikoli prvom: "U slučajevima kada se neslaganje javlja po pitanjima koja nisu stvar vere, i kada ta pitanja ne pokazuju neposlušnost bilo kom opštem ili katoličanskom (= sabornom) autoritetu, čovek sposoban da rasuđuje biće u pravu kada zaključi da ne greše ni oni koji te stvari prihvataju ni oni koji ih ne prihvataju". U nastavku German zaključuje da je slaganje potrebno samo u stvarima koje se tiču vere, tj. u stvarima koje su presudne za veru. On postavlja pitanje, koje su to stvari, i predlaže da se na ovo pitanje ne da odmah odgovor ali napominje da je "to već određeno u starim simvolima i odlukama sedam vaseljenskih sabora. Sladstveno, učenje drevne i nepodeljene Crkve prvih osam vekova, slobodno od svakog pitanja koje nema direktne veze onim u šta verujemo, mora i danas predstavljati osnovu ponovnog ujedinjenja Crkava."


Godine pristupanja pravoslavnih crkava:

* Carigradska patrijaršija - Carigrad, avgust 1947.
* Aleksandrijska patrijaršija - Egipat 1948.
* Antiohijska patrijaršija - Damask, decembar 1946. i 1952.
* Jerusalimska patrijaršija - decembar 1946, i 1961.
* Ruska patrijaršija - Nju Delhi, 1961.
* Srpska patrijaršija - Beograd 1965.
* Rumunska patrijaršija - Nju Delhi 1961.
* Kiparska crkva, Nikozija, novembar 1946.
* Grčka crkva - Atina 1947.
* Poljska pravoslavna crkva - Nju Delhi 1961.
* Gruzijska pravoslavna crkva - Pariz 1962.
* Čehosolovačka crkva - Ženeva 1966.
* Američka pravoslavna crkva - Evanston 1954.
* Japanska pravoslavna crkva - Ženeva 1973.
* Pravoslavna antiohijska arhiepiskopija u Americi - Evanston 1954.

Rimokatolička Crkva još uvek zvanično ne učestvuje u radu SSC, ali učestvuje u mnogim ekumenskim inicijativama na zbližavanju crkve.

Pre sredine devetnaestog veka, učešće Rimokatoličke crkve u ekumenskom pokretu nije bilo zamislivo. Papa Pie IX je u svojoj encikliki Syllabus of Errors (1864) osudio modernizam. Papa Pie XI je u encilkiki Mortalium Animos (1928) osudio duh ekumenizma koji je izrastao na protestantskim osnovama, i pozvao sve hrišćane na povratak zajedništvu sa Rimskom Crkvom. Pre toga je, 1848. objavio ekcikliku "In suprema Petri Apostoli Sede", u kojoj je pozivao Pravoslavne da priđu Rimskoj Crkvi. Njen autoritativni stil, i poziv na "povratak" u Rimsku Crkvu izazvali su negodovanje i odbacivanje od strane Pravoslavnih. Slično je prošao i njegov poziv "Arcano Divinae Provindentiae consilio" od 1868. pisan u istom tonu.

Iako je zvanični stav bio ovakav, već krajem 19. veka vođeni su nezvanični razgovori između pojedinih Anglikanskih i Rimokatoličkih teologa u kojima su sa Anglikanske strane učestovali laik Čarls L. Vud (Charles L. Wood) i lord Halifaks (Halifax) a sa Katoličke kardinal Desir Jozef Marcir (Desire Joseph Mercier). Oni su se bavili pitanjem mogućnosti obnavljanja jedinstva među ovim Crkvama.

Otac Pol Džejms Votson (Paul James Wattson) i mati Lurana Meri Vajt (Lurana Mary White) osnovali su Anglikanski red Franciskanckih monaha i sestara društva za jedinstvo (1898), čiji je cilj bio promovisanje jedinstva među hrišćanima. Oni su i u narednim godinama nastavili sa svojim naporima. Već 1908, u mnogim protestantskim crkvama bila je prihvaćena "Oktava Molitve" za ujedinjenje hrišćana, promovisana od strane ovog bratstva.

Papa Lav XIII je pokazao posebno interesovanje za jedinstvo hrišćana mada ga je on video kao vraćanje odeljenih hrišćana u Katoličku Crkvu. Tako se on u svojoj besedi o Sv. Kirilu i Metodiju, 1880. obratio Slovenima enciklikom "Grande munus christiani nominis propagandi" naglašavajući brigu Pape za Slovene. Papa je ovde posebno istakao svoju žarku želju za postizanjm jedinstva sa Istočnim Crkvama. Godine 1894. Papa Lav XIII je u apostolskom pismu "Praeclara gratulationis" ponudio Pravoslavnim Crkvama ujedinjenje sa Rimom, koji su one odbile. I ovaj papa je poput svog prethodnika, mogućnost jedinstva video u povratku Pravoslavnih i drugih u Rimokatoličku Crkvu. U tom smilsu je čak naredio da se iskuje medalja koja je sa prednje strane imala njegov lik sa natpisom "Pontifex maximus", a na suprotnij je stajao natpis "Da bude jedno stado i jedan pastir". Početkom dvedesetog veka na patrijarškom tronu u Konstantinopolju nalazio se Patrijarh Jeremija III. On je 1920. objavio encikliku u kojoj je pozivao Pravoslavne da ostanu verni svom predanju ali i da budu otvoreni prema hrišćanima koji pripadaju drugim Crkvama. Vaseljenski Patrijarh je 1920. u evojoj encikliki, nazvao hrišćane koji nisu Pravoslavni "rođacima" koji su "deo doma Hristovog".

Papa Pije XI je pokazao veliko interesovanje za Pravoslavlje. Od 1922. do 1939. on je objavio preko dvadeset dokumenata koji su se ticali Pravoslavnih. Izvršio je i reorganizaciju Pontifikalnog Orijentalnog (Istočnog) Instituta, koji je bio osnovan 1917. godine. Između ostalih, osnovao je i rusku višu školu u Rimu. Od 1925. Benediktinsko udruženje je, molitvama i studijama, činilo značajne napore za prevazilaženjem podela među hrišćanima, naročito u odnosu prema Pravoslavnima. Od 1939. u Čevtognu je postojala kuća u kojoj su živele dve grupe monaha, Latina i Vizantijskog obreda koje su vršile bogosluženja jedna pored druge. Naročit doprinos Katoličkom prihvatanju ekumenskog pokreta dao je Iv Kongar (Yves Congar), koji je 1937. objavi knjigu "Podeljeno hrišćanstvo". On je postavio temelje koji će svoje rezultate pokazati naročito na Drugom Vatikanskom Saboru. Kongar je u početku bio ućutkivan od strane Vatikana, da bi nakon ovog sabora, njegov stav preovladao.

Godine 1932., Pjer Pol-Irinej Kuturijer (Pere Paul - Irenee Couturier) je sastsvaio koncept o trodnevnoj molitvi za jedinstvo hrišćana. Ova inicijativa se poklopila sa nedeljom molitve za hrišćansko jedinstvo (od 18. do 25. januara). On je inicirao i međukonfesionalni dijalog u manastiru Domb (Trappe des Dombes). Tu su se održavali redovni godišnji sastanci, a učesnici su postali poznati kao Dombska grupa. Oni su imali nezavisni status, ali su mnoge od njihovih ideja kasnije prihvaćene te su postale i zvanični dokumenti različitih.

U svakom slučaju Rimokatolička Crkva je bila prilično zatvorena prema ekumenskom pokretu, smatrajući ga protestantskim pokretom. Sebe je, pak, videla kao jedinu istinitu crkvu kojoj se ostali mogu samo priključiti i koja u suštini nema šta da promeni kod sebe ili prihvati od drugih. U tom smislu govori i enciklika Pija XI iz 1928. Mortalium animos koja osuđuje ondašnja ekumenska kretanja i nezvanične ali prilično duboke kontekete Katoličkih zvaničnika sa drugim hrišćanskim konfesijama. Ovaj stav je papa nešto ublažio dvadesetak godina kasnije. Godine 1949. objavljena je Instrukcija Sv. Oficija De motione oecumenica (Ekumesnki pokret), što je predstavljalo izvesno zvanično otvaranje. Sada je dopušten ravnopravan dijalog ovlašćenih sveštenih lica sa nekatolicima.

Situacija se naročito promenila kada je za Papu izabran Jovan XXIII. On je dugo godina službovao u Bugarskoj i Carigradu, gde je bio apostolski delegat. Službovanje među Pravoslavnima je verovatno učinilo da on postane vatreni pobornik jedinstva hrišćana. Već nakon nekoliko meseci od početka svog pontifikata papa je 1959. najavio vaseljenski sabor. Sledeće godine je osnovao Sekreterijat za promovisanje hrišćanskog jedinstva (Secretariatus ad unitatem christianorum promovendam). Ovaj sekreterijat je nakon dve godine (1960) proglašen za jednu od komisija za pripremu budućeg sabora, te je tako još više dobio na značaju.

Drugi Vatikanski Sabor je doneo dosta promena. Rimokatolička Crkva se u priličnoj meri otvorila za dijalog sa nekatolicima. U tom smislu su interesantna dva dokumenta: Dekret o ekumenizmu i Dekret o Istočnim katoličkim Crkvama. Dekretu o ekumenizmu Sabor se založio za istiniti dijalog jer bi «svako zataškavanje teškoća ili odstupanje od načela i verskih istina značilo ne dijaloški ekumenizam nego lažni irinizam, kompromis i neekumenizam» (I, d). Ovom prilikom rimokatolička crkva je u više navrata definisala svoj stav prema nekatolicima. Kao ilustraciju navodimo deo sa samog početka trećeg poglavlja koji je naslovljen «Odnos između odeljene braće i Katoličke Crkve». Tu se, između ostalog kaže da su tokom vekova nastajale razne nesuglaice te da su u raznim prilikama «znatne zajednice odvojene od punog zajedništva Katoličke crkve, i to katkad ne bez krivice ljudi sa obe strane. A oni koji se sada u takvim zajednicama rađaju i napajaju verom u Hrista ne mogu se optužii za greh odeljenosti, pa ih Katolička Crkva grli bratskim poštovanjem i ljubavlju. Oni naime koji u Hrista veruju i koji su valjano primili krštenje, tvore neko, iako ne savršeno, zajedništvo sa Katoličkom Crkvom». Svakako, i u ovom dokument je Katolička Crkva zadržala stanovište po kome se «samo u Katoličkoj Crkvi Hristovoj, koja je opšte pomagalo spasenja, može dosegnuti sva punoća spasonosnih sredstava» (isto, d). Kao moto svoga ekumenizma Katolička Crkva uzima izraz Sv. Avgustina In necessariis unitas, in dubiis libertas, in omnibus caritas (U bitnom jedinstvo, u nebitnom sloboda u svemu ljubav).

Nakon Drugog Vatikanskog Sabora, Rimokatolička Crkva je u mnogome promenila svoj dosta tvrdi stav prema nekatolicima. Pomenute odluke ovog sabora otvorile su vrata dijalogu. Svakako, i u pomenutim dokumentima i u pristupu Katoličke crkve dijalogu još se primećuje dosta jaka nota ekskluzivnosti, tako da nisu bez ikakve osnove optužbe čak i nekih katoličkih teologa da je takav ekumenizam ustvari pokušaj uvođenja drugih hrišćana na mala vrata u Katoličku Crkvu, odnosno da je dotadašnji kruti stav samo zamenjen drugačijim rečima koje izražavaju istu veru – da je Rimokatolička Crkva jedina Crkva Hristova. U svakom slučaju, Drugi Vatikanski Sabor je otvorio vrata dijaloga - „Zato, ove odvojene Crkve i zajednice kao takve, premda verujemo da pate od nedostataka, ni na koji način nisu lišene značaja i važnosti u tajni spasenja" (Unitatis redintegratio, 3).

Vredna je pažnje i stvara nadu i činjenica da je novi Papa Benedikt XVI samtrao za shodno, da u svom govoru prilikom ustoličenja, ukaže na prevashodni značaj rada na jedinstvu hrišćana.

