Arheologija


Minojska palata

Arheologija je naučno studiranje ostataka ljudskih civilizacija i kultura. Arheolozi istražuju život prvih ljudi razmatrajući objekte koje su ovi ostavili iza sebe. Takvi objekti uključuju zgrade, umjetnička djela, alatke, kosti.


Lokalitet u Rimu

Arheologija je jedna od nauka koje se stalno usavršavaju. Arheolozi koriste raznovrsne tehnike da bi sakupili što više podataka i da bi mjesta ili predmete istraživanja proučili što više je to moguće.



Poreklo

Nije precizno utvrđeno kada je nastala arheologija. Iskopavanja antičkih spomenika i pravljenje kolekcija antikviteta su bili prisutni hiljadama godina. Flavio Biondo, renesansni istoričar iz Italije sistematski je kreirao i dokumentovao vodič za rimske ruševine i topografski vodič starog Rima. Zbog toga ga neki nazivaju ranim osnivačem arheologije. Ipak tek u XIX-tom veku sistematsko izučavanje prošlosti kroz njene materijalne ostatke počelo je podsećati na arheološku nauku kakva se danas izučava na univerzitetima. Iskopavanja i otkrića su se ipak bazirala na slučajnosti, a važnost koncepta kao što su raslojavanje i stavljanje nalazišta u određeni kontekst su potpuno zanemareni. 1803. godine Thomas Bruce, sedmi Earl od Elgina je uputio je žestoku kritiku zbog uklanjanja mermernih skulptura sa grčkog Panteona na kojem su se nalazile. Ipak u ovoj kritici on je skulpture spominjao i vrednovao samo kroz njihovu umetničku vrednost, a ne kroz istorijsku.



Britanija je bila jedna od prvih zemalja koja je razvila sistematski prilaz arheologiji i prepoznala je kao zasebnu disciplinu (a debata da li je to nauka ili umjetnost još uvijek traje). Prvi osobe koje su pokazale ozbiljniji individualni interes bile su sveštenici. Oni su bilježili lokalne orjentire uz pomoć parohljana uz opise pojedinosti terena, a neki od tih spomenutih pojedinosti su predstavljali drevne spomenike, kao na primjer uspravno kamenje – a vjerovatno nisu bili ni svjesni značaja nekih od spomenika. Zahvaljujući njima znamo mnogo o nekim arheološkim nalazima koja su u međuvremenu pomjerena sa izvorne lokacije, ili čak nestala u potpunosti. U XVI-tom i XVII-tom vijeku antikvari poput John Lelanda (Džon Leland), John Aubreya (Džon Obri) i William Stukeleya (Viljam Stakli) vodili su pregled zemlje (Britanije), crtajući, opisujući i interpretirajući spomenike i predmete s kojima su se sretali.


Mumija iz Egipta

U Americi, Thomas Jefferson (Tomas Džeferson), vjerovatno inspirisan svojim iskustvima u Evropi, nadgledao je sistematsko iskopavanje indijanskih pogrebnih humki na svojoj zemlji u Virđziniji 1784. godine. Jeffersonove metode iskopavanja su bile napredne za to doba (što mu je donijelo titulu jednog od očeva arheologije), ali su bile primitivne u poređenju sa današnjim standardima. On nije jednostavno kopao u unutrašnjost humke «da bi našao nešto», već bi iskopao uzorak zemlje da bi ga proučio. Rezultati nisu inspirisali njegove savremenike da nastave tim putem, već su oni općenito neselektivno kopkali unaokolo, kako na Bliskom istoku i evropskim humkama, tako i na sjevernoameričkim lokacijama, uništavajući tako vrijedne artefakte tokom iskopavanja.



Nešto poslije Napoleonove armije su sprovodile iskopavanje tokom Egipatske kampanje. Imperator je poslao s njima grupu od 500 naučnika, specijalista u poljima biologije, hemije i lingvistike, da bi oni sproveli puno istraživanje drevnih civilizacija. Rad Jean-François Champolliona na kamenu iz Rosette preko kojeg je uspio prevesti hijeroglife, poslužio je kao ključ za daljnje istraživanje Egipta.



Jedna od ključnih figura u razvoju metoda arheologije bio je Pitt Rivers. Arheologija je još uvijek bila amaterski hobi, kada je Rivers, zahvaljujući veličini britanskog kolonijalnog carstva, dobio priliku da istražuje antikvitete u mnogim zemljama. Tokom svoje vojne karijere uspio je sakupiti veliki broj artefakata sa svih strana svijete, i sve ih je smještao na svoj posjed, praveći nukleus muzeja koji je danas smješten u Oxfordu i koji nosi njegovo ime. Razvio je tipologiju radeći na svojoj ličnoj kolekciji, što je bilo od neprocjenjivog značaja za budući razvoj arheologije i razvoj metode određivanja starosti.

