Istorija knjizevnosti-Miroslavljevo Jevandjelje

Ja grešni Gligorije dijak,
nedostojni da se nazovem dijakom,
zastavih zlatom ovo Jevandjelje velikoslavnom knezu Miroslavu, sinu Zavidinu.
A mene, gospodine, ne zaboravi grešnoga,
već me sačuvaj sebi, da mi nije žao, gospodine,
što sam radio tebi, knezu svom gospodinu,
ako me ne čuvaš grešnoga.

Miroslavljevo jevandjelje predstavlja najstariji nedatirani spomenik srpske književnosti. Ovo jevandjelje je prepisano sa slovenskog predloška za brata Stefana Nemanje, humskog kneza Miroslava (1171-1197), a jevandjelja je prepisao izvesni Gligorije dijak. Na svojim pergamentskim stranicama sjedinjuje istočni tekst i u zapadnoj tradiciji umetnički slikane inicijale i minijature u crvenoj, zelenoj, žutoj, smedjoj i zlatnoj boji od kojih su neki, umetnuti i u elektronsko izdanje srednjovekovne Srbije, skoro devet vekova kasnije.

Ovaj dokument neprocenjive vrednosti je imao burnu istoriju - kralj Petar I ga je nosio sa sobom pri prelasku Albanije tokom Prvog svetskog rata, a jedno vreme se vodio kao izgubljen. Danas se Miroslavljevo jevandjelje čuva u Narodnom muzeju u Beogradu.
2007. godine u okviru Dana evropske baštine, Jevandjelje je bilo izloženo u Hramu svetog Save.
Miroslavljevo Jevanđelje izloženo je u specijalno zaštićenoj izložbenoj vitrini i posetioci su mogli da ga vide i susretnu se lično sa ovom neprocenjivom knjigom.

Najinteresantniji deo rukopisa je onaj gde je prepisivač uneo neke lične opaske gde vidimo da nije bio u milosti svog gospodara - taj komentar Gligorija dijaka upravo naveden je u uvodnom postu teme.

Najstariji i najlepši ćirilični spomenik srpske pismenosti, Miroslavljevo jevanđelje, napisan
je u poslednjoj četvrtini XII veka za humskog kneza Miroslava, koji je vladao teritorijom
koja obuhvata oblast današnje Hercegovine. Miroslav je bio stariji brat velikog župana
Stefana Nemanje, stric Svetog Save i zet Kulina Bana. Moguće je da je izradu
jevanđelistara naručio povodom izgradnje svoje zadužbine - crkve sv. Petra na Limu. Ne
zna se kako je i kada Jevanđelje iz Huma preneto u manastir Hilandar, o tome ne postoje
nikakvi podaci, pa čak ni legenda. Jedna od pretpostavki je da ga je doneo Nemanja
prilikom osnivanja manastira 1198. godine. Tu je čuvano bez imena, ali kao jedna od
najvrednijih relikvija. Na pitanje postavljeno starim Hilandarcima da kažu od kada je
rukopis u manastiru odgovor je glasio: oduvek.

„Petrogradski list“

Kroz bitisanje Miroslavljevog jevanđelja prepliće se osmovekovna srpska istorija, naši
usponi i padovi, ratovi i stradanja, borbe za vlast, pohlepa i ljudska priroda... Srpska
nauka za njega je saznala relativno kasno, tek u drugoj polovini XIX veka. Iskušenju,
kome nije odoleo Porfirije Uspenski, ruski arhimandrit, a kasnije vladika kijevski, možemo
da zahvalimo što je ovaj rukopis, posle sedam vekova mirovanja, privukao pažnju
tadašnjih istoričara. Opčinjen lepotom knjige, Uspenski je, u zimu 1845/46. godine, u
samoći biblioteke manastira Hilandara krišom isekao jedan list (folio 166) i preneo ga u
Rusiju, gde se i danas čuva u Publičnoj biblioteci Saltikova-Ščedrina u Petrogradu.

