Srpske baštine

Lepenski vir


Lepenski Vir je jedno od najvećih i najznačajnijih mezolitskih i neolitskih arheoloških nalazišta. Smešteno je na desnoj obali Dunava u Đerdapskoj klisuri. Ovaj lokalitet, koji je ime dobio po dunavskom viru, bio je sedište jedne od najvažnijih i najsloženijih kulturapraistorije. Između 1965. i 1970. otkriveno je ribarsko lovačko naselje sa začecima kultivacije i domestifikacije.

Tokom iskopavanja otkriveno je sedam sukcesivnih naselja i 136 objekata (kako stambenih, tako i sakralnih) koji su izgrađeni u preriodu od oko 6500. do 5500. godine pre naše ere.


Lepenski Vir je jedno od retkih arheoloskih nalazista koje omogucuje da se prate aktivnosti vezane za dozivljaj i oblikovanje prostora.  Naselja su podignuta na najnižim dunavskim terasama, grupisana su 2-3 u zoni u radijusu od 10 kilometara. Staništa Lepenskog Vira su u obliku kružnog isečka, elipse, trougla zaobljenih uglova, sa ukošenim zidovima i krovovima koji naležu na osnovu. Na ovom arheološkom nalazištu u sedam sukcesivnh naselja (Proto Lepenski Vir, Lepenski Vir I a-e, Lepenski Vir II) otkriveno je 136 stambenih i sakralnih objekata, koji su izgrađeni u razdoblju od 6.500 do 5.500. godine p. n. e. Naselja imaju potkovičastu formusa nekom vrstom potkovičastog trga u sredini. Naselja su orijentisana ka reci, grupisana u dva krila. Jedno usmereno uz vodu, a drugo niz vodu.

Između ova dva krila se nalazi „trg“. Prostor je rasčlanjen stazama i rampama. Naselja ove kulture se dele u dve grupe:

- stalna (bazična)

- sezonska (tranzitna)

Najstarije naselje (Proto Lepenski Vir) je sezonskog karaktera, a mlađa (Lepenski Vir Ia-e i delom Lepenski Vir II)su stalna. Na lokalitetu Vlasac je obrnuto (Vlasac Ia-b su stalna naselja, a Vlasac II i III su sezonskog karaktera).

Najranija svetilišta se javljaju na Lepenskom Viru Ib. Istog su oblika kao i svetovni objekti, ali su precizno i solidnije građena. Unutrašnjost je raščlanjena na dva dela: svetilište i prostor za stanovanje. Ognjišna konstrukcija i dalje zadržava osovinski položaj i okružuje se „stolovima“. Svetilište zauzima 1 stambenog prostora. Svi elementi enterijera, kao što su ognjište, žrtvenik, „stolovi“, skulptura, zaliveni su u čvrstu krečnjačku masu poda. U svetilištima iz Lepenskog Vira g-e javljaju se novi elementi: trouglovi sa produženim kracima od crvenih kamenih pločica, uglavljenih u pod, uz ognjište.

Najčešći predmeti za svakodnevnu upotrebu izrađivani su od kamena i roga jelana, sileksa (koji dominira u starijim fazama), kvarca (karakterističan za mlađe faze) i silikatne stene. Prisutni su odbici od jezgra, bez dodatog retuša, ili veoma grubo retuširani. Najviše je prisutno iveraka poligonalne osnove,  zatim su nađeni strugači i strugalice, rezači, šiljci, ubadači i svrdla.



Oko 5300. godine pre nove ere stanovnici Lepenskog Vira doživeli su tzv. neolitsku revoluciju. Ovo je period koji obeležava početak boreala, kada nivo vode opada, reke ustaljuju tokove, stvara se „crnica“, a tople šume se rasprostiru do srednje Evrope. Stanovnici Lepenskog Vira u ovom periodu pripitomljavaju prve životinje i počinju da se bave zemljoradnjom. Ova najmlađafaza na Lepenskom Viru pripada kulturi Starčeva.

Život na Lepenskom Viru zamro je oko 4500. godine pre nove ere, kada su stanovnici krenuli u potragu za većim obradivim površinama.

Ravanica


Manastir Ravanica je manastir koji se  nalazi u podnožju Kučajskih planina, pored sela Senje kod Ćuprije. Ravanica je zadužbina kneza Lazara. Crkva je posvećena Vaznesenju Gospodnjem i ograđena je čvrstim odbrambenim zidom sa sedam kula. Ravanica je sagrađena između 1375. i 1377. godine, a freske su oslikane nekoliko godina pred Kosovsku bitku. Ktitorska kompozicija je izmenjena i doslikana je Lazareva pogibija. Na njoj se, pored kneza Lazara nalazi i knjeginja Milica i njihovi sinovi Stefan i Vuk.


