SRPSKA ZADUŽBINA CARA JUSTINIJANA

Sedam kilometara od današnjeg Lebana, na jugu Srbije, prostirao se velelepni Caričin grad, koji je slavni vladar Istočnog rimskog carstva podigao u šestom veku u svom rodnom kraju

Moćni i mudri vizantijski car Justinijan I, jedan od sedamnaest rimskih imperatora poteklih sa prostora današnje Srbije, suvereno je vladao punih 38 godina. Ostao je upamćen po naporima da obnovi i ojača Istočno hrišćansko carstvo, po zakonodavnoj delatnosti (čuveni je zbornik kodifikovanog rimskog prava i propisa koji je nazvan po njegovom imenu), ali i po neizmernoj ljubavi prema supruzi, lepoj i ambicioznoj Teodori. Ništa manju ljubav nije gajio ni prema velelepnom gradu koji je podigao u postojbini, u podnožju Radan planine, gde je rođen oko 485. godine kao Flavije Petar Sabatije.



Mapa lokacije Caričinog grada

Ime Justinijan je dobio kad ga je posinio majčin brat car Justin I, inače bez sopstvenog poroda, a na presto je stupio 1. aprila 527. godine, preuzevši neograničenu vlast nad državom i crkvom od svog ostarelog i bolesnog ujaka kojem je, inače, gotovo celu deceniju bio pouzdani oslonac, savetnik i "desna ruka". Ni sam Justinijan nije imao dece, pa ga je nasledio sestrić. Justin II, koji nije ni izdaleka dosegao veličinu svog prethodnika, jednog od najsjajnijih vladara u dugoj rimsko-vizantijskoj istoriji. Justinijan I je proglašen za sveca i Srpska pravoslavna crkva ga slavi u novembru.

Daleko od Carigrada



Caričin grad, ostaci ranovizantijske metropole

Priča o Justinijanovoj zadužbini, Caričinom gradu, vraća nas 15 vekova unazad, u vreme kad je naš drevni zemljak ratovao protiv varvarskih Vandala, Ostrogota i Vizigota u odbrani već zanemoćalog Rimskog carstva, gradio hramove i manastire u slavu pravoslavlja i pokušavao da u ovoj veri ujedini mnogobrojne narode kojima je gospodario. Najveća i najpoznatija crkva iz njegove bogate zaostavštine je, svakako, Sveta Sofija u Carigradu (odnosno Konstantinopolju, sada Istanbulu), kao i ona u Raveni, u Italiji, sa čuvenim, savršeno očuvanim mozaicima.



Nalazište je uvršćeno u turističku rutu "Put rimskih careva"

Na jednom od njih se i danas može videti lik naočitog Justinijana, a na drugom njegove krhke, krupnooke žene Teodore koja je, ocenjuju istoričari, značajno doprinela uspešnoj vladavini svog supruga, mada je poticala iz najnižeg staleža i imala reputaciju kurtizane. Budućeg imperatora je upoznala u Carigradu, dok je on još bio šef Justinovih tajnih službi, a ona se već odrekla zanata bludnice i okrenula veri (monofizitskom učenju).

Željan da ostavi trajni trag u rodnom kraju, ali i umoran od dvorskih spletki, Justinijan odlazi iz Carigrada u provinciju, u mirne i pitome predele po strani od glavnih puteva, maštajući o budućem gradu širokih popločanih ulica, sa trgovima i fontanama, palatama i crkvama, kupatilima i lečilištima, freskama i spomenicima…

Na travnatoj zaravni koja se postepeno spušta sa jedne strane ka istoku, sa druge ka zapadu, na površini od 42.000 kvadratnih metara, oko 530. godine neverovatnom brzinom počinje da se uzdiže Justinijana Prima. Spoljašnji bedem dužine oko 500 metara štiti grad od mogućih neprijateljskih napada, unutrašnji deli naselje na tri celine, koje u sredini spaja forum ili agora, prostrani kružni trg ukrašen carskom statuom, oko kojeg buja javni život grada. Tog spomenika već odavno nema, a i sam trg, obrastao šibljem, današnjim se posetiocima ukazuje samo uz pomoć bujne mašte.



