Portret (francuski slika nečijeg lika, od latinskog protrahere što znači izneti na videlo) označava u likovnoj umetnosti prikaz nekog određenog čoveka. Pored čisto spoljašnje sličnosti treba da se istaknu i psihološke osobenosti onoga ko se portretiše. Funkcija portreta je da reprezentuje određenu osobu i da sačuva uspomenu na nju. Mnoga učenja i religije (na primer islam) odbacuju portret upravo zato što za njega vezuju neke okultne osobine.
Ne računajući vrstu umetnosti ( crtež, ulje na platnu, akvarel), stilski pravac (na primer barok) i vrstu materijala ( na primer portret u bronzi) razlikujemo sledeće vrste portreta:
prema položaju glave delimo ih na profil, poluprofil, izgubljeni profil i anfas. u zavisnosti od prikaza figure: slika glave ili poprsja, polufiguralni ili celofiguralni portret, portret do kolena, figura u ležećem, sedećem ili stojećem položaju, figura konjanika i akt. prema broju portretisanih osoba razlikujemo pojedinačni, dvostruki i grupni portret. u zavisnost od povoda imamo na primer venčani, pogrebni ili ktitorski portret. u zavisnosti od toga od koga potiče imamo autoportret. u zavisnosti od formata slike (minijaturni portreti ili portreti na medaljonu) prema položaju u društvu predstavljenog odnosno predstavljenih (portret vladara, umetnika, naučnika, portret streljačke družine).
U starom Egiptu razvio se plastični portret sa finim psihološkim crtama postupno iz idealizovanih oblika drevnih orijentalnih portreta vladara (Amarna stil). U poznom antičko grčkom periodu i helenizmu razvio se izvesni naturalizam u prikazivanju fizionomije. U Rimu je najpre bio zastupljen izrazito realistički stil-što je bilo uslovljeno kultom predaka i etrurskim uticajem- dok nisu zatim sve više idealizovani pod uticajem vladarskih kultova careva. Ovo je na kraju dovelo do potpunog osiromašenja umetničkog prikaza. Pod rimskom vladavinom u Egiptu su nastali portreti na mumijama što su bile prve samostalne portretske slike na drvetu.
U ranohrišćanskoj i srednjovekovnoj umetnosti izgubila se antička tradicija portretisanja jer ovozemaljski čovekov oblik nije smatran važnim i dostojnim prikazivanja. Kod srednjovekovnih portreta ( na primer na nadgrobnim pločama ili u slikanju minijatura) bili su dovoljni atributi (insignije, grbovi) za identifikaciju onoga ko je predstavljen. Inače, lik je prikazivan mlad i idealizovan.
Prva promena ovog stava pokazala se u 14. veku na primer na portretskim bistama radionice Parler u Pragu ili na figurama ktitora na oltarskim kompozicijama. Tada su nastali i prvi autoportreti. Prvi autonomni dvostruki portret u punoj figuri naslikao je Jan van Ajk oko 1425. godine (venčana slika bračnog para Arnolfini). U slikarstvu i umetnosti izrade medalja italijanske rane renesanse preovladalo je najpre klasični strogi portret profila (npr kod Pizanele).
Početkom 16. veka dostigla je novovekovna umetnost portreta pod uticajem novog humanističkog gledanja na čoveka svoj prvi procvat i razvila je čitavu lepezu oblika. Značajni portretisti iz doba renesanse su Leonardo da Vinči, Rafael, Ticijan u Italiji a severno od Alpa to su Albreht Direr, Luka Kranah Stariji, Antonis Mor, Žan i Fransoa Klue. Slikarstvo portreta malog formata koje se razvilo u Francuskoj u 15. veku steklo je internacionalan značaj zahvaljujući slikarima kao što su Hans Holbajn Mlađi a u epohi rokokoa uznapredovaće do omiljenog oblika slikanja portreta.
U baroku je najpre bila vodeća umetnost portreta koja je dolazila iz Holandije a u 18. veku je to bila portretska umetnost Engleske ( Tomas Gejnsboro, Džošua Rejndols, Henri Rejbern). Slikarstvo portreta uspelo se na lestvici vrednosti do najznačajnijeg umetničkog zadatka-za šta je primer situacija u apsolutističkoj Francuskoj gde su na dvorovima kraljeva radili specijalisti za portrete. Pri tome je važnija od psihološkog izraza bila uzvišena reprezentativnost koja se stvarala uz pomoć patetične poze i pompeznog drapiranja raskošnim tkaninama česti u okviru neke mitološke scene.
Krajem 19. veka portretsko slikarstvo gubu svoj najistaknutiji značaj usled pojave fotografije uprkos tome što se povremeno koriste nove tehnike ( Franc fon Lenbah). U 20. veku prvenstveno nemački slikari ekspresionizma omogućili su parcijalno oživljavanje ove umetničke vrste (Lovis Korint, Oskar Kokoška, Maks Bekman). Više se nisu tražili realistični ili idealizujući prikazi nego samo psihološko predstavljanje. U radu nekih umetnika kao što je Pablo Pikaso ovaj pristup vodio je do apstrakcije.
Portretist je likovni umjetnik koji preko originalnog fizičkog oblika lica donosi i originalan psihološki lik pojedinca. Portretist je poseban, psihološki nadaren crtač, slikar ili kipar koji likovnim sredstvima : crtom, bojom i volumenom umije pronaći u licu čovjeka (njegovoj fizionomiji) vizualnu originalnost kojom se jedna osoba razlikuje od druge - karakterizacija.
Prema pristupu modelu razlikujemo tri vrste portreta: idealistički, naturalistički i realistički. Prema odnosu slikara prema modelu, portret može biti intiman ili reprezentativan.