Po svojim arhitektonskim i likovnim obeležjima ravanička crkva predstavlja početak moravske škole. Na freskama, koje su ostale očuvane u oltarskom i glavnom unutrašnjem prostoru crkve, zapažaju se izvesne novine vezane za šeme u izboru tema i ciklusa (Veliki praznici, Hristova stradanja, Čuda i parabole), koje će postati pravilo u oslikavanju potonjih hramova Moravske Srbije. U samoj crkvi danas se nalaze mošti kneza Lazara.
Do danas su sačuvane tri kule i deo severnog bedema, ali je za potrebe odbrane manastira podignutog u dolini sigurno bilo neophodno veliko i jako utvrđenje. U starim izvorima se pominje da je manastirska utvrda imala 7 pirgova, dok je jedan putopisac 1568. godine video svega 4 očuvane kule. U prvoj polovini 19. veka, 1829. godine, je unutar manastirskog kompleksa još uvek postojala velika trpezarija iz srednjeg veka, ali nje danas više nema.

Manastir Rakovica


Manastir Rakovica je manastir Srpske pravoslavne crkve, u okviru Beogradsko-karlovačke arhiepiskopije, smešten u beogradskom naselju Rakovica. Posvećen je arhanđelima Mihajlu i Gavrilu.
Iako se nastanak manastira, po narodnom predanju, veže za vreme vladavine srpskih kraljeva Dragutina i Milutina, savremeni dokumenti to dovode u pitanje. Spominje se u putopisu Feliksa Petančića iz 1502. godine, pod naslovom „Ranauicence monasterium“ ,  a kasnije se spominje i u turskim izvorima, u popisu iz 1560. godine, među ostalim crkvama i manastirima u okolini Beograda


Spomen ploča Vasi Čarapiću

Tokom 16. veka manastir je premešten na svoje sadašnje mjesto, sa lokacije iz okoline sela Rakovica, gdje su pronađeni ostaci stare zgrade (tragovi zidova, stub časne trpeze...)  Godine 2007. na lokaciji stare zgrade su vršena arheološka istraživanja. U izveštaju se navodi da su traženi rezultati „izostali“, te da „postojanje srednjovekovne nekropole na ovom prostoru, kao i ostaci časne trpeze ... ukazuju na postojanje nekog sakralnog objekta u blizini, iako do sada nisu konstatovani njegovi materijalni ostaci.“
Zbog sarađivanja monaha sa Austrijancima, a protiv Turaka, manastir je u odmazdi spaljen, a tadašnji iguman manastira Sofronije je obešen je o brijest pred manastirom. Tokom NATO bombardovanja Jugoslavije 1999. godine  ovaj manastir, odnosno njegov spoljašnji zid, ponovo je oštećen.

Manastir Mileševa


Manastir Mileševa je srpski srednjovekovni manastir.Nalazi se na šestom kilometru od Prijepolja na reci Mileševci. Raški po stilu, podigao ga je kralj Stefan Vladislav (1234-1243) u prvoj polovini XIII veka kao svoju zadužbinu, a u njoj je i sam sahranjen.
U priprati, koju je kralj Vladislav dogradio 1235. godine, položio je mošti svog strica svetog Save.

Njih su Turci 1594. godine prilikom osvajanja preneli na Vračar (Beograd) i spalili, u pokušaju da slome srpski duh. U manastirskoj crkvi se 1377. godine za kralja Srbljem i primorjem krunisan je Tvrtko I Kotromanić, sestrić Cara Dušana. Stefan Vukčić Kosača  se u njoj 1446. godine proglasio „hercegom od svetog Save“, po čemu jeHercegovina dobila ime.
Manastir je danas sedište episkopije Srpske pravoslavne crkve na čijem je čelu episkop Filaret Mićević, pod čijim su rukovodstvom okruženje manastira i manastrski konaci dobili izuzetno sređen izgled.
Freske Mileševe se ubrajaju među najbolja evropska ostvarenja 13. veka, a od njih najpoznatiji je Beli Anđeo, koja je u sklopu freske (Mironosnice na Hristovom grobu.) Pored Belog Anđela druga remek-dela su Bogorodica iz Blagovesti i Ktitorska kompozicija sa portretom kralja Vladimira. Ova dela takođe predstavljaju i najveće domete slikarstva tog doba u Evropi. Istorijski portreti: Ikonografija Nemanjića, na južnom zidu kraljević Vladislav, a na severoistočnom likovi Nemanje, Svetog Save, Stefana Prvovenčanog, Radoslava i Dragoslava.




Beli Anđeo,freska iz manastira Mileševa

Visoki Dečani


Manastir  Visoki Dečani nalazi se nazapadnom delu južne srpske pokrajine poznate pod imenom Metohija. Sagradio ga je sveti Stefan Dečanski između 1327. i 1335. godine i posvetio Vaznesenju  Gospoda Isusa Hrista. Manastir je smešten u živopisnoj dolini reke Bistrice, okružen visovima Prokletija i gustim kestenovim i borovim šumama.
Manastir dečani je poznat kao najveći i najbolje očuvan srednjovekovni srpski manastir. Iako su manastirske zgrade stradale u vreme turske okupacije, crkva je u potpunosti sačuvana sa svojim vrednim freskama iz 14. veka.