Arheologija je rođena u krilu humanističkih nauka, posebno istorije, krajem XVIII veka, ali su na njeno konstituisanje kao posebne naučne discipline sredinom XIX veka bitno uticale i prirodne nauke, i to na prvo mesto geologija, paleontologija i biologija. Iz tih razloga je tokom druge polovine XIX veka arheologija zauzimala graničan položaj između humanističkih i prirodnih nauka, s tim što su drevne civilizacije proučavane sa aspekta istorijske nauke, a rana praistorija čovečanstva uglavnom sa aspekta prirodnih nauka. U tom ranom razdoblju svoje istorije arheologija je koristila metodologiju i humanističkih i prirodnih nauka, shodno predmetu istraživanja, te su i velika imena arheologije XIX veka po profesiji bili često geolozi, paleontolozi, antropolozi i biolozi ili istoričari, arhitekte, istoričari umetnosti i lingvisti. Ta situacija je jasno izražena i u našoj arheologiji, u imenima njenih utemeljivača, s jedne strane Pančića, Žujovića i Županića, a s druge - Valtrovića, Ruvarca i Kovačevića. Prožimanje arheologije sa prirodnim naukama bilo je tad bukvalno; u toj najvećoj bliskosti ostvareno je nekoliko velikih otkrića i utvrđeno je nekoliko velikih istina o ranom čovečanstvu, ali je usled raznolikosti metodološkog pristupa osnovni predmet proučavanja - čovek i njegovo stvaralaštvo, tj. kultura - ostao po strani, bez pravog razumevanja i prihvatljivog objašnjenja. Prirodnjaci uključeni u arheološka istraživanja nisu išlo dalje od spoljašnjeg opisa posmatranog fenomena, a humanisti su tad smatrali da su dublja značenja sadržana samo u stvaralaštvu visokoorganizovanih istorijskih civilizacija.


U osamdesetim godinama XIX veka došlo je do oštrog razgraničenja između prirodnih i humanističkih ili, kako su ih tad nazivali, "duhovnih nauka". Zahvaljujući velikim ličnostima kao što su bili Humbolt, Šlegel i Hegel humanističke nauke su postepeno zakrilile prirodne, a istorija je krajem XIX veka stupila u prvi plan i zadobila najveći mogući autoritet. Istorija je za svoje polazište prihvatila čuveni Humboltov transcendentalni filozofski stav da sve ono što deluje u svetskoj istoriji kreće se i u unutrašnjem biću svakog čoveka. Čovek i život - ti nemerljivi i nepredvidivi fenomeni - postali su osnovni predmet duhovnih nauka, a apstraktan, stalan i merljiv sklop prirode prepušten je prirodnim naukama.

Vera u egzaktnost prirodnih nauka je u većine arheologa, posebno anglosaksonske i sovjetske škole, postalo nepokolebljiva, a Čajldovi učenici u Engleskoj i Americi otpočeli su dosledno da dalje razvijaju tezu da su čovek i njegova kultura determinisani prvenstveno ekonomskim faktorima. U takvoj atmosferi ostvarena je razumljivo najveća bliskost između arheologa i stručnjaka za prirodne nauke i ostvarena je njihova čvrsta sprega, zasnovana na međusobnom poverenju i najboljim obostranim namerama da se zajedničkim naporima objasni ljudsko biće i sva njegova ponašanja u prošlosti.

Arheologija poseduje određene metode u izučavanju prošlosti ljudi. Pored toga oslanja se i na ceo niz drugih, pomoćnih naučnih disciplina kao što su: geologija, paleontologija, antropologija, etnologija, antička istoriografija, hemija i dr.

Rezultati i plodovi arheoloških istraživanja postižu svoj cilj ako postanu pristupačni, vidljivi i razumljivi ne samo stručnjacima, nego i svima onima čiju pažnju privlači arheologija kao izrazito socijalna i antropološka nauka.


Istraživanje terena može biti obilazak terena i beleženje, zatim iz vazduha kao i podvodno, koje se ne razlikuje mnogo od na kopnu. Oslanja se na ronioce i vizuelno snimanje delova morskog dna. Fotografisanje, beleženje i rekognosciranje nalazišta pod vodom poput potonulih brodova ili razbacanog brodskog tovara počiva na istim osnovnim principima kao rad na kopnu ali je naravno teži i traži više vremena.