Ostaci zidina Justinijane Prime

Od nekadašnjih radnjica sa pokrivenim tremovima i lučnim arkadama, gde su zanatlije nudile svoju robu, trgovci glasno pozivali mušterije, a dokoni prolaznici u toplim predvečerjima uživali u mirisu hrane, vina i voća, pretekao je tek pokoji savršen luk od crvene opeke – i hrpa kamenja. Kako smo obavešteni, na tim gomilama su sakupljeni i sortirani ostaci drevnih bedema i pokoje građevine. Arheolozi svakog leta oko mesec dana provedu na ovom lokalitetu, pa pre nego što odu zatrpaju iskopine da bi ih zaštitili do sledeće godine. Nasuta zemlja skriva i veći deo skupocenih podnih mozaika u trobrodnoj bazilici kraj centralnog trga, ali je kamena krstionica ostala nepokrivena.

Unutar gradskih bedema

Od agore glavna ulica vodi u jednom pravcu ka Gornjem gradu, gde su bili smešteni sveštenici i plemstvo, a u drugom, južnom, ka Donjem gradu, obitavalištu plebsa. U pravougaone ulične ploče ponegde su, od duge upotrebe, usečeni tragovi kočija i zaprega.

Na najuzdignutijoj tački Caričinog grada, Akropolju, nalazilo se sedište crkvene uprave, sa kompleksom episkopske palate koja se, po najvišim graditeljskim standardima tog vremena, zagrevala toplim vazduhom preko podnih instalacija, a tu se nalazila i bazilika sa kriptom, kao i velika crkva sa tri apside, atrijumom i krstionicom – jedna od najmonumentalnijih vizantijskih sakralnih građevina na Balkanu. Nažalost, nje više nema, a kakva je bila saznajemo iz opisa istog onog vizantijskog istoričara, advokata i književnika Prokopija iz Cezareje (Prokopija Kesarijskog), koji je beležio Justinijanove ratne pohode, graditeljske poduhvate, ali i dvorske intrige.



Savršen luk kapije

Prokopijeva knjiga "O ratovima" smatra se najvišim dometom ranovizantijske istoriografije i najpouzdanijim dokumentom te vrste u VI veku. Svojevrsna kritička dopuna ove hronike je "Tajna istorija" u kojoj piše o "drugoj strani medalje" Justinijanove vladavine i njegovih najbližih saradnika.

Caričin grad se pominje u četvrtom delu spisa "O građevinama Justinijanovim", koji je objavljen 554. godine. Zahvaljujući Prokopiju, savremeni arheolozi su uspeli da upotpune sliku o veličanstvenoj metropoli, dragulju ranovizantijske crkvene i svetovne arhitekture nastale na grčko-rimskim uzorima, a antropolozi o svakodnevnom životu koji se tamo odvijao.

Bez oznaka i putokaza



Tu su nekad bile palate i crkve

Iskopavanja Caričinog grada započeta su još 1912. godine – o čemu se na samom lokalitetu današnji posetioci mogu obavestiti jedino sa dobro skrivene table na jednom od sačuvanih zidova – a prvi koji je u ruševinama prepoznao Justinijanu Primu bio je Vladimir Petković. I kasnija istraživanja su potvrdila da je zaista reč o važnom crkvenom, administrativnom i vojnom centru koji je car Justinijan podigao u ovom delu vizantijske države.



Okolina

O njegovom značaju, nažalost, nismo mogli ništa da prosudimo kad smo, nedavno, posetili ovo arheološko nalazište. U stvari, kao da su se lokalne vlasti zaverile da ga što bolje sakriju. Od Leskovca do Caričinog grada ima oko 27 kilometara. Put do Lebana, oko 20 kilometara, dosta je dobar, ali narednih sedam je mestimično u rekonstrukciji, a mestimično teško prohodan makadam. Prolazak kroz selo Prekopčelica bio bi brži i ugodniji da su postavljeni vidljivi putokazi koji namernike upućuju ka nalazištu i da je ulica dovoljno široka da dva vozila mogu da se mimoiđu bez rizika.