Manastir je preživeo rat na Kosovu i bratstvo i danas opstaje u sasvim izolovanoj srpskoj enklavi. Manastir uspeva da se održi zahvaljujući vojnoj zaštiti.

Pećka patrijašija


Na samom ulazu u Rugovsku klisuru, nedaleko od Peći, smeštena je Pećka patrijaršija. U manastiru se nalaze četiri crkve, sazidane jedna uz drugu, tako da danas čine jedinstvenu građevinu. Najstarija crkva Sv. apostola, podignuta je u trećoj deceniji 13. veka, a ktitor je bio drugi srpski arhiepiskop Arsenije I, koji je ovde preneo sedište arhiepiskopije, koje se dotle nalazilo u Žiči. Jednobrodna građevina sa kupolom, prostranim oltarskim polukružnim prostorom i izduženim pravougaonim prostorom podseća na arhitektonsko rešenje manastira Žiča.
Početkom 14. veka, u razmaku od desetak godina, sa obe strane stare crkve podignute su nove, sa severne stranecrkva Sv. Dimitrija, a sa južne Bogorodičina crkva i uz nju mala crkva Sv. Nikole. Sa zapadne strane podignuta je priprata. Crkva Sv. Dimitrija ima osnovu sažetog upisanog krsta sa kupolom koja se oslanja na ugaone pilastre i fasadama oživljenim alternacijom kamena i opeke. Bogorodičina crkva je po arhitekturi bliska crkvi Sv. Dimitrija, a mala crkva Sv. Nikola je jednostavne arhitekture.
Čitava istorija stilova srednjovekovnog zidnog slikarstvamože se sagledati na zidovima crkava. Najstarije freske se nalaze u potkupolnom prostoru crkve Sv. Apostola (13. vek). Najveći deo fresaka u crkvi Sv. Dimitrija radio je slikar Jovan za koga je karakteristična sklonost za prikazivanjem detalja. Devojka sa krčagom u slici Rođenje Bogorodice u oltaru poznata je zbog svoje klasične lepote i ljupkosti. Freske u priprati slikane su u nekoliko mahova, od 14. do 18. veka. Odmah do ulaza nalazi se oslikana loza Nemanjičke dinastije.
U crkvi Sv. Dimitrija smeštena je manastirska riznica, sa brojnim ikonama, rukopisnim knjigama i kujundžijskim predmetima. Ikone potiču iz pećke ikonopisačke radionice, koja je bila naročito aktivna u drugoj polovini 16. veka. U unutrašnjosti crkava sačuvani su mermerni sarkofazi sa moštima pećkih arhiepiskopa i patrijarha, koji zbog skulptorskih ukrasa predstavljaju vredna umetnička dela.


Od jula 2006. na Listu svetske kulturne baštine UNESCO-a upisani su manastiri Pećka patrijaršija i Gračanica i crkva Bogorodice Ljeviške u Prizrenu, uz prethodno upisan manastir Dečani, pod zajedničkim nazivom „Srednjovekovni spomenici na Kosovu (Srbija)“. A od 2006. nalazi se i na UNESCO Listi svetske baštine u opasnosti, zbog nestabilne situacije koja vlada u AP Kosovo i Metohija, trenutno pod upravom UNMIK-a. Poseta manastiru moguća je samo uz vojnu pratnju KFOR-a.

Gračanica


Manastir Gračanicu je sagradio Sv. Kralj Milutin 1310. godine i posvetio je Uspenju Presvete Bogorodice. Manastir se nalazi u selu Gračanica, 5 km. udaljen od Prištine, administrativnog centra Kosova i Metohije.

Manastir Sv. Bogorodice u Južnoj Srbiji, na levoj obali reke Gračanke, desna pritoke Sitnice, južno od Prištine na Kosovu, zadužbina jekralja Milutina, njegove žene Simonide i sina Stefana. Podignuta je 1321. godine i obdarena bogatim poklonima kao u imanju tako i u povlasticama. Ona je podignuta na mestu stare crkve u kojoj je bila stolica lipljanske episkopije.


Vreme 14. i 15. veka bio je period velike duhovne slave manastira. U drugoj četvrtini 16. veka tu je bilo i središte novobrdskog mitropolita koji je u manastir doneo i prvu štampariju. Kasnije, usled velikih turskih zuluma, manastir je napušten i crkva je služila za parohijske potrebe. Posle Drugog svetskog rata, manastir su obnovile monahinje i od tada on služi kao ženski manastir. Danas u njemu živi 20-tak sestara koje se bave ikonopisanjem, vezom, poljoprivredom i drugim monaškim poslušanjima.