Do pojavljivanja „petrogradskog lista“ na arheološkoj izložbi u Kijevu prošlo je 28 godina.  Za to vreme o „listu srpskog jevanđelja iz XII veka“ napisano je nekoliko prikaza, u  kojima su se o vrednosti i lepoti njegovih ukrasa izricale reči divljenja. Na kijevskoj  izložbi, 1874. godine, ovaj list fotografiše Stojan Novaković, tadašnji upravnik Narodne  biblioteke u Beogradu, koji i čitavom rukopisu daje ime Miroslavljevo jevanđelje, iako je  zapravo reč o jevanđeli-staru.

Kralj Aleksandar na Hilandaru 1986.

Veliko zalaganje srpskih sveštenih krugova, kao i naučnika, dovelo je do toga da mladi
kralj Aleksandar I Obrenović o Uskrsu 1896. godine poseti Hilandar. Tom prilikom on je
platio dugove Hilandara i tako sprečio da manastir padne u bugarske ruke, a monasi su
mu u znak zahvalnosti poklonili svoje najvrednije relikvije: Miroslavljevo jevanđelje i
Osnivačku povelju Simeona Nemanje. Sledeće godine u Beču, pod nadzorom Ljubomira
Stojanovića, a o trošku kralja Aleksandra Obrenovića, dovršava se izrada prvog
fototipskog izdanja Miroslavljevog jevanđelja, koje je štampano u 300 primeraka.
Nažalost, sredstva su bila dovoljna samo da se 40 stranica uradi u punom formatu i
koloru, a preostalih 320 stranica su upola smanjene i štampane u dve boje: crvenoj i
crnoj. Bez obzira na to, izdanje je predstavljalo vrhunac štamparskih dometa onog
vremena.

Po ubistvu kralja Aleksandra Obrenovića, ministar prosvete, Ljubomir Stojanović, donosi  odluku da se Miroslavljevo jevanđelje i Hilandarska povelja premeste iz dvorskog sefa u  Narodnu biblioteku. Povelja je preneta, ali Jevanđelje nije pronađeno. Usledila je žučna  polemika u štampi, više puta je to pitanje pokrenuto i u Skupštini, ali bez rezultata. Tek  1915., tokom povlačenja srpske vojske, ispostavilo se da je Miroslavljevo jevanđelje bilo  u jednom od sanduka kralja Petra.

Ponovo pronađen, rukopis je smatran za najdragoceniju državnu imovinu, pa je njegovoj
evakuaciji posvećena posebna pažnja za vreme Prvog svetskog rata. Jevanđelje je tada
povereno na čuvanje Avramu Leviću, šefu Glavne državne blagajne. Ovaj ga je
zapakovao u poseban sanduk i predao dvojici vojnika: Vladimiru Stevčiću i Vasi
Stankoviću, uz napomenu da “sanduk čuvaju kao oči u glavi“. Ne znajući šta se u njemu
nalazi, ova dva vojnika su, uz veliko požrtvovanje, prenela Miroslavljevo jevanđelje
preko Albanije, putovali s njim u Brindizi i potom na Krf. U međuvremenu, vekovni sadrug
Miroslavljevog jevanđelja, Hilandarska povelja Simeona Nemanje, nestala je kada su
Bugari presekli prugu kojom su najvrednije srpske knjige putovale za Solun.

Po završetku Prvog svetskog rata, Jevanđelje ostaje u posedu Karađorđevića, a tek 1935.,
odnosno posle pogibije kralja Aleksandra Karađorđevića, namesnik Pavle ga poklanja
novoosnovanom muzeju kneza Pavla. Godine 1940., za svaki slučaj, Jevanđelje se tajno
prenosi iz Beograda u Užice, a pred pad Užica, predaje se na čuvanje Platonu
Milivojeviću, igumanu manastira Rača na Drini. Godine 1943., ponovo tajno, prenosi se u
sef Narodne banke u Beogradu i tako uspeva da izbegne brojne nemačke potrage.