Autoportret je umjetnikov prikaz samoga sebe. Autoportreti su nastali u ranom srednjem vijeku, ali kako tada likovi još nisu sadržavali individualna obilježja, nego su bili prepoznatljivi isključivo prema vanjskim oznakama (npr. alatima) ili popratnim natpisima, za prve prave autoportrete se smatraju oni u renesansnom slikarstvu 15. stoljeća.
Grupni portret je portret međusobno povezane skupine osoba, primjerice pripadnika obitelji, ceha ili dobrotvorne ustanove, te donatore (tzv. votivna slika). U 16. i 17. stoljeću u Nizozemskoj, grupni je portret bio vrlo popularan i tada su se javile slike koje prikazuju vladare (tzv. regentska slika), upravitelje karitativnih udruga, sat anatomije ili streljačke družine (tzv. streljačka slika, kao što je npr. Noćna straža).
Jerihonske lubanje iz oko 7000. pr. Kr. su ljudske lubanje precizno modelirane obojenim gipsom, s finim prijelazima između ravnih površina i izbočina, te s morskim školjkama umjesto očiju. Te misteriozne neolitičke glave jasno najavljuju umjetnost Mezopotamije i prvi su glasnici portretiranja kao zasebne pojave, neprestano prisutne do propasti Rimskog Carstva.
Bista kraljice Nefertiti iz razdoblja Amarne, 1349.-1336. pr. Kr., Muzejski otok u Berlinu
Staroegipatska portretna poprsja su uvijek prikazivala pripadnike srednjeg i višeg staleža. Najstariji portret ove vrste, poprsje vezira Ankh Hafa iz Gize (2520. pr. Kr.), ujedno je i najbolji. Izrađen je od vapnenca i djelomično oblikovan u gipsu. Prikazi faraona i njegove obitelji su gotovo uvijek bili idealizirani i jedino razdoblje realističnih portreta vladara je bilo za Aknatona, tzv. Amarna umjetnost.
Individualizirani portreti su u klasičnoj starogrčkoj umjetnosti bili nezamislivi jer je ona težila bezvremenskom savršenostvu. Portretiranje se u Grčkoj javilo tek u 4. stoljeću pr. Kr. i doživjelo je procvat u helenističkom razdoblju kao važna grana grčkog kiparstva za prikazivanje psiholoških karakteristika portretiranih osoba.
Otac kao glava obitelji (Pater Familias) je u Starom Rimu imao toliku važnost da se nakon njegove smrti izrađivala voštana maska pokojnika koja se čuvala na posebnom mjestu ili u svetištu. Iz toga su u starorimskoj umjetnosti nastali patrijarhalni portreti u kojima su potomci isticali svoju karakternu sličnost sa svojim slavnim i mudrim precima. Ipak najviše je portreta rimskih careva koji variraju od idealiziranih božanstava (August), karakternih skromnih prikaza (Vespazijan) do kršćanske idealizacije (Konstantin Veliki).
Od kasnoantičkog razdoblja rimske umjetnosti, preko cijelog srednjovjekovlja, pa sve do rane renesanse, portret je bio zanemarivan kao izraz samoljublja koji je u suprotnosti s kršćanskim načelima. U ranoj renesansi pojavljuje se tip portreta slikanog u najstrožem profilu. To odgovara plošnosti svojstvenoj za to razdoblje, ali omogućuje i detaljan opis lica ako nam je stalo do što vjerodostojnijeg prikaza portretirane osobe. Da je ljudima renesanse više stalo do istine nego do ljepote uvjerljivo pokazuje portret Federigoa Montefeltra, vojvode od Urbina, koji je simetričan s portretom njegove supruge, Beatrice d'Este.
U visokoj renesansi slikar u portretima ne opisuje samo lice, nego pokušava prikazati i narav portretirane osobe. Najglasovitiji renesansni portret, a možda i najpoznatija slika na svijetu općenito, Leonardova je Mona Lisa.
Caravaggio: Pavao V., Galerija Borghese, Rim, (1605.)
U baroknom slikarstvu se portret osamostaljuje kao važna slikarske teme, a neki slikari se opredjeljuju i specijaliziraju za pojedine vrste portreta. Tako je Talijan Caravaggio unio krajnji realizam u slikarstvo, te njegove likove na slikama ocrtava neobično svjetlo i tama intimne sjene u koju su uronjene, dok je Nizozemac Frans Hals hvatao ljudske emocije lepršavim potezima kista.
Za engleske rokoko slikare portretiranje je bilo jedini stalni izvor prihoda. Thomas Gainsborough započeo je slikajući krajolike, a završio kao omiljeni portretist visokog engleskog društva. Njegovi rani portreti kao što je Robert Andreus i njegova žena (1750.) posjeduju lirsku privlačnost, dok rajolik posjeduje gostoljubljivu osunčanost iz koje će se razviti osjećaj za prirodu, koji će postati osnova engleskom pejzažnom slikarstvu 19. stoljeća.
Jacques Louis David, Mrtvi Marat, 1793., ulje na platnu, 162 x 128 cm, Kraljevski muzej u Bruxellesu
U neoklasicističkom slikarstvu klasičnim antičkim korijenima je najbliži bio Francuz Jacques Louis David (1748.-1825.) čiji su likovi su čvrsti i nepomični kao kipovi, ali s realizamom detalja koji nisu postojali u renesansi. Njegov Mrtvi Marat, platno posvećeno heroju mučeniku, predstavlja povijesnu činjenicu na vjerski način i priziva Caravaggiovsku tradiciju religijskog slikarstva.
Pet 5 Sep - 0:23