Nakon rata na Kosovu i Metohiji 1999. godine u manastir Gračanicu je preneto sedište episkopa raško-prizrenskog koji je morao da napusti Prizren. Manastir je postao ne samo duhovno već i nacionalno i političko središte srpskog naroda ovog kraja. U njemu se svakodnevno organizuju brojni skupovi i sastanci sa međunarodnim predstavnicima sa ciljem da se obezbedi opstanak i život srpskog naroda na Kosovu i Metohiji.
.U crkvi se nalaze freske koje prikazuju rodoslov dinastije Nemanjića, kopija iz manastira Dečana, zatim lik kraljice Simonide, žene kralja Milutina i kćeri vizantijskog cara Andronika II.

Žiča


Manastir Žiča se nalazi u centralnoj Srbiji, između Kraljeva i Mataruške banje. Manastirska crkva je posvećena Svetom Spasu – Vaznesenju Gospodnjem, a podigao je kralj Stefan Prvovenčani sa svojim bratom svetim Savom, između 1208. i 1215. godine. Crkva u manastiru Žiči je građena oko dvadeset godina, i predstavljala je ne samo manastirski hram već i hram prvog srpskog arhiepiskopa.U građenju crkve uočavaju se novine u odnosu na hramove iz vremena Stefana Nemanje.
Žiča je oslikana zauzimanjem svetog Save oko 1220. godine. Kako i dolikuje prvom sedištu srpske autokefalne arhiepiskopije, freskama su je ukrasili najbolji slikari iz Vizantije. Veliki deo prvobitnog živopisa je uništen, a postojeće freske potiču iz doba velike obnove Žiče za vreme kralja Milutina, između 1313. i 1316. godine.

Studenica


Manastir Studenica je jedan od najvećih i najbogatijih manastira Srpske pravoslavne crkve. Nalazi se 39 km od Kraljeva, a osnovao ga je Stefan Nemanja 1190. godine.
Utvrđeni zidovi manstira okružuju dve crkve: Bogorodičnu crkvu i Kraljevu crkvu (crkvu svetih Joakima i Ane), obe izgrađene od mermera. Manastir je poznat po svojoj kolekciji fresaka iz 13. i 14. veka.
UNESKO je 1986. uvrstio Studenicu u listu Svetske baštine.

Manastir Studenica je posvećen Uspenju presvete Bogorodice. Prva faza radova je završena u proleće 1196, kada je Stefan Nemanja prepustio presto svom sinu Stefanu Prvovenčanom i povukao se u svoju zadužbinu. Kad je kasnije otišao u manastir Hilandar, Stefan Prvovenčani se brinuo o Studenici. Tamo je Nemanja primio monaški postrig i ime Simeon. Sveti Simeon se upokojio u Hilandaru 1199. Nemanjin treći sin Sava Nemanjić je, nakon što je pomirio svoju braću Stefana i Vukana, preneo mošti Svetog Simeona u Studenicu gde su i dan danas. Pod Savinim starateljstvom, Studenica je postala politički, kulturni i duhovni centar srednjovekovne Srbije. Studenica je uživala pažnju i drugih članova dinastije Nemanjića. Kralj Radoslav je 1245. dodao crkvi pripratu, a kralj Milutin je sagradio malu crkvu posvećenu svetim Joakimu i Ani.
Od pada poslednje srpske srednjovekovne države 1459, Turci su često napadali manastir. Prva značajna restauracija je izvršena 1569, kada su freske Bogorodičine crkve ponovo naslikane. Početkom 17. veka, požar i zemljotres su oštetili manastir, a istorijski dokumenti i značajni delovi umetničke baštine su uništeni i izgubljeni zauvek.
UNESKO je 1986. uvrstio Studenicu u listu Svetske baštine

Sopoćani


Manastir se nalazi blizu starog grada i prestonice velikog đupana Stefana Nemanje, Rasa, na bregu iznad izvorišta reke Raške. Manastir je zadužbina kralja Stefana Uroša II. Po svojoj arhitekturi Sopoćani pripadaju Raškoj školi. Osnovnu vrednost Sopoćana predstavljaju freske, od kojih je sačuvano više od polovine. Freske u Sopoćanima su vrhunac ne samo srpskog već i vizantijskog slikarstva. Ove freske su logičan nastavak  sjajnog slikarstva iz Studenice i Mileševe. Najpoznatija Sopoćanska freska je je svakako Smrt Bogorodice koja zahvata 40 kvadratnih metara. Sopoćani predstavljaju veliku galeriju najpoznatijih fresaka čitavog srednjeg veka kod nas.
Manastir Sopoćani  posvećen je Svetoj Trojici, izgrađen je 1260. godine. Kupola sa zvonikom je dograđena sredinom 14. veka. Fresko slikarstvo je kompletirano 1270. godine.
Kratko posle kosovske bitke manastir je pretrpeo razna razaranja i obnovljen je za vreme despota Stefana.
Neki članovi kraljevske porodice su sahranjeni upravo u ovom manastiru.