Posle Drugog svetskog rata čuva se u Narodnom muzeju u Beogradu. Česte promene
mesta i različiti uslovi čuvanja, mahom neprimereni, izazvale su u rukopisu promene, a
ove dovele do oštećenja minijatura. Zato se od 1966. više ne izlaže jer su uočena
brojna oštećenja koja su nastala zbog neprilagođene temperature i vlažnosti. Tada je
rukopis poveren na lečenje konzervatorskoj radionici Narodne biblioteke, gde je pod
nadzorom dr Vere Radosavljević svojevremeno započeta priprema za njegovu
konzervaciju. Tokom sledeće tri decenije osnivani su brojni komiteti, komisije, odbori i
fondovi sa ciljem da se Jevanđelje konzervira i da se objavi fototipsko izdanje u punom
koloru. Tek krajem juna 1998. godine izvršena je konzervacija u Narodnoj biblioteci
Srbije. U isto vreme, posle pet godina napornog rada, izdavačka kuća „Dosije“ i JP
Službeni list su u Johanesburgu dovršili štampu prvog fototipskog izdanja u punom
koloru. Priređivačima ovog izdanja pripada velika zahvalnost nacije što su hrabro ušli u
ovaj izvanredno složeni i skupi poduhvat. Samo zahvaljujući njihovoj upornosti
štampanje je dovršeno na, slobodno možemo reći, perfektan način, a posle više od sto
godina, dobili smo još jedno faksimilno izda-nje. Kao i ono iz 1897. i ovo današnje pre-
dstavlja svojevrstan spomenik duhovne zrelosti jednog pokolenja koje zna da ceni
kulturne spomenike svoje prošlosti.

Svetska kulturna baština

Miroslavljevo jevanđelje, kao najvredniji spomenik srpske kulture, dobio je i zvanično
dobio epitet najlepšeg ćiriličnog rukopisa na svetu i upisan je u registar UNESCO -
„Pamćenje sveta“, zajedno sa francuskom Deklaracijom o pravima čoveka i građanina iz
1789. godine, sa kolekcijama Šubertovih i Šopenovih dela, Geteovih rukopisa,
Betovenovom „Devetom simfonijom“, Gutenbergovom Biblijom, rukopisima Nikole
Kopernika, sa Feničanskim pismom, arhivom Nikole Tesle... Tim povodom, Ministarstvo za
kulturu poklonilo je primerak fototipije ovoj organizaciji i Aleksandrijskoj biblioteci.

Takodje, fototipija Miroslavljevog jevanđelja, postala je zvaničan poklon našeg najvišeg
državnog vrha, pa ju je tako, na primer, predsednik Boris Tadić poklonio libijskom
predsedniku Moameru El Gadafiju.

Najpoznatije biblioteke sveta otkupile su ovo izdanje i uvrstile ga u specijalne kolekcije:
Library of Congres - Washington, British National Library;
- Bibliteke univerziteta: Harvard, Princeton, Yale, Cambridge, Oxford, Dumbarton Oaks,
Ohio State University, Hilandar Research Library...

Fototipija Miroslavljevog jevanđelja nalazi se i u malobrojnim privatnim kolekcijama, a za
njenu prezentaciju i prodaju na severnoameričkom kontinentu zvanični predstavnik
izdavača je Suzana Sudar, izvršni urednik časopisa „Čiode“.

Zelic-Bucan 2/2

CIJI JE EVANDJELISTAR KNEZA MIROSLAVA ?