Pravoslavlje (grč. ὀρθοδοξία — pravilno učenje, pravilno slavljenje) je druga najveća hrišćanska vjeroispovijest na planeti. Utvrđena je u 11. vijeku na teritoriji Istočnog rimskog carstva.

Današnje pravoslavlje je nastalo kao rezultat Velikog raskola (1054) između Carigradske i Rimske patrijaršije. Istočna hrišćanska crkva je zadržala naziv Pravoslavna, dok zapadna hrišćanska crkva danas nosi naziv Katolička crkva.

Pravoslavna crkva se sastoji iz pomjesnih crkava — autokefalnih i autonomnih.

Autokefalna crkva je samostalna pomjesna crkva, administrativno i kanonski potpuno nezavisna od drugih pomjesnih crkava. Autonomna crkva je zavisna pomjesna crkva, ima teritorijalnu i administrativnu nezavisnost, ali se nalazi u sastavu neke autokefalne crkve.

Sve one se nalaze u jedinstvenom kanonskom zajedništvu.

Pravoslavlje je druga najveća hrišćanska vjeroispovijest, odmah nakon katolicizma. Procjenjuje se da ima ukupno oko 300 miliona pravoslavnih vjernika u cijelom svijetu.

Pravoslavlje je tradicionalno rasprostranjeno na Balkanu — među Srbima, Grcima, Crnogorcima, Bugarima, Makedoncima, Rumunima i dijelu Albanaca. U istočnoj Evropi je rasprostranjeno najviše među istočnoslovenskim narodima, a takođe među Gagauzima, Gruzijcima, Abhazima, Osetima, Moldavcima. Pored Rusa, pravoslavlje je zastupljeno i kod drugih naroda koji žive u Ruskoj Federaciji.

U savremenom svijetu, u zemlje s većinskim pravoslavnom stanovništvom mogu se ubrojati:

* Srbija (84%);
* Crna Gora (74%);
* Makedonija (65%);
* Grčka (95%);
* Bugarska (83%);
* Rumunija (87%);
* Rusija (80%),
* Bjelorusija (85%),
* Ukrajina (80%),
* Gruzija (89%);
* Moldavija (98%);
* Kipar (80%).

Pravoslavlje je u većem broju zastupljeno i u Bosni i Hercegovini (36%),Finskoj, Kazahstanu (40%). Osim toga, zastupljeno je još i u Estoniji (13%), Letoniji (9%), Litvaniji (4%), Kirgistanu i Albaniji (25%).

Manje grupe pravoslavnih vjernika žive u Poljskoj, Slovačkoj, Mađarskoj, Turskoj i Azerbejdžanu.

Pravoslavnima se još nazivaju i Drevnoistočne crkve, koje ispovijedaju dogmate samo prva tri vaseljenska sabora.


Osnovna učenja Pravoslavne crkve su iznijeta u Nikejsko-carigradskom simbolu vjere koji je usvojen na vaseljenskim saborima u prvim vjekovima hrišćanstva. Oni su bili obavezujući za cijelu Crkvu, sve do Velikog raskola (1054).

Katolicizam (lat. catholicismus; od grč. καθολικός — sveopšti, saglasno svemu) je najveća hrišćanska vjeroispovijest na planeti. Utvrđena je u 11. vijeku na teritoriji bivšeg Zapadnog rimskog carstva.

Katolicizam je nastao kao rezultat Velikog raskola (1054) između Carigradske i Rimske patrijaršije. Istočna hrišćanska crkva je zadržala naziv Pravoslavna, dok zapadna hrišćanska crkva danas nosi naziv Katolička crkva. Prekidi evharistijskog opštenja Carigrada i Rima bivali su još od sredine 10. vijeka.

Katolička crkva se sastoji iz 23 zasebne crkve — Zapadne crkve i 22 istočne katoličke crkve. Na čelu Katoličke crkve se nalazi rimski biskup — papa. On ima nad Crkvom apsolutnu vlast. Pri upravljanju Crkvom pomažu mu nadleštva Rimske kurije. Istu vlast imaju i svi biskupi sazvani na ekumenskom saboru.

Osnovna administrativna podjela svih autonomnih crkava je podjela na biskupije, koje se kod istočnih katoličkih crkava nazivaju eparhije. Biskup u svojoj biskupiji ima uglavnom svu vlast, ograničenu jedino crkvenim pravom i papskom vlašću.

Doktrina katolicizma zasniva se na Bibliji i Svetom predanju, koje uključuje određena pravila vaseljenskih sabora. Osnovna pravila su izložena u Katehizisu Katoličke crkve, a sve ostalo kanonsko pravo je sistematizovano i izloženo u Kodeksu kanonskog prava.

Katolička crkva ima razna doktrinalna pravila, od kojih su neka zajednička sa drugim hrišćanskim vjeroispovijestima, a neka specifična za katolike.

* vjera u direktno i neprekinuto organizaciono nasleđe od prvobitne Crkve koju je osnovao Isus Hristos;
* vjera da je Crkva nosilac jedinstva i sveukupnosti učenja Isusa i njegovih apostola;
* korišćenje svetih slika, sveća, muzike i svete vode u obredima;
* vera da je evharistija istinski tijelo i krv Hristovo;
* razlikovanje dve vrste divljenja prema svetima: latria je klanjanje Bogu, a dulia svecima;
* vera u mogućnost „isterivanja duhova“ (egzorcizam);
* vera u nepogrešivost pape (dogmat o papskoj nezabludivosti);
* dogmat o bezgrešnom začeću Djeve Marije;
* veliko poštovanje Djeve Marije (hyperdulia);
* neraskivost svete tajne braka; postoji samo mogućnost priznanja o nevaženju braka;
* poštovanje mučenika, svetaca i blaženika razlikujući način obožavanja;
* učenje o čistilištu;
* učenje o indulgencijama;
* centralizovana crkvena organizacija, nasuprot pravoslavnim autokefalnim i autonomnim crkvama;
* monarhistička vlast rimskog pape nad cijelom Crkvom;

U Katoličkoj crkvi postoji sedam svetih tajni:

* krštenje;
* brak;
* miropomazanje (konfirmacija);
* evharistija;
* ispovijed;
* osvećenje ulja;
* sveštenstvo.

Postoji nekoliko bogoslužbenih obreda: latinski obred, drugi zapadni obredi i istočni liturgijski obredi. Latinski obred koristi Zapadna crkva.

Odlike latinskog obreda su:

* obavezni celibat sveštenstva;
* krštenje, u većini slučajeva, obavlja se polijevanjem vode na glavu, a ne pogruženjem glave u vodu;
* miropomazanje može vršiti jedino biskup (sveštenik može vršiti tu svetu tajnu samo u izuzetnim slučajevima, npr. u slučaju nečije smrtne opasnosti);
* pri evharistiji se, po pravilu, koristi beskvasni hljeb;
* pričešćivanje mirjana ili tijelom, ili tijelom i krvlju Hrista — i prvo i drugo se smatra za potpuno pričešće; *pričešćivanje sveštenstva se vrši uvijek tijelom i krvlju;
* dodavanje „i od Sina“ (filiokve) u Simbol vjere. Katoličko učenje uči da Sveti duh ishodi i od Oca i od Sina, nasuprot pravoslavnom učenju da Sveti duh ishodi samo od Oca;
* naglašava se značenje riječi Hrista u anafori umjesto epiklezi;
* krsti se slijeva na desno, a ne sdesna na lijevo kako je u vizantijskom obredu (pravoslavlju); i s pet prstiju kao simbol pet rana Hristovih.

Katolicizam je najveća (po broju vjernika) hrišćanska vjeroispovijest. Prema podacima iz 2011, u svijetu postoji oko 1,18 milijardi katolika.

Katolicizam je osnovna religija u mnogim evropskim državama (Francuska, Italija, Španija, Portugal, Austrija, Belgija, Poljska, Češka, Mađarska, Slovačka, Slovenija, Hrvatska, Irska, Malta i dr). U 21 državi Evrope, katolici čine većinu stanovništva, a u Njemačkoj, Holandiji i Švajcarskoj — polovinu.

Na zapadnoj hemisferi, katolicizam je rasprostranjen u cijeloj Južnoj i Centralnoj Americi, u Meksiku, na Kubi, u Kanadi i SAD.

U Aziji, katolici preovlađuju na Filipinima i u Istočnom Timoru, a veliki broj katolika je i u Vijetnamu, Južnoj Koreji i Kini.

Na Bliskom istoku, katolici su prisutni u Libanu (maroniti i dr.).

U Africi, prema raznim ocjenama, živi od 110 do 175 miliona katolika.

Grkokatolicizam (ili katolicizam vizantijskog obreda) rasprostranjen je među Bjelorusima, Slovacima, Mađarima, Rumunima, Ukrajincima, Zakarpatskim Rusinima itd.; a takođe manjim dijelom i među Albancima, Grcima, Bugarima, Srbima i Rusima. Katolici drugih istočnih obreda žive u Indiji, na Bliskom istoku, Egiptu, Etiopiji, Eritreji, Iraku itd.

Sveta Trojica ili Sveto Trojstvo (grč. Τριάδα, lat. Trinitas) je hrišćanska verska dogma utvrđena na crkvenim saborima iz 4. veka, po kojoj je jedan Bog u trima ličnostima (gr. ipostas): Oca, Sina i Svetog duha.

Iako se sama reč „trojstvo“ ne nalazi u Bibliji, verovanje u trojicu (trinitarizam, trojičnost), odlika je većine hrišćanskih crkava i smatra se „centralnom dogmom hrišćanske teologije“. U zapadnom hrišćanstvu preovlađuje mišljenje da je trojična doktrina rezultat dugotrajnog proučavanja Biblije od strane Crkve. Nasuprot tome, Pravoslavna crkva tvrdi da je dogma o Svetoj Trojici deo vere koju je primila usmenim putem od Isusa Hrista preko apostola, i da je kao takva oduvek bila deo vere Crkve.[traži se izvor od 04. 2011.]

Tokom istorije, neke hrišćanske zajednice su odbacivale trinitarnu poziciju, naglašavajući Božje jedinstvo, kao npr: arijanstvo, monofizitstvo (koptska, jermenska i etiopska crkva), modalizam, unitarijanizam. Potpuno odvojenu ljudsku i božansku prirodu Hrista propovedaju nestorijanci. Neke crkve imaju zasebne hristološke teorije, npr: mormoni, Jehovini svedoci.

Latinska reč trinitas je apstraktna imenica formirana od prideva trinus. Grčka verzija tog termina bi bila Τριάδα (trijada). Na srpski jezik se prevodi kao trojica ili trojstvo, zavisno od tradicije.

U Novom zavetu se ne može naći nikakva izričita predstava Boga kao trojedinog bića, iako se mogu naći trostruka slavoslovlja apostola Pavla (npr. 2. Kor. 13, 13) ili Mt. 28, 19, prilikom krštenja „u ime Oca i Sina i Svetog duha“, koja su poslužila kao osnova za dalje doktrinarno tumačenje.

Prva zabeležena pominjanja reči „Trojica“ (grč. Τριάς), nalazimo još u pisanjima apostolskih otaca, direktnih učenika apostola. Na primer, u svojoj Poslanici Filipljanima, Sv. Ignjatije Bogonosac (pogubljen 106. godine u Rimu) piše: „Tako je Gospod, poslao Apostole da uče među svim narodima, zapovedivši im da „krštavaju u ime Oca, i Sina i Svetoga duha“, ne u jednu ličnost koja ima tri imena, niti u tri ličnosti koje su se ovaplotile, nego u Trojicu koji imaju istu slavu.“ (glava II) Nešto kasnije, spominje je i sledeća generacija otaca Crkve, npr. oko 180. godine, Sveti Teofil Antiohijski spominje tu reč i njome označava „Boga i njegovu Reč i njegovu Mudrost“.