Đurđevi stupovi


Manastir Đurđevi stupovi , posvećen svetom Đorđu, nalazi se na brdu iznad Novog Pazara, u Starom Rasu. To je jedan od najstarijih srpskih manastira. Manastir je podigao veliki župan Stefan Nemanja u prvim godinama posle stupanja na presto velikog župana (izgradnja je završena 1171. godine), a crkva je oslikana oko 1175. godine]. Manastir je uvršten u svetsku kulturnu baštinu i pod zaštiom je UNESKO-a. Manastir postoji već preko 830 godina, a od toga je 300 godina u ruševinama i 40 godina se obnavlja. Danas je manastir velikim delom obnovljen, i u njemu živi 7 monaha i iskušenika.
O posebnom značaju manastira, pored starih biografskih tekstova, govori i izuzetan položaj manastira podignutog na samom vrhu istaknutog uzvišenja, kao i osobena arhitektura crkve svetog Đorđa sa dve kule-stolpa/stupa koji su dali kasniji naziv i crkvi i manastiru - Đurđevi stupovi.
Po pisanju biografa Stefana Nemanje, njegovog sina Stefana Prvovenčanog, manastir je nastao tako što se Nemanja, dok je bio zatvoren u jednoj pećini, zavetovao da će izgraditi manastir posvećen svetom Đorđu.Manastir je izgrađen na krunskim posedima dinastije Nemanjića i raspolagao je znatnim vlastelinstvom.
Drugi ktitor manastira bio je kralj Dragutin koji je dogradio manastirsku crkvu i oslikao njenu pripratu. Manastir Đurđevi stupovi je zapusteo 1689. godine, nakon Austro-turskog rata, kada je poslednjih 16 monaha koji su činili bratstvo napustili manastir i pred Turcima pobegli na sever. Tokom naredna dva veka Đurđevi stupovi su postali ruševina koju su ratovi još više razarali.


Stupovi su izgrađeni karakterističnim stilom koji predstavlja jedinstvenu sintezu dve graditeljske koncepcije srednjega veka, vizantijske arhitekture na Istoku i romanske arhitekture na Zapadu. Crkva svetog Đorđa ima važno mesto u formiranju ove arhitekture, poznate pod nazivom Raška škola, kao građevina kojom započinje ova stvaralačka epoha u arhitekturi srednjevekovne Srbije.
Od prvobitnog živopisa u crkvi je ostalo veoma malo tragova. Međutim o njemu se zna preko starih fotografija koje su nastale između dva svetska rata.Posle Drugog svetskog rata jedan deo dekoracije i fresaka je skinut sa zidova i prenet u Narodni muzej u Beogradu.

Zvečan


Zvečan je grad i središte istoimene opštine u severnom delu Kosova. Naziv je dobio po istoimenoj srednjovjekovnoj tvrđavi, jednoj od najstarijih objekata takve vrste na području Balkana.
Osnova tvrđave prilagođena je konfiguraciji terena i ima nepravilan, izduženi oblik. Sastojala se iz tri dela. Gornji grad se nalazio na samom vrhu brda. Niži pojas se sastojao od bedema ojačanih kulama, a obimni zid je obuhvatao južne padine i podnožje brda. Gornji grad, okružen sa pet kula, čuva ostatke glavne - donžon kule osmougaone osnove, crkve Sv. Đorđa(koju je podigao Stefan Nemanja) i cisterni. Crkva je imala osnovu u obliku sažetog upisanog krsta, manju oltarsku apsidu, kube nad središnjim delom i bila je živopisana. Unutar Donjeg grada postoji nekoliko građevina čija namena nije precizno utvrđena, a na zapadnom kraju nalazio se glavni ulaz u grad.


Osnovna namena grada bila je kontrola:  Bosanskog, Ibarskog i Metohijskog puta koji su se tu ukrštali,dok je kasnije služio i kao zaštita za rudnik u Trepči. Pored toga u severnom delu gradu je pronađen podzemni lagum koji se spuštao do izvora u podnožiju brda na kome je Zvečan podignut,a pronađeni su ostaci još jednog potencijalnog izlaza iz podzemnih laguma.

Resavska pećina


Resavska pećina se nalazi na 20 km od Despotovca, u krečnjačkom brdu zvanom (Babina glava), na obali kraškog polja (Divljakovac). Spada u najlepše pećine u našoj zemlji. Ranije su za pećinu znali samo čobani koji su se sklanjali od nevremena sa stadima ovaca. Jedan od čobana je otkriva 1962. godine sa svilajnačkim planinarima, da bi već  iste godine ona bila detaljno ispitana od strane novosadskih speleologa, na čelu sa dr Jovanom Petrovićem. Radovi na uređenju pećine su trajali 10 godina, što znači da je pećina zvanično otvorena za posetioce 1972. godine, tačnije 22. aprila.