Na osnovu mape iz turističkog vodiča pokušavamo da po izlasku iz sela otkrijemo pravo skretanje ka Caričinom gradu, ali to uspevamo tek zahvaljujući usmenom uputstvu ljubaznih meštana. Izlazimo na dobar put, ali smo ponovo nemoćni: levo šuma, desno njive, a gde su ruševine? Opet nam u pomoć priskaču žitelji Prekopčelice i upućuju nas ka stazi koja vodi "od dva stubića". Sumnjičavo skrećemo na neoznačeni put i tek posle nekoliko stotina metara otkrivamo ostatke drevnog grada. Nigde table, nigde oznaka. Srećom, tu je lokalni istoričar amater sa grupom prijatelja.



Popločane ulice sad su prekrivene zemljom

Prateći njegova objašnjenja, u rasutim oblicima unutar gradskih zidina prepoznajemo neke od devet dosad otkrivenih bazilika i crkava (navodno ih je bilo dvadesetak). Između temelja srušenih javnih zdanja i porodičnih kuća hodamo na istok ulicom koju su nekada krasili tremovi. Presecamo glavni trg i odlazimo do bazena – cisterne uklesane u kamenu. Ona je, saznajemo, bila povezana sa glavnim vodovodom, dužine oko 16 kilometara, koji je polazio od Petrove gore. Tu je, kaže legenda, jedini izvor pitke vode otkrio izvesni svinjar, po kojem je mesto nazvano Svinjarica.

Izvan bedema koji je opasivao uže gradsko jezgro takođe su se nalazile stambene zgrade i crkve, ali i terme (javna kupatila). Justinijana Prima je imala i kanalizaciju, kao i neki drugi značajni gradovi Rimskog carstva sa kojima je naučnici porede (recimo Efes).

Potraga za zlatnom kočijom

Caričin grad će se ponovo proslaviti u ovom milenijumu, tvrde stručnjaci, u okviru novopokrenute turističke rute "Put rimskih careva", koja obuhvata još i Sirmijum (Sremsku Mitrovicu), Singidunum (Beograd), Viminacijum (Kostolac), Feliks Romulijanu (Zaječar), Medijanu (Niš), Dijanu (Kladovo) i Trajanovu tablu i most (Đerdap). Takođe, on će biti dogodine predstavljen i na velikoj arheološkoj izložbi "Devet vizantijskih gradova" u Bonu (Nemačka), najavio je nedavno dr Vujadin Ivanišević, rukovodilac iskopavanja.

Justinijana Prima posebno je očarala francuske arheologe, čiji tim, sa prof. Bernarom Bavanom na čelu, već pune tri decenije sarađuje sa srpskim kolegama. U projekat su uključeni i univerziteti u Parizu, Strazburu i Turu, kao i muzej Luvr. Neki (domaći) zli jezici tvrde da je Francuze privukla legenda o zlatnoj carskoj kočiji koja je ostala u ruševinama Caričinog grada kad je, svega osam decenija po osnivanju, razoren u napadu varvar

P.Travel

CARIČIN GRAD


Nekada davno bejaše nekakav car. Imao je i caricu sa kojom bi, verovatno, srećno živeo da ne beše i goleme nevolje. Naime, grad u kome su živeli je bio bezvodan. Trpeo je narod, trpeo je i car, ali je carici „prekipelo“! Objavila je da će se ponovo udati za onoga ko u grad dovede vodu. I nađe se i takav. I to kakav! Običan svinjar! Carica nije želela da prekrši obećanje, ali se to caru nije dopalo. Toliko se, kaže, rasrdio da je rekao da grad ubuduće nema ni leba, a kamo li vode. I ne samo to. Neće imati ni konje, ni svinje, niti bilo šta drugo. Tako barem kaže legenda. Bilo kako bilo, tek gradić podno Radan planine nazvaše Lebane, a okolna sela Svinjare i Konjino. Možda i zato da ih trajno podseća na nešto što su imali, a što su trajno izgubili.