Kao odgovor na gnosticizam, postojeća trodelna potvrđivanja pri krštenju pretvorila su se u pravovernu istinu (Tertulijan, O prigovoru jereticima, 13; Irinej, Protiv jeresi 1:2—3). Ispovedanje vere, nastalo tokom 2. i 3. veka, propovedalo je:

* da je hrišćanski Bog istovetan sa tvorcem, Bogom iz Hebrejske biblije;
* da je Isus, Sin Božiji, imao pravu ljudsku prirodu, da je, zaista umro i vaskrsao; i
* da Sveti duh, koji je kroz proroke objavio Hristov dolazak, i dalje vodi vernike.

Izraz „trojstvo“ (grč. Τριάδα — trijada, lat. Trinitas) je počeo da se upotrebljava u Rimu oko 200. godine. Smatra se da je izraz trojica nastao kao posledica teološkog pomeranja sa Oca kao uzroka jedinstva Trojice, na Božiju suštinu kao uzroka tog jedinstva. Latinski teolog Tertulijan je, početkom 3. veka, upotrebljavao reč trojstvo (trojica) za označavanje Oca, Sina i Svetog duha. Međutim, glavni trijadolozi pre Nikeje (325) smatrali su da Sin i Duh stoje niže po rangu od Boga Oca. Tertulijan je smatrao da su božanske ličnosti na različitim nivoima (Protiv Prakseja, 2—9), a Origen je zastupao hijerarhijsko ustrojstvo kojim se Sin stavlja u položaj „drugog Boga“ (Protiv Kelsa, 5:39) i ograničava uticaj Duha u crkvi (Počela, 1.3).

Tokom višedecenijskog arijanskog spora (318—381), hrišćanski svet je bio podeljen u pogledu trijadoloških pitanja. Arije i njegovi istomišljenici su smatrali da je: 1) Sin stvorenje srodno Ocu po volji, ne po prirodi i 2) da su ličnosti Svete trojice po suštini različite. Radi okončanja sukoba, Prvi vaseljenski sabor u Nikeji 325. godine donosi Nikejski simbol vere koji proglašava pravoverno učenje o Svetoj trojici da je Sin „rođen, ne stvoren“ i da je „jednosuštan sa Ocem“. Takođe, trijadološko ispovedanje vere koje trijumfuje na Drugom vaseljenskom saboru u Carigradu 381. godine potvrdilo je sajednakost i savečnost Oca, Sina i Svetog duha. Kasnija trijadološka hrišćanska misao u osnovnim linijama sledi zaključke vaseljenskih sabora. Međutim, Pravoslavna crkva, za razliku od Katoličke, odbija umetanje filiokve u Nikejski simbol vere.





Pravoslavna crkva tvrdi da je dogma o Svetoj Trojici deo vere koju je primila usmenim putem od Isusa Hrista preko apostola, i da je kao takva oduvek bila deo vere Crkve.

Osnovna istina otkrivena u Starom zavetu jeste da je Bog jedan, tvorac sveta, nebesa, vidljivih i nevidljivih stvorenja. Isus Hristos produbljuje jevrejsko shvatanje Boga nazivajući ga Ocem.

Hrišćanska dogmatika uči da Otac od večnosti rađa Sina i ishodi Duha. Otac je uzrok u Trojici, što nikako ne znači da je postojao pre dvojice. Istinsko postojanje Oca jeste jedino kao Oca Sinu i Oca Duhu.

Bog stvara svet rečju — logosom svojim i održava ga njime. Tim Logosom će Bog (Otac) i uzhtednuti da spasi svet. Hrišćanstvo uči da Otac Svetim duhom šalje Sina koji se rađa od devojke Marije, uzima ljudsku prirodu i postaje istinski čovek. Isus Hristos je božja Reč — Logos, kojim je sve stvoreno.

Isus Hristos nije samo dobri učitelj i iscelitelj bolesnih, već je on, prema hrišćanskom shvatanju, nanovo uspostavio celu tvorevinu i vratio je u poslušnost Ocu. Smrt je poslednji neprijatelj kojeg je Hristos pobedio svojim vaskrsenjem. Njega kao Sina, Bog Otac je podigao Duhom svetim iz mrtvih.





Hrišćanstvo spominje Svetog duha kao poslednju ličnost Trojice koja se neprestano otkriva, uvek dajući i otkrivajući i Oca i Sina. Uloga Duha je da održava i čini sve dejstvenim. Ta dejstvenost pre svega znači davanje večnoga postojanja svemu onome što istinski postoji. Duhom se Hristos ovaplotio, Duhom Otac održava stvorenja i celu tvar u životu. Vreme i uloga Duha je uvek i bez prestanka, jer bez njega niko ne može biti u zajednici Ocem i Sinom.


Katolička teologija




Prva teološka razilaženja istoka i zapada se nalaze upravo u oblasti svetotrojičnog bogoslovlja. Katolička crkva je, za razliku od Pravoslavne, prihvatila dogmu pod nazivom filiokve, kojim Sveti duh ishodi i od Sina, a ne samo od Oca. Filiokve je bio jedan od uzroka Velikog raskola iz 1054. godine.

Pravoslavna i Katolička crkva su razvijale sopstveni teološki pristup Svetoj trojici, koji je uticao i na kasnije dogmatske razlike. Pravoslavna crkva kao pretpostavku za iskustvo Svete trojice uzima odnos koji Sin i Sveti duh imaju prema Ocu, što čini Boga — jednim, a podrazumeva tri ličnosti kojoj je uzrok Bog Otac. Katolička crkva polazi od kategorije jedinstva bića u smislu suštine, koju tri ličnosti Trojice dele. Oba stava su prisutna kod već otaca Crkve, samo su im u zavisnosti od vremena i okolnosti davana određena preimućstva. Trojičnost Ličnosti su na Istoku zastupali kapadokijski oci kao: Vasilije Veliki, Grigorije Bogoslov, Grigorije Niski itd. Prednost suštine nad ličnostima kao zalog jednosti božanstva više i češće je zastupana od strane Zapadne crkve. Ovaj stav se može naći u delima Svetog Avgustina.


Protestantska teologija

U protestantskim zajednicama su prisutne veoma različiti trijadološki stavovi, od neizostavnog korišćenja Simbola vere do apsolutnog negiranja bilo kakve Trojice.

Već posle Reformacije, poljski protestant Mišel Serve biva prvi koji javno tvrdi kako trojstvo ne postoji, zbog čega je bio kažnjen spaljivanjem na lomači.

Veliki broj protestanata prihvata Nikejski simbol vere. Takođe, postoje neke protestantske zajednice, npr. pentekostalci, koje se uopšte ne osvrću na Trojični dogmat.

Stvaranje ili postanje (lat. kreacija) je filozofsko i teološko učenje prema kojem je svet stvoren od Boga (Tvorca) ili više božanstava. Na osnovu ovog koncepta nastali su pojmovi kao što su stvar, stvor i stvorenje. Doktrina koja se temelji na stvaranju naziva se kreacionizam. Suprotno je evolucionizam, prema kojem je svet nastao laganim evolutivnim razvojem.

"Ja govorim da si ti, Gospode, tvorac svake stvari i bića, pa ako se pod "nebom" i "zemljom" podrazumeva ono poslednje, bez oklevanja kažem; "Pre nego je sazdao nebo i zemlju, Bog nije radio ništa ... Ako bi se neki površan duh, lutajući kroz slike o proteklim vremenima, začudio nad tim da si se ti, svemogući Bog, koji je sazdao i obuhvata svemir, tvorac neba i zemlje, uzdržao od rada za bezbroj vekova, pre nego što si se latio ogromnog posla, neka se trgne taj duh iz svog sna i shvati već da je njegovo ćutanje lažno. Jer kako je moglo da protekne toliko vekova, kad ih ti, tvorac njihov nisi bio sazdao još? Kako bi vreme moglo imati mesta ako ga nisi ustanovio ti ili, kako bi ono isteklo ako nije postojalo dotle? ... Ne, ti nisi u vremenu prethodio vremenu jer inače ne bi dolazio pre svih vremena. Prethodiš ti prošlim vremenima, svom onom visinom večnosti tvoje, uvek prisutne, kao što vladaš, jednako, vremenima koja će doći." (Avgustin, Ispovesti).

U neoplatonizmu, Božansko stvaranje je neprestano stvoriteljno prelivanja bića na nebeske praslike, odnosno neprestano obnavljanje sveta svakim novim božanskim dahom.


Demijurg (grč: δημιουργός demiurgos - „običan radnik“; od demos - običan narod + ergos - rad) je Tvorac, graditelj sveta. Reč demijurg se prvobitno upotrebljavala u značenju majstora, koji obavlja usluge narodu i uopšte graditelja, neimara.

Kod Platona, to je božanstvo koje stvara svet pomoću ideja i materije. Stoga je demijurg za Platona „otac svih stvari“. U poslanici apostola Pavla 11,10 nailazimo na tu reč, gde se njome naziva stvaralačka delatnost Gospodnja. Kod gnostika je demijurg podređen višem božanstvu. U gnostičkim sistemima Demijurg je biće koje posreduje između Boga i sveta i koje učestvuje u stvaranju sveta. Uvek je u vezi s uverenjem da svet mora imati svoga Tvorca.


Emanacija (lat: emanatio - isticanje, izviranje, izlivanje; od emanare - isticati) je filozofski pojam koji označava isticanje nečeg nižeg iz nečeg višeg, konačno izviranje svih stvari iz jednog najvišeg izvora. Emanacija najčešće podrazumeva i emanatizam.

Emanatizam je shvatanje po kojem svet nastaje neprestanim stvoriteljnim prelivanjem bića, a ne jednokratnim činom stvaranja. Svet mnoštvenosti ističe iz punoće Jednog, slabeći u silaznim stupnjevima. Kao što svetlost postaje slabija što se više udaljuje od izvora, tako i bića postaju nesavršenija što se više udaljuju od bitka. Otuda postupnost opadanja u prirodi, i nastanak zla. Tvar je ono najniže u procesu emanacije, odsustvo bića, nebiće (me on). Emanacija je donekle suprotan pojam evoluciji - dok se u evoluciji proces kreće od nesavršenog ka savršenijem, u emanaciji ide od savršenog ka manje savršenom.

Učenje o emanaciji se najpre razvilo u starim istočnim filozofijama, prvenstveno u indijskoj i persijskoj. Filosofska misao Indije, izgradila je teoriju nastajanja sveta putem ishođenja iz Brame.





"Kao nit iz pauka, drvo iz semena, valovi iz mora, oganj iz uglja, tako svet izlazi iz Brame..."

Na Zapadu su učenje o emanaciji usvojili Plotin, neoplatonisti i hrišćanski gnostici. Po učenju novoplatoničara i gnostičara, svet je emanacija božanstva, proishođenje manje savršenog bića iz višeg i savršenijeg. Plotin razlikuje četiri stupnja bitka: iskon svega, božansko Jedno (Hen) kao izvor bitka; prva emanacija je svetski um ili duh (nous) što sadrži ideje kao uzore bića, druga je emanacija svetska duša (psihe), i nakon toga dolazi puka tvar (ili materija, gr: hile) kao tmina, zlo i nebitak. Tako čovek delimično pripada carstvu duha i duše, delimično materiji, nalazeći se na međi duha i tvari, svetla i tmine. Naporom da se uzdigne do Jednog kao iskona i istine, dobrote i lepote, čovek prelazi obrnut put od tmine do svetlosti, da bi se napokon u mističnom istupljenju (ekstazi), stanju izvan sebe, višem od svake umna spoznaja, stopio s Jednim.

Emanatizam je preko Plotina i njegovih učenika uticao na mnoge. Porfirije, Jamblih i Proklo delovali su na Pseudo-Dionisija Areopagita i hrišćanstvo u doba Avgustina, zatim i na srednjovjekovnu arapsku (Averoes), jevrejsku i zapadnu filozofiju, posebno na Jovana Skota Eriugenu, Majstora Eharta, Nikolu Kuzanskog, Đordana Bruna, Jakoba Bemea, i naposletku na idealizam Šelinga i Hegela. Emanacionizam je imao uticaja i na neke pravoslavne teologe poput Grigorija Palame.