Duga je 4,5 km. Detaljno je istražena 2830 m, a za posetioce je uređeno oko 800 m. Jedna je od najstarijih ispitanih pećina u našoj zemlji, stara je oko 80 miliona godina, dok se stari nakit u pećini procenjuje na 45 miliona godina. Temperatura je konstantna i iznosi 7°C, dok vlažnost vazduha varira od 80-100%. Unutrašnjost pećine obiluje brojnim i raznovrsnim dvoranama, kanalima, galerijama, stubovima, stalaktitima, stalagmitima, draperijama i okamenjenim vodopadima. Po bogatstvu i raznobojnosti nakita Resavska pećina opravdano nosi epitet resavske lepotice.

Nakit pećine počinje od samog ulaza koji se nalazi na 485 m n.v. Nakit nastaje rastvaranjem kalcijum karbonata, a boja zavisi od minerala kroz koji prođe voda. Nakit se pojavljuje u tri boje, a to je crvena, žuta i bela. Najdominantnijia je crvena boja koja potiče od oksida gvožđa, bela potiče od kristalnog kalcijuma, a žuta od primesa gline.

Za ogranizovane posete uređene su gornja i donja galerija.

Lazarev kanjon


Kanjon Lazareve reke udaljen je 21 km od Bora i deo je zaštićenog prirodnog dobra prve kategorije. Pruža se pravcem istok-zapad, dugačak je 9 km, dok je prosečna dubina 400 metara. Usečen u debele krečnjačke stene Malinika, jedinstveno je stanište endemskih i reliktnih vrsta biljaka i životinja. Spada u retke geomagnetne anomalije i pleni svojom lepotom i različitošću. Bez stručne vodičke službe poseta kanjonu je zabranjena.


U blizini se nalazi i Lazareva pećina, čiji je ulaz na 291 metara nadmorske visine i u neposrednoj je blizini kraškog vrela. Lazareva pećina je izvorska pećina. Bogata je pećinskim nakitom koji krasi prelepe dvorane. Ova pećina je značajan arheološki lokalitet. U njoj su otkrivena tri kulturna horizonta. Najstarije naselje pripada bakarnom dobu, drugi horizont pripada bronzanom, a treći je najmlađi i pripada razdoblju V veka pre nove ere.

Gamzigrad


Gamzigrad je arheološko nalazište blizu Zaječara u istočnoj Srbiji antičke rimske carske palate Feliks Romulijane (lat. Felix Romuliana) koje se od 29. juna 2007. nalazi na UNESKO-voj listi svetske baštine.
Gamzigrad predstavlja rezidenciju rimskog cara Gaja Valerija Maksimijana Galerija ( 293-311. g.), Dioklecijanovog zeta. Po majci Romuli nazvao ga je Romulijana. Palata izgleda nikada nije dovršena, a carevi 4. veka su velelepni posed prepustili hrišćanskoj crkvi. Tokom 5. veka palata je razarana od strane varvara, a u 6. vek Romulijanu je Justinijan I obnovio u vidu pogranične tvrđave. Nakon najezde Slovena krajem 6. veka, nekadašnja carska rezidencija je napuštena. Unutar se nalazila raskošna palata, dva paganska hrama, tri hrišćanske crkve i druge građevine; podni mozaici se smatraju ravnima najboljim ostvarenjima kasnoantičkog doba u Evropi.
Na osnovu arheoloških nalazišta Gamzigrad se sagledava u šest perioda:
kao praistorijsko naselje iz II i I milenijuma p. n. e.;
kao rimsko poljsko naselje (villa rustica) iz II veka n. e.;
kao rimski dvorac s kraja III i početka IV veka;
kao crkveno dobro iz IV i V veka;
kao ranovizantijsko naselje V - VII veka;
kao srednjevekovni grad (XI vek) i
kao privremeno sklonište u vreme turskih osvajanja u XIV i XV veku.
Tragovi boravka prvih stanovnika Gamzigrada otkriveni su severno od bedema kao i unutar naselja u nasutoj zemlji. Od nalaza imamo: kamene sekire iz perioda III milenijuma pre n. e. (mlađe kameno doba i početak neolita), zatim ulomke grnčarije iz poznog bronzanog doba (druga polovina II milenijuma pre n. e.), ulomke grnčarije i bronzanog nakita iz perioda starijeg gvozdenog doba. U V i IV veku pre n. e. Tribali osnivaju svoje naselje unutar gamzigradskog bedema, koje nije dugotrajno, tako da je Gamzigrad tokom IV veka pre n. e. napušten.


