Jelisaveta Načić - Prva žena arhitekta među Srbima

JELISAVETA NAČIĆ
(Beograd, 31.12.1878 — Dubrovnik, 06.06.1955)


Prva nastava arhitekture u Srbiji počinje na Liceju 1841. godine, i to predmetom Građanska arhitektura. Pet godina kasnije, biće osnovana i prva Inžinjerska škola u Srbiji, koja je bila u rangu fakulteta i koja će vrlo brzo prestati sa radom. Licej će, međutim, 1863. godine postati Tehnički fakultet, iako interesovanje studenata neće naročito porasti. Za prvih pet godina, diplomiraće svega osamnaest studenata. Konačno, 1896. Godine, Beograd će dobiti i Arhitektonski odsek na Tehničkom fakultetu, a početkom dvadesetog veka i prve arhitekte školovane u Srbiji. Jedna odnjih biće i prva žena arhitekta — Jelisaveta Načić.

Jelisaveta Načić je rodjena 31. decembra 1878. godine u porodici beogradskog trgovca, kao jedno od najmlađe dece. Nakon položene mature, kao odličan đak, Jelisaveta će se 1896. godine upisati na tek otvoreni Arhitektonski odsek Tehničkog fakulteta. Ovakva odluka bila je pravi podvig za ženu u maloj Srbiji krajem devetnaestog veka, kada je preovladavalo mišljenje da žena ne bi trebalo da radi ili bi se u najboljem slučaju mogla školovati isključivo za učiteljski ili nastavnički poziv.

No, odlučivši se za ovu vrstu studija, Jelisaveta Načić će, kao izuzetno vredan đak, već 1900. godine, u svojoj dvadeset i drugoj godini, diplomirati. Iste godine biće postavljena na mesto crtača u Ministarstvu Građevina. Položaju kaznog činovnika bio joj je nedostupan. Naime, prema ondašnjim zakonima, ukazni činovnik mogao je postati samo onaj ko bi odslužio vojni rok. Zato će Jelisaveta 1902. godine položiti stručni ispit i postati jedan od arhitekata Beogradske opštine, gde će vredno raditi sve do izbijanja Prvog svetskog rata.

Beograd je na prelazu devetnaestog u dvadeseti vek, zahvaljujući povoljnim političkim i ekonomskim prilikama, menjao svoje obličje. 1887. i 1897. godine doneti su stroži zakoni u vezi sa izgradnjom prestonice. Donet je i Građevinski pravilnik za varoš Beograd i ustanovljena arhiva Građevinskog odbora Opštine grada Beograda, delimično sačuvana i do danas. Ova arhiva će nam pružiti dragocenije podatke o arhitekturi prestonice do 1914. Godine, kao i o njenim tvorcima.

Prve generacije školovanih arhitekata donose sa sobom i nove tendencije u stilskom shvatanju arhitekture. 1900. godina sa sobom donosi francusku dekorativističku arhitekturu kao direktan uticaj poslednje Pariske izložbe, jugendstil Minhena, bečku secesiju… Pored toga, dolazi i do obnove srpsko-vizantijskog stila u arhitekturi i njegove šire primene. Armirani beton, kao novi građevinski materijal, poput Evropske arhitekture, zagospodariće i arhitekturom Beograda dvadesetog veka. Jedan od nosilaca novih tendencija u arhitekturi, naprelazu dva veka bila je i Jelisaveta Načić.

Njen prvi rad u Beogradskoj opštini bilo je izvođenje radova na uređenju Malog Kalemegdana, i to prema projektu tada čuvenog arhitekte Dimitrija T. Leka. Velike, dekorativne, kamene, barokne stepenice kojima se sa Savske Aleje silazilo u Parisku ulicu, kao i ograda Savske aleje sa vazama na kamenim postamentima, stilizovanim pod uticajem secesije — koja će biti porušena u Prvom svetskom ratu, delovi su projekta uređenja Velikog Kalemegdana što je, pored projekta za uređenje Terazija, još jedan od prvih arhitektonskih poduhvata Jelisavete Načić.