Pelaški mit o stvaranju svijeta je legenda o stvaranju svijeta nastala u prehelenskom dobu matrijarhata, kao dio monoteističkog religijskog sistema u kojem postoji jedna vrhovna Boginja koja vlada svijetom i drugim božanskim bićima.

Po pelaškom mitu o stvaranju svijeta, u početku se Eurinoma, boginja svih stvari, podigla naga iz haosa i, ne našavši ništa čvrsto na šta bi stala, odvojila vodu od neba, „igrajući usamljena na talasima“. Tako je igrala krećući se prema jugu, a vjetar koji je stvarala svojom igrom učinio joj se kao nešto novo i naročito, kao nadahnuće za stvaranje, te je uzela taj sjeverni vjetar i protrljala ga između ruku, i kao čudom tada se stvorila velika zmija Ofion.

Eurinomi je bilo hladno, i da bi se zagrijala počela je da igra još jače što je kod Ofiona izazvalo požudu pa se obavio oko njenih božanskih udova i spojio se s njom. Zbog toga se vjeruje da sjeverni vjetar, Sjeverac, kojeg zovu još i Borej, oplođava ženski rod, i kobile često okreću svoje zadnjice prema vjetru i ždrijebe se i bez pastuva.

Kad je zatrudnjela, Eurinoma je uzela lik golubice i, ležeći na talasima određeno vrijeme, snijela sveopšte jaje. Ofion se na njenu zapovijest obavio oko tog jajeta sedam puta i grijao ga dok se nije rasprsnulo i iz njega izašla Eurinomina djeca - zemlja sa svim stvarima: Suncem, Mjesecom, planetama i zvijezdama, planinama, rijekama, životinjama i biljkama.

Isprva su Eurinoma i Ofion izabrali Olimp za svoj zajednički dom, ali poslije nekog vremena Ofion je počeo da vrijeđa Eurinomu i da govori kako je on sam stvorio čitav svijet. Uvrijeđena, Eurinoma ga je zgazila petom, izbila mu zube i prognala ga u podzemni svijet u mračnu pećinu. Poslije toga je stvorila sedam planetarnih sila i nad svakom od njih postavila po jednog Titana i jednu Titanku; nad Suncem je postavila Teju i Hiperiona i dala im moć osvjetljivanja, nad Mjesecom Febu i Atlanta i dala im moć opčinjavanja, Dionu i Krija nad Marsom i dala im silu rasta, Metidu i Keja nad planetom Merkur i dala im mudrost, Temidu i Eurimedonta nad Jupiterom i podarila im kontrolu nad zakonom, Tetiju i Okeana nad Venerom i dala im moć ljubavi i Reju i Hrona nad Saturnom kojima je podarila moć mira.

Ovaj vjerski sistem je nastao u doba matrijarhata, kada nije bilo Bogova i sveštenika, već samo glavna boginja Eurinoma i njene sveštenice, pošto je žena bila vladajući pol, a muškarac je predstavljao tek nemoćnu žrtvu žene. Čak se nije priznavalo ni da muškarac oplođuje ženu, nego da žene zaista bivaju oplođene sjevernim vjetrom, ili čak slučajno, ako bi pojele insekta ili pasulj. Nasljedstvo je prenošeno isključivo ženskom linijom, a zmija se smatrala reinkarnacijom mrtvih. Eurinoma, „Velika lutalica“, je u sumerskoj civilizaciji nosila ime Jahu, „Uvažena golubica“, ime koje je kasnije prenešeno u jevrejsku religiju u obliku Jehove, tvorca. Marduk je na vavilonskim proljećnim igrama simbolično prepolovio golubicu kad je uveo novi svjetski poredak.

Ofion, odnosno Borej, je zmija tvorac (demijurg) u jevrejskoj i egipatskoj mitologiji, a u ranoj umjetnosti Sredozemlja boginja se stalno pojavljuje u njegovoj pratnji. Pelazgi, narod koji je tvrdio da je rođen iz zemlje i da je nastao od Ofionovih zuba, vjerovatno su bili neolitski ljudi, prispjeli na grčko poluostrvo iz Palestine negdje oko 3500 godina prije nove ere, a 700 godina kasnije su ih Heleni - doseljenici iz Male Azije, prispjeli preko Kiklada - zatekli na Peloponezu. Ime „Pelazgi“ se, međutim, široko primjenjivalo na sve narode koji su živjeli na grčkom kopnu prije Helena, tj. na domorodačke prehelenske stanovnike. Tako, Strabon navodi Euripida, koji objašnjava da su Pelazgi prihvatili naziv Danajci, kad je Danaj došao u Arg sa svojim pedeset kćerki. Njima se danas pripisuje i da su imali običaje erotskih orgija. Strabon u istom odjeljku opisuje da su oni koji su živjeli blizu Atine bili poznati kao „Pelargi“ („rode“); vjerovatno im je roda bila ptica-totem.

Greh je delovanje protiv prihvaćenih vrednosti, voljno kršenje neke moralne ili pravne norme. Greh se tumači kao „prekršaj zakona“ koje je propisalo uzvišeno božansko biće.

Pojam greha se najčešće koristi u religioznom značenju reči. U hrišćanstvu označava ogrešenje o Božje zapovedi. Hrišćansko Sveto pismo tvrdi da je začetnik greha otpali anđeo Lucifer koji je imao ulogu heruvima zaklanjača Božjeg prestola: „Izaći ću u visine nad oblake, izjednačiću se s višnjim.“ (Isaija 14.14). Prema Bibliji, čovek je slobodnom voljom prekršio Božji zakon s posledicama u moralnom redu i spasenju. Temeljna poruka hrišćanstva je oslobođenje od istočnog greha i ličnih grehova kroz opravdanje žrtvom Sina božjeg Isusa Hrista.



Prvorodni ili praroditeljski greh je, prema biblijskom predanju, čin prekida prvobitne zajednice između čoveka i Boga. Do njega je došlo kršenjem Božjih zapovesti od Adama i Eve.

Greh se začeo slobodnom voljom prvog čoveka kroz đavolovo kušanje. Greh nije ontološki princip, već je proizvod zloupotrebe čovekove slobode prema Bogu. Taj čin, slobodan sam po sebi, po svojim posledicama je bio gubitak slobode koja mu je darovana. Ovo stanje se prenosi na svakog čoveka. Hrist iskupljuje čoveka od istočnog greha svojom žrtvom. Hristovo delo iskupljenja bilo je i delo oslobođenja, zato što je uništena vlast greha u svijetu. Tako je mogućnost sjedinjenja sa Bogom opet postala moguća.


Pokajanje je promjena i mišljenja i djelanja kojom se nastoji ispraviti zlo i postići oprost od oštećene osobe. U vjerskom kontekstu se obično tumači kao priznanje Bogu, prestanak grijeha protiv njega i odluka da se živi u skladu s Njegovim zakonom. Uvijek sadrži element priznanje krivice, te barem jedan od ovih elemenata: svečano obećanje i odlučnost da se ne ponovi prekršaj; pokušaj da se nadoknadi šteta oštećenom ili uklone štetne posljedice zlog djela kada je to god moguće.

U biblijskom hebrejskom, ideju pokajanja opisuju dva glagola: שוב shuv (vratiti) i נחם nicham (osjećati žalost).

Jedna od ključnih opisa pokajanja u Novom zavjetu je priča o bludnom sinu koja se može naći u Evanđelju po Luki.

Sudnji dan ili strašni sud u eshatološkim religijama predstavlja verovanje u poslednji i konačni sud koji će na kraju istorije biti izveden nad ljudima, tako da razdvoji pravedne od grešnih, nakon čega će pravdni nagradu zadobiti večni život a grešni konačnu smrt kao kaznu.

U hrišćanstvu je učenje o sveopštem vaskrsenju, jedno od osnovnih dogmi. Između ostalog, ono je sastavni deo Nikejsko-carigradskog Simvola Vere sačuvanog od Hristovih apostola.

Pravoslavni hrišćani veruju da će Isus Hrist suditi svim narodima, kada dođe u slavi i svi sveti anđeli sa njim,(Matej 25:31).


Otkrovenje Jovanovo

Knjiga Otkrovenja, poznata i kao Otkrovenje Jovanovo (grč. Ἀποκάλυψις))je deo Novog zaveta. Sadržajno, sva je usmerena ka budućnosti. Dok Knjiga postanja, na prvim stranicama Biblije, donosi himnu o stvaranju, Otkrovenje, kao poslednja knjiga Svetog pisma, zaključuje Bibliju vizijom Novog Sveta, Novog Neba i Nove Zemlje. Kao nijedna knjiga Biblije, Otkrovenje je bilo najrazličitije tumačeno zbog apokaliptičke forme, što je u novo vreme dovelo do pojava hrišćanskih sekti na zapadu.




Grčka reč Ἀποκάλυψις (apokalipsa) označava objavu Božju ljudima o nečem skrovitom i samo njemu poznatom, često s obzirom na budućnost.

Nije sasvim jasna granica između književne vrste otkrivenja i književne vrste proroštva. Generalno, drži se da se apokaliptička književna vrsta nadovezuje na proročku, no dok su proroci slušali Božje objave, autori raznih otkrivenja imaju vizije, koja obično imaju simbolična značenja. Tako u apokalipsi posebno značenje imaju brojevi, stvari, likovi, delovi tela. Pritom ne treba tražiti neki međusobni sklad svih upotrebljenih simbola, a prilikom tumačenja potrebno je poznavanje nakane, vremena i načina mišljenja autora apokalipse, kako se ne bi došlo do krivih i proizvoljnih tumačenja. Književnu vrstu apokalipse, osim hrišćana i pre njih, koristile su i neke jevrejske sekte, naročito to vredi za kumranske spise, ali već i za neke jevrejske starozavetne proroke, poput Jezekilja, Zaharija i Danila.

Autor Otkrovenja predstavlja se kao Jovan, koji se nalazio na ostrvu Patmos u progonstvu. Hrišćanska predanja ga poistovećuje s apostolom Jovanom. Justin Mučenik (oko 150.) spominje tu tradiciju još više raširenu krajem 2. veka. Čini se da ipak nisu sve drevne Crkve delile to mišljenje, pa ni sama knjiga nije sve do 5. veka uvrštena u njihov biblijski kanon. Od ostalih Jovanovih spisa ili onih proizašlih iz njegove škole (Jevanđelje po Jovanu, poslanice), ovo se razlikuje jezikom i stilom, kao i određenim teološkim pogledima. Danas se generalno drži da je spis napisao neko iz neposrednog Jovanovog okruženja.

Otkrivenje je najverovatnije nastalo u doba vladanja cara Domicijana, oko 95. godine. Jedan manji deo naučnika drži da je knjiga napisana već za Neronovog progona hrišćana, malo pre 70. godine. Otkrivenje započinje kratkim uvodom (Otk 1,1-3), a nastavlja se pismima sedmerim maloazijskim crkvama (Otk 1,4-3,22), nakon čega slede proročka viđenja o događajima pre i za vreme »velikoga dana Božjega« (Otk 4,1-22,15), te zaključak (Otk 22,16-21).

Otkrivenje je namenjeno da podigne moral hrišćana u vreme progonstva, te to progonstvo posmatra u svetlu »velikoga Dana«, preuzimajući tu temu iz Staroga zaveta. Progonitelji Crkve, u prvom redu tadašnje Rimsko carstvo, prikazano je kao »Zver« koja, na podsticaj Sotone (Otk 12; 13,2-4), želi nauditi Crkvi.

U uvodnom viđenju Bog je prikazan kao vrhovni gospodar svemira i ljudske sudbine (Otk 4), a on daje Jaganjcu, koji predstavlja Hrista, nalog o uništenju progonitelja (Otk 5). Viđenje predviđa i ratove, bolesti i glad (Otk 6). Božji vernici pritom uživaju posebnu zaštitu, ali njihova prava pobeda ostvariće se tek na nebu (Otk 7). Grešnike Bog ne želi uništiti, nego ih ovim zlima opominje da se obrate (Otk 8-9). Poglavlja 10-16 drugim slikama ponavljaju istu poruku. Konačno, grešnici koji se ne obraćaju bivaju kažnjeni (Otk 17), nakon čega sledi tužaljka nad razorenim Vavilonom, koji predstavlja Rim (Otk 18), te pobedna pesma otkupljenih pravednika (Otk 19,1-10).