U 5. veku Gamzigrad je stradao u neredima izazvanim najezdom Huna 441. godine. Ubrzo posle tih nereda je obnovljen, ali skromno, bez značajnijih graditeljsnih poduhvata. Intenzivna izgradnja nastaje polovinom 6. veka. Zgrade podignute u ovom periodu popaljene su i porušene najezdom Avara, koji su 585/6. godine osvojili gradove u priobalnoj Dakiji. Oko 615. godine Gamzigrad je napušten, da bi tek posle 971. godine ili u prvoj deceniji11. veka, posle osvajanja od strane Vizantije, 1002. godine, bio ponovo naseljen.


Gamzigrad je konačno napušten u drugoj polovini 11. veka i više nije nikad obnovljen. Iz razdoblja 14. i 15. veka imamo nekoliko nalaza na osnovu kojih možemo pretpostaviti da su ruševine Gamzigrada u vreme turskih osvajanja poslužile kao privremeno sklonište.

Đavolja varoš


Đavolja varoš je skup zemljanih glavutaka ili kula na čijim vrhovima se nalaze kamene kape (blokovi). Ima ih više od dve stotine, visoke su od dva do petnaest metara, a široke od pola do tri metara. Đavolja varoš je retki prirodni fenomen koji se nalazi na Radan planini u blizini Kuršumlije, oko 90 kilometara jugozapadno od Niša. Čine je 202 kamene figure koje su nastale dugotrajnim i strpljivim radom prirode.
Kameni stubovi su nastali delovanjem erozije na zemljište sastavljenog od rastresitog, ali čvrstog materijala na kome se nalazi kamenje veće veličine. Pre više miliona godina celo područje je bilo središte snažnih vulkanskih aktivnosti, o čemu i danas svedoče raznobojne stene u zaleđu stubova. Međutim, pojava je nastala relativno kasno, čijem su nastanku najviše doprineli ljudi. Uništavajući šumu, otvorili su put razornom delovanju vode, pri čemu su krupni komadi stena štitili dublje i mekše slojeve zemlje od udara kišnih kapi i spiranja vodom. U toj prvoj etapi radom kiše i erozijom, urušava se zemljište, sem ispod stena, koje svojom težinom sprečavaju njegovo dalje osipanje. Tako nastaju piramide i/ili kule. Kameni blokovi na vrhovima stubova služe kao kišobran, ali vodene bujice i dalje prolaze između figura, spiraju zemlju i čine da vremenom postaju sve više. Ta pojava spada u drugu etapu koja se sastoji u "finalnoj obradi". Naime, dejstvom prirodnih sila, piramide i kule se još više istanjuju, tako da na kraju ostaju pravilni stubovi sa kamenim kapama.
Ovaj geomorfološki fenomen je jedinstven u Srbiji i vrlo redak u svetu. U Evropi ima sličnih pojava u Alpima, kao i u SAD, poznata "Bašta bogova". Ali kule Đavolje Varoši su znatno veće i postojanije nego u evropskim zemljama, pa su samim tim najpoznatiji prirodni spomenik ove vrste u Evropi. Do Đavolje Varoši se stiže iz opština Kuršumlija, Bojnik i Lebane, ali je najlakši i najlepši način planinarenjem iz Lebana.
Pored kamenih kula, Đavolja Varoš je poznata i po 2 izvora jako kisele vode. Jedna je Đavolja voda, hladan i ekstremno kiseli izvor (pH 1.5) sa visokom mineralizacijom (15 g/l vode), a nalazi se u Đavoljoj jaruzi. Crveno vrelo je drugi izvor (pH 3.5), sa nižom mineralizacijom (4.372 mg/l vode). Ovakve vode su vrlo retke u svetu i koriste se u banjskom lečenju, jer je narod smatra izuzetno lekovitom, ali naučnici smatraju da vodu ne treba piti jer nije ispitana.

Digitalna lična karta srpske baštine
Očekuje se da Audiovizuelni arhiv i Centar za digitalizaciju SANU budu otvoreni za javnost tokom naredne godine
eč „beskonačno” možda najbolje opisuje prirodu i obim posla koji čeka Radoslava Zelenovića i akademika Aleksandra Kostića, dvojicu kopredsednika Odbora za osnivanje Audiovizuelnog arhiva i Centra za digitalizaciju SANU. Jer, ne samo da je u planu da se na jednom mestu digitalizuje i pohrani celokupno blago koje se čuva unutar naše akademije, već i da se umreže sve značajne kuće