Budi maštu meštana


Ovih i sličnih predanja u Lebanu i okolini ima na pretek. Većina ih se odnosi na Caričin grad, obližnje arheološko nalazište iz šestog veka naše ere, koje se vezuje za ime Rimskog cara, Justinijana Prvog. Na području današnje Srbije je živelo mnogo rimskih imperatora, ali samo dva cara. I dok se o caru Konstantinu Velikom, osnivaču Naisa, mnogo toga zna, Justinijan je dugo bio nepoznanica. Tek su arheološka istraživanja tokom prošloga veka delimično skinula prašinu zaborava, pa se danas pouzdano zna da je vladao pune četiri decenije (od 527 do 565 godine).
Caričin grad leži na blagim padinama koje se spuštaju od Radan planine ka leskovačkoj kotlini. Daleko od saobraćajnica i „očiju javnosti“, ostaci grada su dugo budili maštu meštana, posetilaca, istraživača i avanturista. Svako je na svoj način želeo da „dokuči“ šta se ovde zaista dešavalo u dalekoj prošlosti. I dok su jedni tvrdili da je grad podigao upravo car Justinijan Prvi, koji potiče iz ovih krajeva, drugi veruju da je varoš zadužbina cara Iraklija iz doba naseljavanja Slovena. Nauka, međutim, tvrdi da je Caričin grad (Iustiniana Prima), zapravo zadužbina Petra Sabatija (Petrus Sabbatius), Justijanovog posinka, koji je i sebe nazvao po poočimu (Justinijan “pravedni”). O izgubljenom gradu u dolini Puste reke je prvi pisao Mita Rakić, sada već davne 1880. godine. Kasnija arheološka istraživanja su pokazala da su na površini većoj od deset hektara bile građevine dostojne divljenja, hramovi, trgovi, ulice, česme i kupatila. Sva zdanja su bila ukrašena podnim mozaicima na kojima su prikazane rajske ptice i crkvene posude, ali i slike iz Jevanđelja.
Meštane, međutim, najviše oduševljava priča o požrtvovanoj, ali neshvaćenoj carici, koja je „sirota, samo želela vodu i dobro napaćenom narodu“. Sa ponosom ističu da će se Caričin grad uskoro naći i na listi UNESKO-a, a važno je da su poslednjih godina ponovo pokrenuta istraživanja. Baš kao i svest opštinskih čelnika da Lebane ima šta da ponudi i pokaže turistima.

Merak kod Grka


Opština Lebane se prostire u jugozapadnom delu centralne Srbije. Obuhvata područje gornjeg toka reke Jablanice, a graniči se sa opštinama Leskovac, Medveđa i Bojnik. Sama varoš je mala i nerazvijena. Privrede skoro da nema, nezaposlenost je velika, a mladi sve više odlaze „trbuhom za kruhom“. Ipak, ne žale se. Kažu da su darežljivi onim što imaju. A najviše se hvale gostoprimljivošću. U svega par ulica, koliko ih ukupno ima, smestili su i opštinu i velelepnu crkvu, koja, rekoše ovde, na nedeljnoj liturgiji sabere „pola grada“. Podigao je kralj Aleksandar Ujedinitelj, 1929. godine, zahvalan ratnicima iz ovog kraja koji položiše život na oltar otadžbine.
Tu je i škola i gimnazija kojom se takođe ponose. Iz njenih skamija je izašlo mnogo akademika, lekara, profesora, doktora nauka... A šta reći o Lebanskim kafanama. Ima ih kao i svuda, štošta se u njima dešavalo, ali će vam svako pomenuti priču o dve kafane – jednoj staroj, i drugoj, nešto mlađoj. Starija se zvala Grčka kafana, valjda po vlasniku Grku, i vrata nije zatvarala ni tokom oba svetska rata. Ludovalo se, pilo i pevalo, a „Mita bekrija“ je i dočekivao i ispraćao goste. I danas bi valjda radila da zajedno sa Nemcima u sećanje nije otišao i njen vlasnik. Druga, nešto mlađa, je birtija Pevac. I ovde se meračilo, mezetilo, dobro vino pilo i žal za mladost pominjao.
Ali nije kafana jedino mesto koje će domaćini ponuditi gostima. Pominju i lepe predele, netaknutu prirodu i, naravno, Caričin grad. Tek u poslednje vreme se i o turizmu razmišlja kao poslovnoj šansi. U blizini je i Sijarinska banja, mesto bez magle, nadaleko poznata po čuvenim gejzirima i lekovitom vodom. Postoje i uslovi za lovni turizma, ali nema onoga što zovu osnovna infrastruktura. Nedostaje smeštaj, bolji putevi, bolja organizacija i štošta drugo. Ipak, ovde veruju da vreme radi za njih i da će sve uskoro biti i bolje i lepše.