Novi krug viđenja ponovno govori o uništenju »Zveri« delovanjem Hrista (Otk 19,11-21). Crkva iskušava blagostanje, nakon kojega sledi novi napad Sotone i njegovo uništenje (Otk 20). Time konačno biva uspostavljeno nebesko kraljevstvo u kojem je savršena radost i u kojem je smrt uništena, a sve završava slikom novoga Jerusalima (Otk 21).

Glavna poruka knjige je da se Boga može voleti, ali da se Boga treba i bojati. Bog je pak u liku Jaganjca (Isus Hrist) prisutan uz sve one koji slušaju reč Gospodnju, kroz sve vreme i u svim teškoćama, probama i progonstvima. Zbog toga se iskreni vernici, oni kojima je od postanka sveta ime zapisano u Knjizi Života, ne trebaju ničega bojati, jer na kraju će zlo biti pobeđeno, a oni će naći svoje mesto u nebeskom kraljevstvu radosti i večnoga života.


Četiri jahača Apokalipse




Prvi jahač dolazi na belom konju, predstavlja antihrista i njegova uloga je da zavede ljude i navede ih na jedne protiv drugih. Nosi luk, a na glavi mu je venac. On je "osvajač" koji ima misiju podrediti čovečanstvo. Takođe, ima metaforičko značenje za pohlepu u ljudima koja ih je dovela do Apokalipse.

Drugi jahač dolazi na riđem konju. Crvena boja simbolizuje krv koja se proliva u ratovima. Dobija snagu da uništi mir na zemlji, nastavi rat koji je započeo prvi jahač, i natera da se ljudi ubijaju međusobno. U ruci drži mač kao simbol rata. Njegovo metaforičko značenje su ratne strahote.

Treći jahač jaše vranog (crnog) konja i dolazi kao posledica rata i razaranja drugog jahača. On će doneti već pokorenom svetu glad i bolest. U ruci drži vagu kao znak hrane koju mereći oduzima i uništava. Jaše govoreći: "meru pšenice za groš, tri mere ječma za groš, a ulja i vina neće ni biti".

Četvrti jahač "Smrt" (jedini imenovan jahač) dolazi na bledunjavom zelenom konju. Zelena boja je znak teško bolesnih i nedavno umrlih ljudi, a bleda nijansa označava truljenje. Prati ga bog starih Grka - Had, koji simbolizuje pakao. Njemu je data moć svih prethodnih jahača, te ubija ratom, glađu, bolešću i divljim zverima.


Armagedon (od heb. הַר מְגִדּוֹ, u prevodu planina Megido; grč. Ἁρμαγεδών Harmagedōn, lat. Armagedōn) je prema Bibliji, mesto bitke tokom smaka sveta, koje se interpretira i u bukvalnom i u simboličnom značenju. Reč armagedon u običnom govoru se odnosi na bilo koji scenario kraja sveta.

Prema hilijastičkoj (milenarističkoj) interpretaciji hrišćanstva, mesija (Isus Hrist) će se vratiti na zemlju i poraziti Antihrista („Zver“) i Satanu u bici kod Armagedona. Satana će zatim biti bačen u ambis ili rupu bez dna na hiljadu godina, tokom kojih će Isus vladati na zemlji. Nakon što bude oslobođen iz ambisa, Satana će skupiti Goga i Magoga sa sva četiri kraja Zemlje. Oni će se okružiti logor „svetih“ i „grad ljubazni“ (misli se na Jerusalim). Sa neba Bog će na zemlju baciti plamen koja će ih progutati. Đavo, smrt, pakao i oni koji nisu upisani u Knjigu života će biti bačeno u Gehenu (ognjeno jezero koje gori od sumpora).

Reč armagedon se pojavljuje samo jednom u grčkom prevodu Novog zaveta u Otkrovenju Jovanovom. Ona potiče od hebrejskog har magido (הר מגידו), što znači „planina Megido“. Megido je brdo na kom su građene antičke tvrđave da čuvaju glavni put Via Maris, koji povezuje stari Egipat sa Mestopotamijom. Megido je poprište nekoliko bitaka, uključujući one iz 1469. p. n. e. i 609. p. n. e.. Današnji Megido je gradić oko 40 km jugozapadno od južne obale Galilejskog jezera.

Post je voljno uzdržavanje od jela (hrane), ili, od jela i pića za određen vremenski period. Može da bude potpuni (potpuno uzdržavanje od jela) ili delimični (uzdržavanje samo od neke vrste hrane). Post može biti danonoćan tokom perioda posta, kao u pravoslavlju, ili se može upražnjavati samo u određeno doba dana, kao kod muslimana tokom svetog meseca Ramazana. U zavisnosti od tradicije, post može uključivati i zabranu polnog opštenja. Medicinski post se može upražnjavati radi detoksikacije organizma.

Post se, u budističkom značenju, obično odnosi na praksu uzdržavanja od hrane između podneva i sledećeg jutra, kao što je propisano monaškim pravilima. Ovo je redovan, svakodnevni običaj budističkih monaha; u vreme posta je jedino dopušteno piti vodu. Ovakvu praksu slede i pojedini svetovnjaci u smislu podviga koji donosi naročite zasluge; postu se obično pristupa u svete budističke dane (o mladom i punom Mesecu). Ipak, budistički stav je daleko naklonjeniji umerenom uzdržavanju od hrane, nego dugim periodima potpunog posta (vidi: Srednji put).

Od trinaest praksi koje se smatraju podsticajnim u svetom životu, tj. "sredstvima pročišćenja" (dhutanga), i kojih se treba pridržavati tokom kraćih ili dužih perioda, tri prakse se odnose na hranu, odnosno konzumiranje jednog obroka dnevno, pri čemu se jede isključivo iz zdele za milodare i odbija pomoć sa strane. Važnost ispravne moralne namere koja prati ovu praksu naglašena je u vezi sa takvim navikama uzdržavanja; puko spoljašnje ispoljavanje je samo po sebi bezvredno; ove navike su korisne samo „ako se upražnjavaju radi umerenosti, zadovoljstva, čistoće, itd.“

Jedna od deset tačaka nediscipline za koju su vađijanski monasi optuženi na Drugom budističkom saboru u Vesaliju bilo je uzimanje hrane nakon što je Sunce prošlo zenit.


Post u pravoslavnom hrišćanstvu predstavlja uzdražvanje od određene vrste hrane ("mrsne"), kao i od svakog oblika grešnih dela, pomisli i želja. Pored molitve, i svega što služi duhovnom životu, crkveni oci pripisuju i postu naročitu važnost. Oni su posmatrali telo i dušu kao jednu celinu i tako ih i tretiraju u svim njihovim manifestacijama. Duša deluje na telo kako živonosno, tako i smrtonosno, što u obratnom slučaju isto i za telo znači. Nema ostvarenja ni ispunjenja čovekove ličnosti ako sve sile duše: razum, volja i osećanje, kao i telo uzajamno ne sudeluju. Ali, to nije moguće postići bez prihvatanja posta, i duševnog i telesnog.


Utemeljiteljem hrišćanskoga podviga, se smatra Isus Hristos, koji je uoči stupanja u podvig iskupljenja roda ljudskoga, ukrepio je sebe dugotrajnim potpunim postom. I svi podvižnici, počinjući da služe Gospodu, naoružavali su se postom i nisu drukčije stupali na put Krsta no sprovodeći post.

* Mojsije posle potpunog posta od četrdeset dana usudio se da se popne na vrh gore Sinaja, i da primi od Boga ploče sa deset zapovesti.
* Prorok Samuilo bio je plod posta. Njegova majka Ana, pošto je postila, pomolila se Bogu: "Gospode sila, pomiluj me i podari mi dete, pa ću ga posvetiti Tebi".
* Velikog junaka Samsona je post učinio nepobedivim. Preko posta je začet u utrobi matere svoje. Post ga je rodio. Post ga je odojio. Post ga je othranio. Onaj post kojeg je odredio anđeo: "Dete koje ćeš roditi, ne treba da okusi ništa od plodova vinograda. Neće piti vina niti bilo koje drugo opojno piće". Dok je Sampson živeo sa postom, pobeđivao je na hiljade Filistejaca, rušio vrata utvrđenih gradova, zadavio rukama lava. Međutim kada je napustio post i Dalilda ga navela na pijanstvo i u blud, bio je zarobljen, oslepljen i ismejan od svojih neprijatelja.
* Posle posta od četrdeset dana udostojio se prorok Ilija da se sretne sa Gospodom licem u lice. Posle posta vaskrsao je umrlo dete i pokazao se jačim od smrti. Posle posta zatvorio je nebo da ne pada kiša za tri i po godine. To je učinio da bi omekšao tvrdokornost srca Izrailjaca koji su se bili predali razvratu i bezakonju. Tako je izazvao prinudni post u celom narodu, dok se ne pokaju i isprave svoje grehe, koji su proistekli od udobnog i razneženog života.
* Prorok Danilo, koji za dvadeset dana nije okusio hleba niti pio vode, poučio je čak i lavove da poste. Gladni lavovi nisu ga rastrgli, kao da je imao telo od kamena ili bakra ili nekog drugog tvrdog materijala. Post je ojačao telo Proroka i učinio ga nepovredivim za zube zveri, kao što boja čini gvožđe nepovredivim za rđu.
* Život Svetog Jovana Krstitelja bio je neprekidni post. Nije imao ni kreveta, ni trpeze, ni imanja, ni stoke, ni magacine hrane, niti bilo šta drugo od onoga što se smatra neophodno za život. No upravo zbog toga Gospod je posvedočio da je on "najveći od rođenih od žene".
* Post je podigao do trećeg neba i Apostola Pavla. Njega čak ubraja u nevolje i stradanja koja je podneo u svome misionarskom radu za slavu Božiju i spasenje ljudi.
* Ninevljani, da nisu postili i oni sami i njihova stoka, ne bi izbegli katastrofu.
* Post je moćno oružje protiv demona. "Ovaj rod (demonski) ne izgoni se ničim drugim, do samo molitvom i postom", rekao je Isus nakon isterivanja demona koji je bio obuzeo jednog mladića.

U Bibliji je post redovno potpuni post.

Mi ne treba da umrtvljujemo svoje telo, nego svoje strasti. Post ne znači da se samo uzdrlavamo od mrsne hrane, već u prvoj liniji to je odricanje od zločestivih misli, želja i dela. Telesni post je svakako neophodno pomoćno sredstvo za uspešnu borbu protiv strasti, naročito protiv gordosti koja se smatra korenom svakog daljeg zla. Telo koje u grehu ima zajedničko učešće sa dušom, treba sa njom u i vrlinama da ima učešća. Stvaran post je u prvoj liniji uzdržavanje od svake pohote. Bez duhovnog posta, kažu oci, sam telesni post Bog ne prihvata. Post ima u prvom redu duhovni smisao i on je organski povezan sa celokupnim duhovnim životom. Stvarni post privodi čoveka smirenju. A u smirenju čovek stiče saznanje, da za čoveka spasenje leži jedino u Bogu, u njegovoj milosti. Kod sticanja svih vrlina i kod ispunjenja svih zapovesti, sveti oci pridaju vrlini rasuđivanja najveću važnost. Rasuđivanje znači dar razlikovanja onoga što je korisno, i onoga što je štetno - tamo gde je istina, i tamo gde je laž.

Post se ne sastoji toliko u tome da se jede retko, koliko da se jede malo. Nerazuman je onaj posnik koji iščekuje određeni čas, a onda se za trpezom sav predaje nenasitoj nasladi. Hranu uopšte treba uzimati svakoga dana toliko da se telo okrepi i bude prijatelj i pomoćnik u vršenju dobrodetelji (vrline). Inače, može da se desi da od iznurenja tela i duša onemoća. Ne može svako da primi na sebe strogo pravilo uzdržanja.