​„Politika” zavirila u „Novine serbske”
Ekipa „Politike”, ekskluzivno je imala priliku da pogleda deo građe koji je već prošao proces obrade. Radi se o „Novinama serbskim” od 1813. do 1868. godine. Budući da su u njima štampane vesti, zakoni, ukazi i ostali akti, one predstavljaju zaista verno svedočanstvo razvoja Srbije toga doba. Platforma je zamišljena tako da se pretragom željenog pojma na savremenom srpskom jeziku u vidu ključne reči dobijaju svi tekstovi iz novina koji tu reč sadrže, i to u obliku prekucanog teksta i skeniranog originala. Tako, recimo, može da se dođe do podatka da se reč pantalone, koja je zamenila reč čakšire, u ovim novinama prvi put pojavila 1852. godine.
znanja, kulture, umetnosti pa i privatne zbirke, čak i mediji, čije je nasleđe od neprocenjive važnosti za naše društvo. Na taj način, ono što se u njima nalazi bilo bi zauvek zaštićeno od propadanja. Ukratko, namera je da se napravi svojevrsna digitalna lična karta srpske baštine. Upravo stoga, na naše pitanje o kolikom broju artefakata, okvirno razgovaramo nije bilo moguće dobiti precizan odgovor. Zelenović i Kostić rekli su, maltene, uglas: to je nemerljivo.

Iako su do sada u nekim oblastima već preduzeti koraci za digitalizaciju, oni su najčešće rađeni pod različitim, a ponekad i nezadovoljavajućim standardima i nisu usaglašeni, objašnjavaju naši sagovornici. Zato će zadatak ovog centra biti da to reguliše, uz još jednu, možda i važniju obavezu: da se locira naučna, kulturna i umetnička građa koja nije digitalizovana unutar institucija u kojima se nalazi i koja je, samim tim, ugrožena. Nije preterano reći da je i u tom pogledu situacija u Srbiji alarmantna.

– Razne vidove dokumentacije, fotografije, slike, audio i vizuelne zapise i sve ostale formate koji čine našu istoriju nagriza zub vremena. Digitalizacija ne rešava problem u potpunosti, ali utiče na to da sve to bude dostupno a da se, istovremeno, smanji nivo njegovog ruiniranja čestim fizičkim korišćenjem i produži pamćenje o njegovom postojanju. Mi u ovome zaista kasnimo za ostatkom sveta, tranzicija nas je prilično oštetila. Što duže čekamo ta dobra sve više propadaju, a ono što jednom nestane nemoguće je vratiti – ističe Zelenović.

Kako dodaje akademik Kostić, u samoj SANU čuva se velika zaostavština, izuzetne kulturne vrednosti. Završena je digitalizacija četrdeset tomova diplomatske prepiske iz perioda od 1903. do 1914. godine, sedamdeset posto posla obavljeno je i što se tiče digitalizacije „Novina serbskih” (projekat „Službenog glasnika”, koji bi trebalo da bude završen u saradnji sa SANU), uskoro počinje rad na zbirci od oko osam hiljada fotografija koje je iza sebe, kao svedočanstvo vremena, ostavio čuveni Rista Marjanović, a koje će radi digitalizacije biti privremeno preuzete od njegove porodice.

– Jedan od problema jeste to što se u našoj zemlji u mnogim slučajevima ne nalaze svi primerci bitnih dokumenata, kao što je to slučaj sa „Novinama serbskim”, koje ćemo, morati da tražimo po Beču i Budimpešti. Osim toga, od ključnog značaja će biti rad na metapodacima, tj. pratećim informacijama uz svaki digitalizovani sadržaj, na srpskom i na engleskom jeziku, kako bi se omogućio najširi pristup i razmena sa institucijama van naše zemlje. To je najzahtevniji posao, u mnogim slučajevima i najteži. Na primer, namera je da se obradi foto-dokumentacija Filozofskog fakulteta u Beogradu, koju su u poslednjih sedamdeset godina stvarali istoričari umetnosti i arheolozi. U njoj postoje snimci mnogih spomenika koji su u međuvremenu nestali i ličnosti koje više nisu žive. Poseban zadatak će biti njihova indentifikacija – precizirao je Kostić.

Zelenović i Kostić se nadaju da će šira javnost moći prvi put da uroni u tajne Audiovizuelnog arhiva i digitalnog centra SANU tokom naredne godine, kada se okonča uređenje prostora od oko 500 kvadrata, na dva nivoa (uz jednu salu sa šezdesetak mesta). Reč je zgradi u srcu grada – na uglu ulica Knez Mihailove i Vuka Karadžića. Planirano je da se tu nađu prostorije za obavljanje procesa digitalizacije, za stručnjake koji će tu raditi, ali i posebna odeljenja u kojima će svaki posetilac moći elektronskim putem da pristupi podacima.

– Iz budžeta za ovu godinu obezbeđeno je dovoljno sredstava za građevinske i druge radove kojima će biti stvoreni adekvatni uslovi za nesmetan rad arhiva i centra. Tokom ove godine trebalo bi da počne i nabavka opreme. Pretpostavljamo da ćemo i u narednoj godini dobiti novčanu podršku i da će posao teći po planu – zaključuje Zelenović.

Zlatibor - Teofilovići, čuvari srpske baštine