Međutim, kao njeno najveće delo za četrnaest godina stručnog rada u Beogradu, ostaje školska zgrada u Ulici 7. jula broj 7, iz 1906. godine, u kojoj se danas nalazi Osnovnaškola "Kralj Petar I". Na tom mestu se nekada nalazila čitaonica i stara zgrada Osnovne škole. Zdanje je urbanistički dobro postavljeno i veoma dobro proporcionisano.

Sastoji se od prizemlja i jednog sprata, sa prilično visokom atikom sa balustradama. Zastupljeni su renesansni i barokni motivi — a čitava građevina je rešena akademski, u eklektičnoj arhitekturi. Osnovni motiv građevine je bogato dekorisan ugaoni deo, duboko zasečen, u kome je smeštena svečana sala sa glavnim ulazom. Na fasadi se nalaze i portreti Vuka Karadzića i Dositeja Obradovića. 1923. godine, u ovoj zgradi biće održana i prva košarkaška utakmica u Beogradu. Eklektična arhitektura na klasičnim osnovama, akademski koncipirana, i dalje se nalazila na vlasti i ovo delo Jelisavete Načić je u potpunosti u duhu toga vremena.

Jedan od njenih većih radova jeste i jedno delo iz oblasti sakralne arhitekture. Pored osvojene treće nagrade na konkursu raspisanom za crkvu u Topoli, Jelisaveta Načić će izgraditi za Beograd i projekat crkve Aleksandra Nevskog. Izgradnja ovog objekta je započeta pred sam Balkanski rat. Međutim, rat je prekinuo izgradnju crkve kod sokla i nakon rata, planove će prepraviti drugi arhitekta, te će crkva u izmenjenom obliku biti dovršena tek 1930. godine. Delo iz opusa sakralnih objekata prve žene arhitekte jeste i mala crkva u Štimlju na Kosovu.

Od javnih građevina, tačnije građevina iz oblasti bolničke arhitekture, Jelisaveta Načić je projektovala i bolničku zgadu Prve bolnice za tuberkulozne bolesnike u Srbiji. Bolnica je projektovana u okviru kompleksa bolnica na Zapadnom Vračaru. Nažalost, oštećena u Prvom svetskom ratu, zgrada je odmah nakon rata i porušena.

Jelisaveta Načić se oprobala i u oblasti projektovanja stambene arhitekture. Oprobala se, kako u projektovanju kolektivnih zgrada, tako i u projektovanju malih porodičnih kuća. 1911. godine Opština je, prema njenim projektima, izgradila i prve radničke stanove u dvospratnoj zgradi, u tada novoprosečenoj, a danas ulici Đure Đakovića. Stanovi su, prema tadašnjim modernim principima, rešeni vrlo komforno i funkcionalno, sa savremenim uslovima higijenskog stanovanja. Jednostavne fasade, oživljene su naizmenično postavljenim trouglastim zabatima u visini krova. Ova građevina postoji i danas.

Pored ovog zdanja, poznat je i još jedan projekat kolektivne stambene zgrade koji je načinila Jelisaveta Načić. Reč je o kući Arse Drenovca, na uglu Kosovske i Kondine ulice, koja je projektovana 1907. godine. Sastojala se od prizemlja i jednog sprata, sa stanovima veoma spretno rešenim — sa dva glavna i dva sporedna stepeništa. Motiv koji se nekoliko puta ponavlja na fasadi je zaobljeni ugao, iznad koga se nalazi dekorativni nadzidak u ravni krova, sa okruglim prozorom, lučno završen. Fasada je jednostavna, i, poput projekta "Škole kod Saborne crkve", eklektična sa dekoracijom pod uticajem renesanse i baroka.

Pored svoje službe, Jelisaveta Načić se bavila i poslovima privatnog projektanta za individualne stambene zgrade. Od porodičnih zgrada, trebalo bi naročito istaći kuću Marka Markovića u Gospodar Jovanovoj 45a, iz 1904, i kuću Božidara Krstića u ulici Đure Daničića 3, takođe iz 1904.godine. Obe građevine su prizemne, sa bogatom plastičnom dekoracijom sa motivima renesanse. Što se kuće Zorke Arsenijević tiče, u Lominoj 46, na ovom zdanju iz 1907. godine oseća se uticaj kasnijih vremena — uglavnom secesije, sa floralnom dekorativnom plastikom.

