Duhovna muzika

Hrišćanska muzika je muzika koja je stvorena da bi se izrazila lično ili zajedničko verovanje u hrišćanski način života i veru. Najčešće teme hrišćanse muzike uključuju molitvu, obožavanje, pokajanje ili žaljenje.

Poput drugih vrsta muzika stvaranje, izvođenje i značaj zavise od različitosti kultura i socijalnog konteksta.

Razvoj hrišćanske muzike
Rani razvoj hrišćanske muzike bio je pod snažnim uticajem orijentalne muzike, prvenstveno jevrejske psalmodije. Odlikuje se bogatim melizmima i intervalima manjim od polustepena. Već u ranom srednjem veku, u okviru Rimske crkve razvija se forma liturgijske vokalne muzike koju je papa Grgur Veliki sakupio u zbirku kanonizovanih horalnih melodija.

Prema obliku, razlikuju se akcentus i koncentus, a kasnije se razvijaju himne, tropi i sekvence. Dugo, ukrašeno izvođenje završnog vokala „a“ u Aleluja, naziva se jubilacija. Gregorijanski horali koriste heksatonske lestvice sa dvanaest modusa.

Uzimanjem jednog horala kao osnovne melodije, i dodavanjem drugog glasa u paralelnoj kvarti, nastao je organum, prvi polifoni oblik evropske muzike. Osnovna melodija se u tom slučaju naziva „kantus firmus“.

Oko hiljadite godine, orgulje se počinju uvoditi u crkve zapadne Evrope.

Muzika Istočnog hrišćanstva ostaje isključivo vokalna, sa prepoznatljivim oblicima kao što su tropar i kondak, sa najrazvijenijom tradicijom u Vizantiji, odakle se muzika Istočnog hrišćanstva širi po nacionalnim autokefalnim pravoslavnim crkvama. U pravoslavnu muziku se uvodi višeglasje u šesnaestom veku, na području Rusije.

U tradiciji Zapadnog hrišćanstva dolazi do naglog razvoja polifone (višeglasne) muzike u dvanaestom veku (Ars antiqua), a kasnijim razvojem nastaje Ars nova.

Protestantska reformacija uvodi novi oblik hrišćanske muzike, poznat danas kao protestantski horal. Ova muzika ima koren u starim, nemačkim, narodnim duhovnim pesmama, a izvodi se jednoglasno, uz pratnju orgulja, ili harmonizovano u četiri glasa. Vrhunac razvoja protestantskog horala ogleda se u delima Johana Sebastijana Baha (1685 -1750).

Sveta muzika
Pojam sveta muzika (musica sacra) potiče iz druge polovine 19. i sa početka 20. veka. To je, zapravo, bio istorijski trenutak kada se rađala želja da se crkvena muzika reformiše, tj. obnovi i da joj se pridodaju obeležja koja je razlikuju od profane. To je preuzeo i Drugi vatikanski sabor kada govori o liturgiji i svetoj muzici. Raspoznajni znak ili bitno obeležje te muzike, tj. pridev sveta, u dokumentima Drugog vatikanskoga saveta nije vezan za stil muzičkog pisanja, nego za odnos između pevanja i liturgijskog čina. Kad Drugi vatikanski savet govori o svetoj muzici, definicija koju daje u Konstituciji o svetoj liturgiji (Sacrosanctum Concilium) vrlo je različita od one koja je dotada bila poznata: „Stoga se svetom zove ona muzika koja je stvorena za obavljanje bogoslužja i koju krasi svetost i pravilnost oblika.” Naime u Konstituciji svete liturgije govori se o svetoj muzici, koja je „to svetija što se tešnje poveže s liturgijskim činom”. Samo takva muzika se s pravom može nazvati liturgijska muzika.

Instrukcija Musicam Sacram ističe da sveta muzika podrazumeva specifičnu „narav” i „cilj”, shvaćene već od početka, od autora, sa željom da se što više prilagodi svetosti liturgije, kojoj treba postati „potreban i sastavni deo”. Biti „obdarena svetošću i pravilnošću oblika” znači da treba imati posebnu predispoziciju njenog konkretnog uvrštavanja u obred, za razliku od druge muzike, različite naravi i svrhe. Prema tome sveta muzika nužno ima liturgijsku dimenziju. Naime liturgijska muzika je ona sveta muzika koja se može konkretno uvrštavati u bogopoštovanje. Ona osim neophodne svetosti poseduje određena obeležja liturgijske svojstvenosti i funkcionalnosti, kao što su:

neophodan službeni liturgijski tekst (uzet iz Svetog pisma, iz liturgijskih knjiga, iz patrističke literature) ili tekst koji su odobrile odgovorne crkvene vlasti;
specifična pripadnost, tj. precizna podudarnost između onoga što se izvodi i obreda koji se slavi i liturgijskog vremena u kojem se slavi;
suglasje i sklad s rubrikalnim propisima – u liturgijskom, pastoralnom i teološkom smislu;
prihvatljive dimenzije kompozicija, njihova stvarna izvodljivost, sposobnost da budu shvaćene i da budu zaista delotvorne na duhovnom području, kako se ne bi pretvorile u koncert (u muzički momenat sam za sebe, u kojem narod ne može učestvovati, ili još gore, ne može razumeti).
Svetom muzikom Katolička crkva smatra ove sadržaje:

Horsko pevanje. Sve do Drugog vatikanskoga saveta horsko je pevanje bilo „službeno” pevanje katoličke liturgije, ali i posle saveta ono i dalje ostaje prvom crkvenom muzikom i uzorom svim ostalim oblicima crkvene muzike. Stoga i danas papa Benedikt XVI u apostolskom pozivu Sacramentum Caritatis, br. 42, ponovno ističe: „Na kraju, vodeći računa takođe i o različitim usmerenjima i različitim tradicijama dostojnim svake pohvale, želim, kako su to tražili sinodski oci, da se prikladno vrednuje gregorijanski horal, kao pevanje vlastito rimskoj liturgiji.”
Narodna crkvena popevka. Po svojim obeležjima, crkvena narodna popevka je najomiljeniji oblik pevanja vernika u crkvi, a time pastoralno, tj. evangelizacijski najuspešniji. Toga je bilo svesno crkveno učiteljstvo i na Drugome vatikanskom savetu te stoga ističe važnost crkvene narodne popevke u liturgiji. Za narodne crkvene popevke vrede sva pravila koja se odnose na liturgijsku muziku.
Polifonija. Dokument Sacrosanctum concilium, u tačci 116, odmah posle gregorijanskog pevanja spominje i polifonu – višeglasnu muziku, kao drugu vrstu svoje bogate muzičke baštine. Dela polifone muzike imaju mesta u liturgiji, ali samo ako ispunjaju uslove liturgijske prikladnosti. Polifona vrsta svete muzike pristaje više liturgijskim činovima koji se obavljaju s većom svečanošću. Crkva podstiče na čuvanje i iznošenje nasleđenog blaga polifone crkvene muzike, te na stvaranje novih polifonih dela koja će odgovarati svim kriterijima liturgijske muzike i tako biti upotrebljena na slavu Božju i posvećenje vernika.
Instrumentalna muzika. Hrišćanski kult ne traži nužno instrumente, za razliku od pevanja. Muzički instrumenti su dopušteni samo ako pomažu pevanju i izražavaju značenja svetih obreda. Stoga u određenim trenucima liturgije mogu svirati i sami muzički instrumenti, bez pevanja. Ili, kako navodi Drugi vatikanski sabor, da se sviranje na muzičkim instrumentima u liturgiji dopušta ukoliko oni mogu „crkvenim obredima dodati divan sjaj, te srce veoma uzdići ka Bogu i ka nebeskim stvarima”. Instrumentalna muzika u liturgiji nije i ne bi smela biti odvojena od liturgijskoga događanja. Naprotiv, kao i svi oblici svete muzike, tako i instrumentalna muzika mora biti „služiteljicom” liturgije i mora poštovati zahteve svetoga čina. Dakle instrumentalna se muzika, kao i pevanje, mora po svom obliku i načinu prilagoditi „liturgijskom trenutku”.
Duhovna muzika
Muzička literatura izazvana osećajima koji su, makar i uopšteno, verski, može biti nazvana duhovnom muzikom. Međutim duhovna muzika nije osposobljena za liturgiju. Ona, istina, može naći mesto u crkvi, ali „izvan liturgijskih slavlja” – dakle samo na duhovnim koncertima, u muzičkim meditacijama ili u sličnim događanjima. Prema tome u duhovnu muziku ulaze sve kompozicije – takođe i izvorna remekdela istorije muzike – koja, ipak, nisu zamišljena za liturgijsku službu, poput svetih skazanja, pohvala, duhovnih madrigala i kantata, oratorijuma itd, a takođe i sve pesme i religiozni napevi svremenih kantautora. Zapravo, sve su to kompozicije koje, premda odgovaraju pobožnim ili duhovnim namerama i ciljevima, nisu integralni momenti liturgijskoga čina, a nisu ni bile izvorno zamišljene kao takve.

Može se dakle reći da duhovna muzika nije ni sveta, ni liturgijska; odnosno, sveta muzika je duhovna, ali ne i automatski liturgijska – tj. ona to može postati zahvaljujući naknadnim funkcionalnim svojstvima. Jedino liturgijska muzika poseduje kako preduslove, tako i prikladna obeležja za duhovnu i sakramentalnu svrhovitost, pa se zato s pravom naziva svetom. „Sveta će muzika biti to svetija što se tešnje poveže s liturgijskim činom, bilo da ugodnije izrazi molitvu, bilo da promoviše jednodušnost, bilo da svete obrede obogati većom svečanošću.” Papa Benedikt XVI u dokumentu Sacramentum Caritatis, br. 42, u vezi s time piše: „Uistinu, u liturgiji se ne može reći da jedna pesma vredi koliko i druga. Zato treba izbegavati površnu improvizaciju ili uvođenje muzičkih rodova koji ne poštuju smisao liturgije. Budući da je pesma liturgijski element, ona se treba integrisati u oblik vlastit slavlju. Zato sve – tekst, melodija i izvođenje – treba odgovarati smislu misterije koja se slavi, delovima obreda i liturgijskim razdobljima.”