Neki su postovi stroži od drugih. Najstroži su Vaskršnji i Gospoinski post. Za vreme tih postova, ulje je dozvoljeno samo subotom i nedeljom, kao i na izvesne praznike. Tako na primer, post je na dan Četrdeset mučenika u Sevastiji razrešen na ulje i vino. Upotreba ribe, ulja i vina dozvoljena je na praznik Cveti kao i na Blagovesti, ukoliko ne padaju za vreme Strasne sedmice. Za vreme Bogorodičinog posta, riba je dozvoljena samo na praznik Preobraženja Gospodnjeg, dok se ostalim danim posti na vodi (osim subotom i nedeljom, kada je razrešeno na ulju).

Petrovski i Božićni postovi su manje strogi. Sredom i petkom se posti na vodi, a drugim danima je dozvoljeno jesti na ulju. 3a petrovski post je dozvoljeno jesti ribu svakoga dana, osim srede i petka, a božićni post dozvoljava da se riba jede samo subotom i nedeljom, kao i na praznik Vavedenja Presvete Bogorodice (bez obzira u koji dan padne). Ukoliko slavite slavu za vreme posta (Sveti Nikola) toga dana, dozvoljena je i riba. Takođe, ukoliko vaša slava pada van posta, ali u sredu ili petak, treba da je posna.

Ima dana koji se poste posebno strogo na vodi, ili jedemo samo jednom dnevno (uveče) hleb i vodu – obično na Veliki Petak - do 3 sata poslepodne (iznošenja plaštanice), posle čega se uzima lagan obrok "na vodi". Prva tri dana Vaskršnjeg posta se takođe poste posebno strogo, kao i poslednja nedelja posta. Takođe, u toku vaskršnjeg posta na vodi, sreda i petak se uvek poste posebno strogo.

Ovo su najosnovnija pravila posta. Svaki hrišćanin bi pre početka posta trebao da porazgovara sa svojim sveštenikom ili duhovnikom i utvrdi koja vrsta posta odgovara najviše njegovim duhovnim i fizičkim snagama. Ne može svako da primi na sebe strogo pravilo uzdržavanja ili da se liši svega što mu je potrebno za olakšanje nemoći. Ovde spadaju naročito deca, stari, bolesni, trudnice i dojilje, kao i oni koji obavljaju teške fizičke poslove. Post može biti olakšan pod nazorom duhovnika, ali nikako ukinut.


Posni dani

*Jednodevni postovi:

Dan pre Bogojavljenja
Dan Vozdviženja časnog krsta - Krstovdan
Dan Usekovanja glave Sv. Jovana Krstitelja
Svaka sreda i petak (sem za vreme trapavih sedmica)


*Veliki godišnji postovi:

Vaskršnji post (Veliki, Časni) - 7 sedmica
Petrovski post (Apostolski) - (trajanje zavisi od datuma kada pada Vaskrs, oko 40 dana)
Gospoinski post (Bogorodičin) - 2 sedmice
Božićni post - 40 dana

Neke nedelje su razrešene posta ("trapave sedmice"). Npr. nedelja posle Vaskrsa je razrešena na post u sredu i petak kao i nedelja posle Božića.


Post u Islamu

Post je jedna od pet temeljnih dužnosti islama, pored svedočenja da nema drugog Boga osim Alaha i da je Muhamed njegov poslanik, klanjanju namaza, davanju zekata i obavljanju hadža. U Islamu je post način izražavanja vere u Boga (arapski: Alah) preko uzdržavanja od jela, pića, telesnih užitaka i pušenja, sve od zore pa do zalaska sunca. Post devetog meseca muslimanske godine, ramazana je stroga obaveza (farz) koje se svi odrasli zdravi muslimani, muškarci i žene, trebaju pridržavati.

Kuran kaže: "O, vi koji vjerujete, post vam je propisan kao što je bio propisan i onima prije vas da biste bili bogobojazni." (2:183)

Početak ramazana mora biti oglašen narodu na način koji je prema mesnim običajima utvrđen. U mesecu Ramazanumesec je počela objava Kurana, i dobijena bitka kod Badra. Kada nastupi sledeći mesec, a mesec posta prođe, slavi se praznik nazvan Id al fitr- Bajram.

Za vreme posta zabranjeno je:
* unošenje hrane i pića, namerno povraćanje
* polni odnosi
* namerno izbacivanje semena, koja je posledica polnog dodira.

Post može biti obavezan prema pet pravnih kategorija:
* u mesecu ramazanu;
* ako neko mora nadoknaditi dane propuštene u ramazanu;
* post na koji se neko zavetovao;
* u određenim okolnostima, kada se ispašta za prestup.

Zakon (šerijat) takođe predviđa i neke od olakšica u sledećim okolnostima:
* za one koji su dostigli određenu starost.
* za bolesne, za koje nema nade u ozdravljene; oni smeju propustiti post bez obaveze nadoknade.
* ako se trudne žene ili dojilje boje da bi im bilo opasno postiti; nadoknada je obavezna.
* bolesnici koji se nadaju oporavku, kao i oni koji su savladani glađu i žeđu smeju prekinutu post, ali to moraju nadoknaditi.
* putnici koji kreću na put, a po povratku će nadoknaditi.
* oni kojima predstoji obavljanje teškog fizičkog rada, nadoknadiće kada budu mogli.
* žene pri menstrualnom krvarenju ili krvarenju nakon porođaja, ali će nadoknaditi kasnije kada krvarenje prestane.

Al-Gazali ističe veliko značenje koje u očima Gospoda ima post; kao razlog navodi to da je post pasivno delo, i da niko ne vidi kada neko posti osim Boga; stoga je post "kapija koja vodi u službu Bogu".

Prema pravoslavnom shvatanju, molitva je razgovor sa Bogom i ona čini sadržaj života svih anđela na nebu i svih svetitelja. Ona je srce svih vrlina, najpre vere. Bez molitve je nemoguće razumeti tajne pravoslavne vere, sveta u kome živimo, ljudi sa kojima opštimo, bez molitve, pre svega, nema ni prave ljubavi prema Bogu niti bogopoznanja. Sve tajne vere otkrivaju se samo molitvenom umu i čistom srcu.

Sveti apostol Pavle poručuje nam: "Molite se neprestano". Sav život Crkve je neprekidna molitva i neprekidno služenje Bogu.

Pored zajedničkih bogosluženja i molitava u kojima učestvuju svi hrišćani, postoje molitve koje se odnose na svakodnevni porodični život i molitve koje se upražnjavaju u tišini samoće. Molitve se mogu podeliti i na molitve hvale i slavljenja, molitve blagodarnosti i molitve moljenja.

Hrišćaninov dan počinje i završava se sa molitvom, tako on samog sebe i sav život svoj prinosi Bogu. Molitva prethodi svakom poslu, ali i jelu, molitva pomaže stišavanju uzburkanosti duše, ali iznad svega, molitva je put približavanju i razumevanju Boga, rastu ljubavi prema Bogu i ljudima.

Ne treba čekati da se učimo molitvi samo onda kad nam je Bog potreban, hrišćanski ideal je moliti se neprestano, bez napora - kao što dišemo. Iskustvo mnogih velikih pravoslavnih molitvenika pomaže nam da se, polako, isprva ponavljajući njihove molitve, učimo toplom i iskrenom razgovoru s Bogom. Ipak, ne treba zaboraviti savete svetih otaca o molitvi. Sveti Jovan Lestvičnik kaže: "Dešava se da me, kada stojim na molitvi, susreće delo dobročinstva, koje ne dozvoljava odlaganje. U takvom slučaju treba dati prednost delu ljubavi. Jer je ljubav iznad molitve."

Stari zavet je hrišćanski naziv za zbirku svetih spisa koje Jevreji nazivaju Tanah. Sastoji se od knjiga zakona, istorije, proroštva i pesama.

Za hrišćane, Stari zavet čini prvi deo Svetog pisma (drugi deo čini Novi zavet). Vremenom je hrišćanski Stari zavet stekao izvesne razlike u odnosu na jevrejski tanah.

Za judaizam, zbirka svetih knjiga Tanaha na hebrejskom jeziku je uobličena još u 5. veku p.n.e.

Rana hrišćanska crkva koristila je grčki prevod iz 2. veka p.n.e, koji je uključivao i spise kojih nema u jevrejskom kanonu. Jeronim je sumnjao u autentičnost tih knjiga, ali su one tek protestantskom reformacijom odvojene od Starog zaveta. Pravoslavni i rimokatolici ih zovu devterokanonskim, a protestanti apokrifnim knjigama.


Hebrejski kanon

Stari zavet Biblije se na hebrejskom zove Tanah. Godine 424. p.n.e. Jevreji usvajaju sledećih trideset i pet knjiga Tanakha, podeljenih u tri celine:

1. Zakon (heb. Tora) čine sledeće knjige:
* Postanje (heb. Berešit)
* Izlazak (heb. Šemot)
* Levitska (heb. Vajikra)
* Brojevi (heb. Bamidbar)
* Ponovljeni zakoni (heb. Devarim)

2. Proroci (heb. Neviim) čine sledeću skupinu knjiga:
*Isus Navin (heb. Jehošua)
* Sudije (heb. Šoftim)
* Samuilo (heb. Šemuel)
* Carevi (heb. Melahim)
* Isaija (heb. Ješaajahu)
* Jeremija (heb. Jirmejahu)
* Jezikelj (heb. Jehezkel)
* Osija (heb. Hošea)
* Joil (heb. Joel)
* Amos
* Avdija (heb. Ovadja)
* Jona
* Mihej (heb. Miha)
* Naum (heb. Nahum)
* Avakum (heb. Havakuk)
* Sofonija (heb. Cefanja)
* Agej (heb. Hagaj)
* Zaharija (heb. Zeharja)
* Malahija (heb. Malahi)

3. Spisi (heb. Ketuvim) čine sledeću skupinu knjiga:
* Psalmi (heb. Tehilim)
* Jov
* Priče Solomonove (heb. Mišle Šelomo)
* Ruta (heb. Rut)
* Pesma nad pesmama (heb. Šir haširim)
* Propovednik (heb. Kohelet)
* Plač Jeremijin (heb. Eiha)
* Jestira (heb. Ester)
* Danilo (heb. Daniel)
* Jezdra i Nemija (heb. Jezdra u Nehemja)
* Dnevnici (heb. Divre hajamim)


Ime prve grupe (”Tora”) počinje slovom T, druge (”Neviim”) slovom N, a treće (Ketuvim”) slovom K. U hebrejskom jeziku se za skraćenice dodaje slovo ”a” između suglasnika i tako dobijamo reč TaNaH (slovo ”k” na kraju reči postaje ”h”). Mnogi naučnici međutim smatraju da je kanonizacija Tanaha potpuno završena tek oko 90/100. godine od strane jevrejskog sinoda u gradu Javne (lat. Jamnia) na obali Sredozemnog mora.


Hrišćanski kanon

Oko 130. godine p.n.e. se radi prevod hebrejskog Tanaha na grčki jezik, koji se još zove ”Septuaginta”. Prema predanju, na prevodu svetih spisa je radilo 70 jevrejskih učenjaka okupljenih u Aleksandriji po zapovesti egipatskog cara Ptolemeja Filadelfa.

Nekoliko vekova kasnije, 405. godine, završen je prevod Starog zaveta sa grčkog na latinski jezik, koji se zove Vulgata. Uglavnom od Vulgate nastaju slovenski prevodi kao i prevodi na skoro sve svetske jezike.