Period od 1914. do 1916. godine, Jelisaveta Načić je posvetila radu na obnovi oštećenih zgrada. No, jedna će dekorativna građevina projektovana 1913. godine, Jelisavetu Načić koštati karijere. U pitanju je slavoluk, postavljen na Terazijama u čast dočeka pobednika iz Balkanskih ratova, na čijem se jednom delu nalazio natpis "Još ima neoslobođenih Srba". Prema predanju, zbog ove rečenice, Načićevu će okupatori iz Prvog svetskog rata internirati u logor Nežider u Mađarskoj. U logoru će upoznati internirca, velikog patriotu i intelektualca, profesora Luku Lukaija.

Njena aktivnost kao arhitekte zauvek je prekinuta. Nakon udaje za Lukaija, odlazi u Skadar, gde mu pomaže u organizaciji gerilske oružane borbe za slobodnu Albaniju. Posle propasti ove akcije, ona će sa Lukaijem otići u Dubrovnik, gde će se 1923. trajno nastaniti. Kao politički emigrant, već vrlo slabog zdravlja, Lukai ubrzo umire. Ostatak života, Jelisaveta Načić posvetiće vaspitanju deteta. Do 1955. godine uživala je penziju koja joj je nakon Drugog svetskog rata dodeljena na predlog Saveza Arhitekata Jugoslavije, kao znak priznanja za njen rad kao arhitekte i rodoljuba. Umrla je 6. maja 1955. godine u Dubrovniku.

Glavne podatke o njenom životu sačuvao je Milan Minić, čuveni Beogradski arhitekta, koji je lično poznavao.

Jelisaveta Načić, sama po sebi, predstavlja osobenost beogradske istorije arhitekture. Bila je to prva žena koja je, diplomiravši na Tehničkom fakultetu, prokrčila put mnogim kasnijim generacijama žena graditelja. Ona je ujedno i prva žena graditelj starog Beograda koja je radila na ulepšavanju, tada još malog grada, prestonice Srpske države. Put afirmacije arhitekture kao profesije u kojoj svoje mesto mogu pronaći i žene, bio je težak i trnovit, a sve zahvaljujući mnogobrojnim predrasudama jednog konzervativnog društva sa početka dvadesetog veka, u kome je živela. Ipak, Jelisaveta Načić će uspeti da izvojuje sebi mesto priznatog i cenjenog stručnjaka i svojim delima utisne snažan autorski pečat i prepoznatljiv osobeni izraz.

Jelisaveta Načić, pionir ženske arhitekture bila je i učesnik stručnih udruženja i manifestacija, kakva je, recimo, bila izložba umetnica Male Antante u paviljonu "Cvijete Zuzorić" 1938.godine. Ova izložba naići će na veliki odjek i u Ljubljani i Zagrebu, ali i u Bukureštu, Klužu, Pragu, Bratislavi i Brnu. Od toga vremena žene će u sve većem broju dolaziti na značajne dužnosti u mnogim stručnim institucijama, ministarstvima, opštinama, tehničkim službama, projektantskim biroima, ili će asistirati čuvenim srpskim graditeljima toga doba. Sve to bila je zasluga velikog arhitekte i jednog od graditelja Beograda — Jelisavete Načić.