Liturgicka istrazivanja koja su najdublje bila zapostavljena ustvrdila su da EkM, iako pisan na tlu jedne katolicke biskupije, ipak ne sadrzi liturgiju zapadnog, rimskog obreda. Ali nije to ni liturgicka knjiga za vjernike istocne crkve, jer se liturgija tog evandjelistara nikako ne podudara s reformiranom carigradskom liturgijom. U EkM sadrzana je vrlo arhaicna liturgija istocnog obreda za vjernike Zapadne crkve, koju bi najispravnije bilo nazvati cirilo-metodskom. Ona vuce svoje podrijetlo cak od najstarijih prijevoda, koje su sv. braca ucinila s grckih originala tada jos jedinstvene krscanske crkve. Podrucje stonske biskupije, koja je od svojeg postanja bila pod jurisdikcijom Zapadne crkve, ipak je po svojem geografskom polozaju bila i pod stanovitim kulturnim utjecajem Istoka, pak se ovdje tradicijom mogla odrzati i ta arhaicna istocna liturgija, kao sto su se ovdje bili uvrijezili - i dugo se odrzali - i neki drugi obicaji istocne crkve, o kojima saznajemo iz spisa crkvenih sinoda X-XI stoljeca.

Umjetnicka oprema evandjelistara bas zbog toga sto je apriori bio smatran srpskim spomenikom cinila se povjesnicarima umjetnosti pravom zagonetkom. Po svojim tipicno romanickim minijaturama, kojima nema analogije ni u jednom dosada poznatom pravoslavnom kodeksu, EkM se nikada nje mogao uklopiti u redovan slijed razvoja srpskog srednjovjekovnog crkvenog slikarstva, koje je izrazito bizantskog karaktera. S druge strane odavno je zapazena analogija ukrasa tog evandjelistara s umjetnickom opremom hrvatskih kako glagoljskih tako i latinskih kodeksa istoga doba, pa cak i istovjetnost nekih motiva u kodeksu s motivima starohrvatske pleterne ornamentike na nekim starohrvatskim crkvicama u Zahumlju. Zbog toga su ruski (Buslajev, Kondakoff) i srpski (Mirkovic) znanstvenici kodeks, zbog njegove umjetnicke opreme, smatrali "cudom", dapace i nemogucim spomenikom u povijesti srpske crkvene umjetnosti. No sve ove zagonetke i "cuda" sami od sebe otpadnu cim se EkM pocne promatrati jednostavno u okviru opceg razvoja umjetnosti onoga kraja u kojemu je i nastao. On se, sasvim prirodno uklapa u svijet pisanih i kamenih spomenika umjetnosti svog uzeg zavicaja: Zahumlja i ostalih hrvatskih priobalnih krajeva.4 .