U odnosu na jevrejski kanon Starog zaveta, ovaj prevedeni Stari zavet na grčki, a sa njim latinski i slovenski, razlikuju se u broju knjiga. Osim onih knjiga koje postoje u jevrejskom Tanahu, hrišćanski Stari zavet ima i sledeće knjige:

* Knjiga Tovita
* Knjiga Judite
* Premudrosti Solumonove
* Premudrosti Isusa Sirahovog sina
* Knjiga proroka Baruha
* Knjiga Makabejaca 1
* Knjiga Makabejaca 2
* Jeremijina poslanica (u Vulgati ova knjiga je zapravo šesta glava knjige Baruha)
* Knjiga o Jezdri 2
* Knjiga Makabejaca 3
* Knjiga o Jezdri 3
* Knjiga Makabejaca 4

U hrišćanstvu postoje dva različita mišljenja, i to još od prvih dana, koje su knjige Starog zaveta kanonske, odnosno koje su inspirisane od strane Boga. Prema jednom mišljenju, samo trideset i pet jevrejskih knjiga čine Stari zavet. Po drugom mišljenju, svetim knjigama se smatraju i neke gore navedene, kojih nema u jevrejskom Starom zavetu. Može se reći da pravoslavno i protestantsko hrišćanstvo više cene jevrejski kanon, dok katoličko hrišćanstvo više prati Vulgatu.

Katoličko hrišćanstvo od 1563. godine u Stari zavet ubraja četrdeset i sedam knjiga. Protestantsko hrišćanstvo od 1643. godine u Stari zavet ubraja samo trideset i pet, kao i Jevreji. Pravoslavno hrišćanstvo uglavnom smatra 35 jevrejskih knjiga svetim, ali neki pravoslavni bogoslovi priznaju i nekanonske knjige za kanonske.


Knjiga Postanja




Knjiga Postanja (heb. בראשׁית Berešit; grč. Γένεσις; lat. Genesis), je hebrejski religijski spis koji govori o stvaranju sveta. Postanje je prva knjiga hebrejskog Tanaha, odnosno hrišćanskog Starog zaveta. Pošto se autorstvo tradicionalno pripisuje Mojsiju, poznata je i kao Prva knjiga Mojsijeva (odnosno prva knjiga Mojsijevog Petoknjižja).

Knjiga Postanja je sveta knjiga za judaizam i za hrišćanstvo. Knjiga još sadrži pripovesti o stvaranju sveta, grehu praroditelja, velikom potopu, zatim istoriju starozavetnih patrijaraha.

Ova knjiga se zove »Knjiga Postanja« ili samo »Postanje«, što prevodi grčki i latinski Genesis, a označuje da se u ovoj knjizi govori o postanku sveta i čoveka, te o preistoriji izraelskog naroda. Hebrejski naziv Berešit znači »u početku«, a to je prva reč hebrejskog teksta ove knjige.

Na srpski jezik se često prevodi i kao »Prva knjiga Mojsijeva« pošto je tradicija pripisivala celokupno autorstvo Mojsiju.

Prva knjiga Mojsijeva ima dva dela različite dužine.

Prvi deo (1 Mojs 1-11) svojevrstan je uvod u istoriju spasenja o kojoj će govoriti čitava Biblija. Govori o stvaranju kosmosa i čoveka, o prvom grehu i njegovim posledicama, te o sve većoj pokvarenosti koja se širila među ljudima.

Drugi deo (1 Mojs 12-50) počinje sa Avramom, praocem izabranog naroda, te se nastavlja istorijom ostalih praotaca, Isaka i Jakova i njegovih dvanaest sinova, začetnika dvanaest izraelskih plemena, da bi završio dugim izveštajem mudrosnih obeležja o Josifu, sinu Jakovljevu.

Danas se naučnici slažu da je Knjiga Postanja kompleksan spis u koji je uključeno više različitih tradicija. Potkraj 19. veka, pod uplivom Grafa i Velhauzena, razvila se teorija o četiri dokumenta koji su nastali u različito vreme i na različitim mestima. Najstariji od tih dokumenata bio bi tzv. Jahvistički dokument koji u izveštaju o nastanku koristi Božije ime Jahve (heb. יהוה), a način njegova opisivanja je antropomorfan. Tome dokumentu pripada, na primer, izveštaj o prvom grehu. Ovaj dokument je, po toj teoriji, nastao u 9. veku p. n. e. u Judi.

Drugi je Elohistički dokument koji Boga naziva Elohim (heb. אֱלֹהִים), a nastao bi negde nakon Jahvističkog, ali u Izraelu (severnom kraljevstvu), da bi, nakon pada tog kraljevstva, bio sjedinjen sa Jahvističkim dokumentom i sa njime izmešan. U ovom se dokumentu ne nalaze izveštaji o nastanku sveta i čoveka, te počinje sa Abrahamom.

Treći je Deuteronomistički dokument nastao u Jerusalimu u doba kralja Jošije, no u Knjizi Postanja teško ga je naći.

Četvrti, i najmlađi, je Sveštenički dokument, nastao nakon povratka iz vavilonskog ropstva, a njemu pripada, na primer, prvi izveštaj o nastanku, gde je stvaranje sveta raspoređeno na sedam dana.

Ipak, ovakva precizna podela pisanih tradicija do danas je našla brojne kritičare, kako one koji je žele modifikovati, tako i one koji je žele sasvim odbaciti.

1:26 Potom reče Bog: da načinimo čoveka po svome obličju, kao što smo Mi, koji će biti gospodar od riba morskih i od ptica nebeskih i od stoke i od cele zemlje i od svih životinja što se miču po zemlji.
1:26 ויאמר אלהים נעשה אדם בצלמנו כדמותנו וירדו בדגת הים ובעוף השמים ובבהמה ובכל-הארץ ובכל-הרמש הרמש על-הארץ

1:27 I stvori Bog čoveka po obličju svome, po obličju Božijem stvori ga; muško i žensko stvori ih.
1:27 ויברא אלהים את-האדם בצלמו בצלם אלהים ברא אתו זכר ונקבה ברא אתם

Prvih jedanaest poglavlja ove knjige narodnim načinom govora opisuju početke čovečanstva. U njima ne treba tražiti istorijske izveštaje, nego govor vere njezinih pisaca. Pri tom, oni su se služili tradicijama, legendama i mitovima kakvi su postojali i u okolnim narodima i snažnim kulturama poput egipatske i vavilonske. Glavna je poruka te knjige da je čitav kozmos nastao Božijim delovanjem, a vrhunac je njegova dela bilo stvaranje muškarca i žene. Isto tako, ovaj prvi deo knjige nastoji objasniti i poreklo zla, patnje i smrti, te dati odgovore na ta iskonska čovekova pitanja.

U drugom delu knjige (1 Mojs 12-50) istorija narodnih patrijarha prikazana je kao porodična istorija, te skuplja različite tradicije o Avramu, Isaku, Jakovu i Josifu. Radi se o tradicionalnoj istoriji koja se zaustavlja na događanjima iz privatnog života i slikovitim prikazima, te se i ne pokušava uklopiti u tadašnju opću istoriju. Možemo ovde govoriti jedino o religijskoj istoriji, pošto je u svim važnijim momentima prisutan Bog kao onaj koji deluje i potiče. Poruka ovog dela sastoji se u sledećem: postoji jedan Bog, on je oformio jedan narod i njemu dao jednu zemlju. Bog je Jahve, narod je Izrael, a zemlja je Sveta, Obećana zemlja (u ovoj knjizi označena kao Hanan).

Knjiga završava odlaskom patrijarha u Egipat.


Knjiga postanja počinje opisom stvaranja sveta “U početku stvori Bog nebo i zemlju” (1. Moj.1;1). Prvoga dana stvorena je svetlost, Drugoga dana stvorio je Bog svod nad zemljom, tj. plavo nebo koje vidimo, “ i rastavi vodu pod svodom od vode nad svodom ” (1. Moj. 1;7). Trećeg dana stvorio je Bog kopno, kao i biljni svet; Četvrtog dana stvoreno je Sunce, da upravlja danom i Mesec da upravlja noću, kao i zvezde. Svi oni imaju zadatak da obasjavaju zemlju, kao i da budu znaci vremena (poznato je da su svi kalendari vezani za Zemljino kretanje oko Sunca ili za kretanje Meseca oko Zemlje); Peti dan stvorio je Bog sva živa bića u vodi, kao i ptice u vazduhu; Šestog dana stvorene su kopnene životinje, i na kraju stvori Bog čoveka. Stvoren je od praha zemaljskog, da bi mu zatim Bog udahnuo dušu, i time ga oživeo.

Ime prvog čoveka beše Adam (što znači od zemlje načinjen). Zatim je od rebra Adamovog stvorena i prva žena Eva (mati svih ljudi). Čovek je najsavršenija Božja tvorevina, i on je sličan Bogu po tome što ima dušu (Bog nema telo, on je duh) koja je besmrtna za razliku od tela koje umire kada ga duša napusti.

Sedmoga dana se Bog odmori i blagoslovi taj dan.


Prvi ljudi su živeli sa Bogom u rajskom vrtu Eden (hebrejski: Gan Eden גן עדן), koji se nalazio u jednoj zemlji na istoku. Oni su živeli u izobilju, ljubavi i dobroti. Često su se molili Bogu i zahvaljivali mu, zato što ih čuva i pazi. On im se često javljao i sa njima razgovarao. Hranili su se plodovima drveća koje je raslo u Raju, i koga je bilo u izobilju. Najvažnije od svih bilo je drvo života, čiji su ih plodovi čuvali od bolesti i smrti. Nisu znali ni za kakve brige ili probleme, kao ni za stid, bol ili pak umor.

Odmah pored drveta života raslo je drvo poznanja dobra i zla. Bog im je strogo zabranio da jedu plodove ovoga drveta. Rekao im je da će odmah umreti ako budu jeli plodove ovoga drveta. Drvo poznanja dobra i zla je postojalo da bi se proverila čovekova vernost i ljubav prema Bogu.


Pošto je đavo silno zavideo ljudima na njihovoj sreći odlučio je da ih navede na greh i tako odvoji od Boga. On jedanput uđe u zmiju, da bi lakše prevario Evu, koja šetajući po Raju upravo beše stigla do drveta poznanja dobra i zla. Posluživši se lukavstvom on ubedi Evu da proba plod sa drveta. Zatim ona posluži Adama, te i on pojede zabranjeni plod. To je bio prvi ljudski greh, kojim su pogazili Božju zapovest, i izazvali Božju kaznu.

Kazna je bila proterivanje ljudi iz Raja, da bi im bilo onemogućeno da i dalje jedu plodove drveta života, i tako ostanu besmrtni ali u grehu. Bog još prokle Evu da će s mukom rađati decu. Adamu Bog reče: “Sa znojem lica svojega ješćeš hleb, dokle, se ne vratiš u zemlju iz koje si uzet; jer si prah i u prah ćeš se vratiti” (1 Moj. 3,19). Prvi greh je nasledan. Iz njega su nastali svi ostali gresi.

Adam i Eva su imali dva sina jedan je bio ratar i zvao Kain, a drugi je bio pastir i zvao se Avelj. Kain je bio loš i nepravedan, dok je Avelj bio dobar i pravedan. Jednoga dana njih dvojica su prinosili Bogu žrtve. Kako je Bog znao kakav je koji od njih to on primi žrtvu Aveljovu, a Kainovu ne. To izazva veliku zavist kod Kaina te on ubi brata, Avelja. Ovim se nastavi širenje greha među ljudima. Zbog ovoga zločina prokle Bog Kaina da nikad nema sreće, da se skita po zemlji i da nigde mira ne nađe. Tako se on potucao po svetu do kraja života.


Adam i Eva tako izgubiše oba sina, da bi ih utešio Bog im dade trećeg sina, Sita. On je bio dobar kao Avelj. Posle njega imali su još mnogo dece. Sitovi potomci su bili dobri i poslušni Bogu, ali su se namnožili i Kainovi potomci koji su bili rđavi. I rđavi iskvariše dobre. Ljudi su bivali sve gori i gori. Kada se greh i zlo proširiše među ljudima odluči Bog da pusti veliku vodu na zemlju i tako podavi sve živo na njoj.