Na arheološko nalazište mogu da upute i toponimi, imena naselja, koji često ukazuju na neku delatnost u prošlosti. Imena kao što su Gradac, Crkvina ili Grobljište ukazuju na mogućnost postojanja arheoloških spomenika u tom kraju. Drugi tradicionalni metod je prikupljanje podataka iz literature, arheolozi primenjuju i postupke koji uključuju upotrebu metoda i instrumenata iz drugih struka.

Doprinos terenskom radu i dokumentovanju daje snimanje iz vazduha. Snimak iz vazduha može pri povoljnim uslovima registrovati zemljom zatrpane ostatke na koje ukazuju promene u boji površinskoh sloja tla ili vegetacija.

Kada nije moguće uz pomoć snimanja iz vazduha utvrditi položaj nalazišta na raspolaganju je izvestan broj naprava za geofizičko istraživanje.

Arheologija i druge nauke

Arheologija, koja se u novije doba sve više vezuje uz antropologiju a ne istoriju kako je to bilo uobičajeno u prethodnom razdoblju i to naročito u Evropi, proučava ljudska društva i objekte koje su ona ostavila za sobom. To naročito dolazi do izražaja tokom proučavanja praistorije o kojoj su gotovo uvek jedina svedočanstva njeni materijalni ostaci (npr. oruđa od kamena, kosti i metala, keramika, ostaci arhitekture, itd.). Pored praistorije arheologija se bavi i proučavanjem istorijskih perioda, to jest perioda u kojima postoje pisani izvori, i ona u tom slučaju uglavnom ima ulogu pomoćne istorijske nauke. Iako su neki od njenih spektakularnijih otkrića glavni znak prepoznavanja arheologije, takvi su nalazi srazmerno retki i najčešće nedovoljno dokumentovani tako da oni vrlo često nemaju veliku vrednost sa stanovišta naučne arheologije.


Moderna arheologija se zasniva na timskom radu i detaljnom dokumentovanju i analizi svih nalaza (uključujući tu i informacije o prirodnoj sredini, ljudske ostatke, arhitekturu, artefakte, biofakte, itd.) i njihovih asocijacija u cilju što preciznijeg rekonstruisanja ljudskih kultura i uopšte ljudskog života u prošlosti.Posle Drugog svetskog rata stvorila se jaka veza između arheologije i prirodnih nauka. Vilard Libi otkrio radiokarbonski metod datovanja. Javila se mogućnost da se odredi starost bez pribegavanja međusobnih kulturnih poređenja.

Iako je rođena u orkilju humanističkih nauka arheologija je u tesnoj vezi sa prirodnim naukama, što je neophodno i obostrano kosrisno. Karakter ovog odnosa se u proteklih 150 godina drastično menjao u skladu sa promenama metodologije i ciljeva koje je arheologija postavljala.

Arheometrija je oblast koja se bavi izračunavanjem, odnosno koristi tehnike i metode prvenstveno fizike i hemije, da bi došla do određenih rezultata poput hemijskog sastava materijala pronađenog na lokalitetu i sl.

Eksperimentalna arheologija ova oblast koristeći eksperimentalne metode dolazi do rezultata i zaključaka (prvenstveno u rekognosciranju).

Naseobinska arheologija je grana arheologije kojom se objedinjuju proučavanja naselja i nekropola, odnosno složenih aktivnosti populacionih grupa i individua u okviru naselja.

Kognitivna arheologija podrazumeva proučavanje načina razmišljanja u prošlosti na osnovu materijalnih ostataka i uglavnom se smatra modernom arheologijom. Pisani izvori i umetnost su vredan izvor informacija, ali uglavnom su proučavani u domenu istoričara umetnosti i istoričara. Za praistorijski period gde su pisani izvori upotpunosti odsutni, ranije generacije arheologa iz su težile stvaranju pandana u istoriji. Pretpostavljalo se šta su drevni ljudi verovali i mislili. Danas se pokušava istražiti kako su praistorijski ljudi reagovali na koncepte kroz svoje kultne obrede.