I preispitivanje politicke povijesti srednjovjekovnog Zahumlja i ostalih podrucja nekadasnje Crvene Hrvatske, dali su rezultate na temelju kojih je nemoguce EkM i nadalje smatrati srpskim spomenikom; ni s obzirom na destinatora kneza Miroslava, ni s obzirom na politicku i etnicku pripadnost njegova zavicaja, odnosno mjesta postanja. Sto se tice destinatara, kneza Miroslava, novija historiografska istrazivanja (B. Radojkovic) opovrgla su zabludu starije historiografije prema kojoj bi Miroslav, kao Nemanjin brat, bio politicki podredjen srpskom velikom zupanu. Utvrdjeno je, da Zahumlje sve do sredine XIII. st. nije politicki potpalo pod srpsku nemanjicku drzavu u ekspanziji, dapace upravo za naseg kneza Miroslava zasvjedoceno je da je bio u vazalnom odnosu prema hrvatsko-ugarskom kralju. (Codex diplomaticus II. s. 17G) Stovise, dokazano je da Miroslav nije bio Nemanjin brat, odnosno rodjeni brat (germanus)jer ga tako ne naziva nijedan od relativno brojnih suvremenih izvora u kojima se on spominje u vezi s Nemanjom. O njemu kao Nemanjinu bratu nista ne znaju ni Nemanjini biografi, njegovi rodjeni sinovi sv. Sava i Stefan Prvovjencani. Ipak, Miroslav je bio Nemanjin bliski rodjak, brat od ujaka ili tetke (frater), ali ne iz dinastije Nemanjica, nego iz neke domace zahumske knezevske obitelji. Prema tome i onaj dosadasnji argument o Miroslavu kao srpskom princu i Zahumlju kao srpskoj oblasti otpada kao sasvim neutemeljen na izvorima. Jednako tako historicka istrazivanja o etnickoj pripadnosti Zahumlja u ranom srednjem vijeku potpuno pobijaju tvrdnju Konstantina Porfirogeneta o srpskom karakteru Zahumlja u X. st. I Zahumlje i Duklja imale su, prema suvremenim historijskim izvorima, a i prema rezultatima lingvistickih i povjesnoumjjetnickih istrazivanja, nesumnjivo hrvatski i katolicki karakter, a primorski dio nekadasnjega Zahumlja ima ga jos i danas. Sasvim logicki se namece zakljucak da ovaj, kao i svaki drugi spomenik kulture moze pripadati kulturnoj bastini samo onog naroda koji je zivio u vrijeme njegova nastanka na odnosnom podrucju. Ako bi se moglo dokazati da EkM nije nastao u Zahumlju nego u Duklji, kao sto neki pokusavaju dokazati (P. Mijovic), ni to nista ne bi mijenjalo na stvari s obzirom na tezu o njegovoj pripadnosti srpskoj kultmnoj bastini. Srpska Raska jest potkraj XII. st. politicki pokorila Duklju, ali Duklja, potonja Zeta, danasnja Crna Gora nacionalno nikada nije bila srpska zemlja; tijekom mnogih stoljeca, ona nije bila ni pravoslavna zemlja. Ako se ne moze tvrditi daje Duklja bila u ranom srednjem vijeku etnicki cisto hrvatska zemlja, ne moze se, u njoj, zanijekati snazna hrvatska komponenta. Moglo bi se dapace tvrditi da su Hrvati bili vladajuci sloj pucanstva,jer bizantski pisci XI i XII st. o dukljanskim vladarima Mihajlu i Bodinu govore kao o vladarima "onih koji se nazivaju Hrvatima". Prema tome, ako je EkM i zaista napisan u Zahumlju kao sto to misli vecina istaknutih znanstvenika, hrvatskih i srpskih, ondaje njegova pripadnost hrvatskoj kulturnoj bastini nesumnjiva. Ako se ipak dokaze daje pisan u Duklji, sto je manje vjerojatno s obzirom na destinatara, tada uz Hrvate mogu na nj polagati pravo jos samo Crnogorci kao bastinici i nasljednici srednjovjekovne Duklje.

Kako i kadaje taj kodeks iz Zahumlja dospio u srpski manastir na Sv. Gori, historiografija jos nije uspjela odgonetnuti. Primorskim dijelom Zahumlja, Peljescom i Stonom, zavladali su Nemanjici polovicom XIII. st. i tu vladali do 1333. godine, kada su ga ustupili Dubrovackoj republici. U okviru te smjene politicke vlasti mozda je najispravnije traziti i vrijeme i uzrok prenosenja kodeksa u Hilandar. Uostalom, nije EkM jedini (nazalost)
spomenik stare hrvatske kulturne bastine koji je Bog zna kakvim putovima, tijekom teske hrvatske proslosti, dospio iz svojeg maticnog podrucja u tude biblioteke i muzeje sirom svijeta.

Da zakljucimo, EkM po svojem pismu, tj. po "zapadnoj", odnosno hrvatskoj cirilici; po hrvatskoj jezicnoj redakciji njegova starocrkvenoslavenskog teksta; kao izrazito zapadnjackom romanickom stilu njegove umjetnicke opreme, koja je potpuno u skladu s ostalim suvremenim hrvatskim pisanim i kamenim spomenicima; po svojoj arhaicnoj liturgiji koja se nikako ne podudara sa suvremenom mu reformiranom carigradskom liturgijom Istocne crkve, ukratko, ni po svojim nutarnjim oznakama ni po mjestu nastanka i destinataru, ne moze se nikako smatrati ni srpskim ni pravoslavnim spontenikom.
...
Svet se i danas lomi čije je..a naše je!