Svoju nameru on je saopštio pravednom i pobožnom Noju, na koga se bio smilovao, i koga je hteo da poštedi. Tada reče Bog Noju da sagradi drveni brod, poznat kao Nojeva arka (lat. Arca), i da na njega, pored svoje žene i dece ukrca od svake vrste životinja po par, i da spremi dovoljno hrane za sve. Potom Bog pusti veliku vodu na zemlju, te se podavi sve živo na zemlji izuzev onoga što se ukrca na Nojevu lađu. Posle potopa, kada se voda povukla, iskrca se Noje na zemlju, i prinese Bogu žrtvu, iz zahvalnosti na dobroti koju mu je Bog ukazao. Molitva Nojeva bila je ugodna Bogu, te on blagoslovi Noja i njegovo potomstvo. Tada Bog obeća da neće više praviti potop.

Noje je imao tri sina, Sem, Ham (ili Kam) i Jafet njihovo potomstvo se množilo, a kroz njih i ljudski rod. Nastalo je mnogo naroda koji se raširiše po čitavoj zemlji. No, kako je vreme prolazilo ljudi su ponovo bivali sve gori i gori. Ponovo počeše da greše i da zaboravljaju na jedinoga Boga.


Ljudi su se klanjali raznim lažnim bogovima. Ali u moru neznabožaca živeo je i jedan čovek koji je sačuvao svoju veru u jednoga Boga, i koji je živeo po Božjoj volji. Bio je to pobožni Avraam (takođe Abraham, Ibrahim). Da bi se sačuvala čista vera Bog odluči da Avraama odvoji od njegove sredine, koja beše neznabožačka, čak je i Avraamov otac bio neznabožac. Bog se javi Avramu i reče mu: “idi iz zemlje svoje i od roda svojega i iz doma oca svojega u zemlju koju ću ti ja pokazati. I učiniću od tebe velik narod i blagosloviću te” (1 Moj 12;1,2), kao i “I u tebi će biti blagoslovena sva plemena na zemlji.” (1 Moj. 12;3). Iako mu je bilo žao da napusti svoju zemlju i rodbinu Avram bez oklevanja posluša Boga. Pošao je na put sa svojom ženom Sarom i sinovcem Lotom (koji će se kasnije odeliti od Avrama i nastaniti u Sodomu, gradu koji će zbog svojih grehova biti zbrisan sa lica zemlje. On i njegove dve ćerke biće zbog svoje dobrote, jedini pošteđeni stanovnici Sodoma).

Abraham povede i svoje sluge, svoju stoku i ponese svu pokretnu imovinu. Nastanio se u zemlji Hananu, koja beše plodna i lepa. Imao je svega dovoljno i bio je zadovoljan, jedino što ga je žalostilo bilo je to što nema potomstva. Pošto je Bog voleo Avrama podario mu je sina, Isaka. Isak je imao sina Jakova. Jakov je imao dvanaest sinova, od kojih je kasnije nastalo dvanaest plemena izrailjskih. Josifa, jednog od sinova Jakovljevih braća su iz zavisti i mržnje prodala u Misir (Egipat). Zbog svoje pobožnosti i pravednosti on bi spasen od Boga. Kasnije je on uživao veliki ugled među Egipćanima i bio prvi do faraona. Kada je nastupila velika glad po celoj zemlji, on pozva oca i braću u Misir, jer misirske žitnice, njegovom zaslugom, behu pune. I tako ih je spasao.


U srednjem veku, preovlađujuće mišnjenje je bilo da je Zemlja nastala oko 5000 godina pre nove ere. Anglikanski nadbiskup Džejms Ašer je, proučavajući Stari zavet, došao do zaključka da je Zemlja stvorena za šest dana od 23. oktobra 4004. p. n. e.

Danas je prihvaćeno mišljenje da je Zemlja stara 4,5 milijardi godina Ova starost je dobijena radioaktivnim datiranjem meteorita i saglasno je sa starošću nastarijeg poznatog zemaljskog i mesečevog kamenja. Što se tiče starosti svemira, procenjeno je da je od vremena predloženog teorijom velikog praska prošlo oko 13,75 milijardi godina Takođe, detektovane su svemirski objekti na udaljenosti od 13,2 milijardi svetlosnih godina.

Postoje hrišćani koji i dalje veruju da je svet nastao delovanjem Boga i njihove tvrdnje predstavlja učenje zvano kreacionizam. Kreacionisti se dele na mladozemljaše, koji i dalje smatraju Bibliju tačnom i bukvalno tumače da je Zemlja nastala za šest dana pre nekoliko hiljada kodina, i starozemljaše, koji ne tumače bukvalno Bibliju, ali i dalje smatraju da je Bog stvorio Zemlju pre nekoliko milijardi godina. Mladozemljaši prihvataju postojanje dinosaurusa, ali smatraju da su živeli zajedno sa prvim ljudima.


Prema Knjizi postanja, Noje je sagradio arku dugačku trista lakata, široku pedeset lakata i visoku trideset lakata u koju je smestio sedam parova od svake ptice i „čiste“ vrste i po jedan par od „nečistih“ koje je morao smestiti u arku, kao i hranu dovoljnu za godinu dana. Dalje, potop je nastao od kiše koja je neprestano padala 40 dana i noći, dovoljno da prekrije planinu Ararata čiji je najviši vrh visok 5137 m. Najviša zabeležena količina padavina izmerena je u Čerapundžiju i iznosila je 22,897 m u periodu od avgusta 1860. do jula 1861. Biblija ne objašnjava kako su vrste specifične za Australiju i Severnu i Južnu Ameriku preživele potop.


Knjiga Izlaska




Knjiga Izlaska ili Egzodus (heb. שמות Šemot - imena; grč. ἔξοδος - odlazak, izlazak; lat. Exodus), je hebrejski religijski spis koji govori o navodnom izbavljenju Jevreja iz egipatskog ropstva, sklapanju saveza sa Bogom (Jahveom) i dobijanju Deset zapovesti.

Knjiga izlaska je druga knjiga hebrejskog Tanaha, odnosno hrišćanskog Starog zaveta. Pošto se autorstvo tradicionalno pripisuje Mojsiju, poznata je i kao Druga knjiga Mojsijeva (odnosno druga knjiga Mojsijevog Petoknjižja).

Posle smrti Josifove njegovi potomci su bili mnogo mučeni u Egiptu. Tada se Bog javi Mojsiju, na brdu Horivu, u obliku plamena iz kupine koja je gorela, ali nije sagorevala, i reče mu da izvede Jevreje iz Egipta. Faraon nije to dozvolio, ali uz Božju pomoć Mojsije učini mnoga čuda, i tako uspe da izvede narod iz Egipta. Putovanje Jevreja u obećanu zemlju trajalo je četrdeset godina. Išli su preko pustinje, hranili se manom, čudesnom hranom sa neba, zahvaljujući kojoj nikada nisu osećali glad. Odeća i obuća nisu im se cepale.

Bog je Mojsiju, na gori Sinaju, predao Deset zapovesti, koje glase:
- Ja sam Gospod Bog tvoj; nemoj imati drugih Bogova osim Mene.
- Ne pravi sebi idola niti kakva lika; nemoj im se klanjati niti im služiti.
- Ne uzimaj uzalud imena Gospoda Boga svog.
- Sećaj se dana odmora da ga svetkuješ; šest dana radi i obavi sve poslove, a sedmi dan je odmor Gospodu Bogu tvome.
- Poštuj oca i mater svoju, da ti dobro bude i da dugo poživiš na zemlji.
- Ne ubij.
- Ne čini preljube.
- Ne ukradi.
- Ne svedoči lažno na bližnjega svoga.
- Ne poželi ništa što je tuđe.

Arheolozi su do početka 1970ih prestali da smatraju Knjigu izlaska istorijski vrednim izvorom.

Areheološki izvori za hananske, a ne egipatske, korene nastanka kraljevstava Judeja i Izrael ne ostavljaju mesta za izlazak iz Egipta i četrdesetogodišnje lutanje nekoliko stotina hiljada ljudi kroz sinajske divljine." Kultura najstarijih izraelitskih naselja je hananska, njihovi verski predmeti potiču od hananskog boga Ela, grnčarija je u lokalnoj hananskoj tradiciji, a alfabet je ranohanaski. Skoro jedini pokazovač koji razlikuje izraelitska naselja od hananskih je odsustvo svinjskih kostiju.

Smatra se da je moguće da su se Hanancima pridružili ili su ih vodili male grupe Semita iz Egipta. Kako su se širili, mogli su dolaziti u sukob sa susedima, što bi moglo biti izvor za Knjigu Isusa Navina i Knjigu o sudijama.

Iako se Knjiga izlaska u judaizmu smatra primarnim istorijskim izvorom o nastanku ove religije, njene kulture i jevrejske države, prihvaćeno je mišljenje da je Knjiga izlaska sastavljena u 8. ili 7. veku p. n. e. od priča koje datiraju najranije u 13. veku p. n. e., a da je kasnije uobličena u 6. ili 5. veku p. n. e. kao teološki i politički manifest u cilju ujedinjenja Izraelićana u tadašnjem sukobu protiv Egipta.

Osobe koje veruju u istinitost Knjige izlaska su ponudile približni vremenski okvir za izlazak Izraelićana. Džejms Ašer je u svom delu iz 1654. Annales Veteris Testamenti: A Prima Mundi Oigine Deducti izlazak smestio u 1491. p. n. e. u vreme vladavine 18. egipatske dinastije, preciznije za vreme vladavine faraona Tutmosa II, prema standardnoj hronologiji, mada bi početak vladavine Hatšepsut i kraj vladavine Tutmosa I bili u opsegu od ±15 godina. Imanuel Velikovski je stavio Izlazak u vreme faraona Dudimosea, poslednjeg faraona 13. egipatske dinastije pri kraju Srednjeg carstva. Velikovski je svoj rad zanovao na alternativnoj hronologiji i izlazak smestio u 1447/1446. p. n. e. Vladavina Ramzesa II je dugo bila smatrana kandidatom za Izlazak, zbog biblijske reference na grad Per-Ramzes (Ramesu), koji je izgrađen tokom njegovo vladavine.. Ramzesov sin Merneptah se takođe spominje kao faraon iz Knjige izlaska. Međutim, egipatski izvori iz ovog doba uopšte ne pominju važne događaje kao što su glad, kuga ili iseljavanje stanovništva, posebno što bi takvi događaji uzdrmali državu. Za vreme vladavine Hatsepšut, Egipat je bila stabilna država, za vreme njenog naslednika Tutmosa III carstvo je dostiglo najveću površinu. Takođe, vreme Ramzesa II je isto bilo period stabilnosti, a Hanan su kontrolisali Egipat i Hetitsko carstvo. Posle Merneptaha je nastao period borbi za presto, ali ne postoje izvori o nekim katastrofalnim događajima.

Knjiga brojeva daje spisak lokaliteta koje su Izraelićani naselili na Sinaju i okolini tokom Izlaska. Neka od ovih naselja se lako mogu naći zahvaljujući njihovim opisima. Dva takva mesta su Kadeš Barnea, današnji Ejn Kvadis, i Ezion Geber kod Ejlata. Arheolozi su istraživali oba lokaliteta i zaključili da su osnovani krajem gvozdenog doba, ne ranije od 800. p. n. e., uz izuzetak ranih neolitskih i nomadskih aktivnosti. Takođe, mnoga mesta iz Knjige izlaska nisu postojala u istom periodu. Pitom i Par-Razmes, dva grada koja su navodno sagradili Izraelićani, nisu postojala u isto vreme. Pitom nije bio značajno naselje pre 26. dinastije (oko 685-525. p. n. e.). Pre toka, naselje se zvalo Ckenu i tako se nazivalo čak i u ptolemejskom periodu i bio je nebitan grad sa garnizonom, koji je uglavnom, ako ne i samo zbog toga, služio kao početna stanica za egipatske ekspedicije. Čak i u rimsko vreme, grad se retko spominjao u grčko-rimskim zapisima.

Per-Ramzez, Razmzesova rezidencija, je bio napušten krajem Novog carstva, nekoliko vekova ranije. U Knjizi brojeva pominje se kraljevstvo Edom, ali najranije naselje povezano sa ovom državom je iz 9. veka p. n. e, daleko posle svih predloženih okvira, čak i posle vladavina Davida i Solomona.