Metoda datovanja

Metod datovanja ogranskih uzoraka pomoću radioaktivnog ugljenika C14 primenjuje se od sredine 20. veka, kako u arheologiji, tako i u drugim naukama. V. F. Libi je otkrio postanak C14 atoma u atmosferi i primenio ih na određivanje starosti uzoraka. Za ovo otkriće je dobio i Nobelovu nagradu za hemiju. Ovakvo datovanje zasnovano je na raspadanju radioaktivnih atoma C14 ugrađenih metabolizmom u životinjsko i biljno tkivo, zajedno sa dva prirodna stabilna ugljenikova izotopa C12 i C13. Njihov odnos je uglavnom stalan (na jedan atom ugljenika sa masom 14 dolazi 10^{10} atoma sa masom 13 i 10^{12} atoma sa masom 12. Jezgro C14 je nestabilno i raspada se prema eksponencijalnom zakonu radioaktivnog raspada, sa vremenom poluraspada od 5.730 godina. Živi orgranizam prehranom stalno nadoknađuje raspale C14 atome, što posle smrti – prestaje, pa se količina samanjuje tokom vremena. Merenjem preostale aktivnosti u uzorku organskog porekla može se odrediti vreme koje je proteklo od smrti, tačnije, može se utvrditi starost uzorka.



Datovanje termoluminiscencijom koristi se od 1953. Termoluminiscencija je emisija svetlosti koja se javlja kada zagrevamo materiju koja ne provodi električnu energiju. Poreklo ove pojave leži u jonizujućoj radijaciji, kojoj je matrijal bio izlođen tokom boravka u zemlji. Elementi kao što su uranijum, torijum, kalijum i rubidijum, tokom svog radioaktivnog raspada emituju nuklearne radijacije. Kada one prodru u mineral gube energiju, a jedan od razultata je i jonizacija, odnosno elektroni se odvajaju od njihovih matičnih atoma. Većina se odmah rekombinuje, a neki se zadržavaju u „zamkama“ (nepravilnostima kristalne rešetke), sve dok se ponovo ne zagreju do određene temperature. Za arheološko datovanje ova temperatura je 300-500°C. Na arheološkim lokalitetima nailazi se na materijal koji je goreo, popu keramike, ognjišta i sl. Tokom vremena iz okoline u koju je predmet bio ukopan prikuplja se novi broj elektrona (pošto su oslobođeni iz zamke tokom gorenja) proporcijalno vremenu tokom koga je materijal bio pothranjen u zemlji. Ukoliko se ovaj materijal ponovo izloži zagrevanju, doći će do emitovanja fotona. Ova emisija je prirodna temroluminiscencija. Starost se utvrđuje odnosom prirodne temroluminiscencije i indukovane doze.

Dendrohronologija je metoda datovanja, bazirana na radovima astronoma Endrua Daglasa, jedna od prvih metoda apsolutnog datovanja, otkrivena u prvim decenijama XX veka. Polazeći od toga da godovi na drvetu predstavljaju svojevrsni kalendar dokazano je i da širina poprečnih godova na drvetu zavisi od toga kakva je klimatski bila godina kada je drvo dobilo taj god. Kombinacija godova je jedinstvena za nekoliko godina i u istim klimatskim uslovima je potpuno identična za svako pojedino drvo koji je živelo u isto vreme.


wikipedia

Arheološka nalazišta


Prva ljudska naselja na tlu Beograda nastala su još pre 7000 godina. O tome svedoče brojna arheološka nalazišta sa materijalnim ostacima, od kulture starijeg kamenog doba i ostalih praistorijskih kultura, do srednjeg veka. Nalazišta nisu uređena za posetioce, a materijalni ostaci se mahom nalaze u Narodnom muzeju.

Vinča, 14 km od Beograda na putu za Grocku, je praistorijski lokalitet na samoj obali Dunava, sa ostacima materijalne kulture praistorijskog čoveka (neolitska plastika). U pećinama na Belim vodama nađeni su ostaci neandertalskog čoveka. Po nalazištu u Vinči nazvana je najrasprostranjenija kultura na tlu tadašnje Evrope.

Na teritoriji Grocke su nalazišta Agino brdo (neolit), Dubočaj i Brestovik (rimski period). Na području Surčina, kod Jakova, je Kormadin, gde su pronađeni predmeti iz mlađeg neolita. Na putu za Avalu, u Šupljoj steni pronađene su praistorijske rudarske jame, a na Avali srednjovekovno utvrđenje od kamena, grad Žrnov.

Na teritoriji Karaburme i Rospi ćuprije pronađene su dosta dobro očuvane keltske grobnice. Rimske terme pronađene u Univerzitetskom parku na Studentskom trgu, ostaci su rimskog civilnog naselja. Ostaci rimskog naselja pronađeni su i u Donjem gradu na Kalemegdanu - Mitrino svetilište sa žrtvenikom i male terme.