Seminarski rad iz istorije arhitekture
JELISAVETA NAČIĆ — ŽIVOT I DELO

Profesor Aleksandar Kadijević        Katarina Marković IU 940067

Jelisaveta Načić - Velika graditeljka Beograda

Jelisaveta Načić, prva žena arhitekta koja se školovala u Srbiji: Blistavu karijeru je završila na početku Prvog svetskog rata, kada je odvedena u logor u Mađarskoj.
Na padini ispod današnjeg hotela "Moskva", nekada je bilo imanje porodice Načić. Iste one koja je posedovala kuće i okućnice u Hilandarskoj ulici, a čije su se kočije iznajmljivale za svečane kraljevske događaje. U toj, bogatoj trgovačkoj familiji, 1878. godine rođena je Jelisaveta. Nepunih 18 godina kasnije, izrasla je u devojku koja je miraz potrošila na školovanje. I to ne bilo kakvo! Postala je studentkinja prve generacije arhitekture u Srbiji, prva žena sa tom diplomom i konačno - prvi glavni arhitekta Beograda. Ne zaboravimo, bio je to veliki podvig u Srbiji s kraja 19. veka, u kojoj su muškarci "kolo vodili".
Jelisaveta Načić je imala samo 22 godine kada je postavljena za crtača - tehničkog pripravnika u Ministarstvu građevina. Kada je položila državni ispit, izborila se za mesto stručnjaka u Inžinjersko-arhitektonskom odseku u opštini. I tu je debitovala. U to vreme državne službe su bile namenjene samo onima koji su odslužili vojni rok, što znači - ne i za žene. Konkurs za izradu idejnog rešenja za projekat crkve Svetog Đorđa u Topoli, prepoznala je kao šansu za sebe. Treće mesto koje je osvojila, otvorilo joj je vrata u novi svet. I vreme joj je išlo na ruku. Početkom 20. veka, Beograd ima tendenciju da preraste u pravu prestonicu. Kao pečurke posle kiše niču javni objekti, uređuju se gradske površine, donosi se Građevinski pravilnik za varoš... Jelisaveta je tu da osmisli rešenje za Mali Kalemegdan, po idejnoj skici Dimitrija T. Leka. Ona kreira Malo stepenište od zelenog kamena, kojim se i danas ponosimo kada se penjemo na tvrđavu sa strane francuske ambasade. Mlada graditeljka Beograda zadužila nas je Terazijskim platoom, koji je tada dobio potpuno novi izgled i sjaj, ali i ogradom Savskog šetališta, razorenim u Prvom svetskom ratu.
SAKRALNI OBJEKTI Kao autor projekta crkve u Štimlju na Kosovu i Metohiji, posvećene Svetom Arhangelu Mihailu, navodi se njeno ime. Prvo idejno rešenje dala je i za crkvu Aleksandra Nevskog u prestonici, čija je izgradnja počela neposredno pred Balkanski rat, pa su radovi stali i završeni 1930. godine, sa drugim arhitektom na čelu.
Najveće zasluge, međutim, pripadaju joj za projekat škole kod Saborne crkve, kasnije nazvane "Kralj Petar Prvi", gde su njen talenat i smelost došli do izražaja. Zgrada je podignuta u razdoblju između 1905. i 1907. godine na mestu nekadašnje osnovne škole na Varoš kapiji. Projektovala je 1912. godine i zgradu Paviljona za tuberkulozne bolesnike na Vračaru, koja je posle rata porušena, kao i prvu kružnu peć i druga postrojenja za izradu opeke. Prema njenim projektima, izgrađeni su i prvi radnički stanovi u današnjoj ulici Đure Đakovića, koji su u to vreme bili ne samo funkcionalni, nego i avangardni.
Jelisaveta je bila na sve boljem glasu, pa je počela da dobija i narudžbine za izradu projekata privatnih kuća u prestonici. Tako je, 1904. godine, lični pečat ostavila na domu knjižara Marka Markovića, na uglu Kapetan Mišine i Jovanove ulice, koja je kasnije proglašena za kulturno dobro. Zahvaljujući njoj, istakla se i kuća Arse Drenovca, na uglu Kosovske i Kondine ulice, koju je projektovala 1907. godine.
Međutim, njena karijera je prekinuta u uzletu. Kada je počeo Prvi svetski rat, Jelisavetu su odveli u logor Nežider u Mađarskoj. Razlog za ovaj čin je navodno bio natpis na slavoluku, koji je projektovala u okviru urbanističkog plana Terazija, na kome je pisalo "Ima još neoslobođenih Srba". Kasnije je verovala da joj je to bila sudbina, kako bi, baš u logoru, upoznala budućeg supruga - intelektualca i revolucionara Luku Lukaija. Posle rata, njih dvoje su otišli u Dubrovnik, a Jelisaveta je stavila tačku na karijeru. Jedni su za to krivili njeno bolno iskustvo iz logora, drugi su govorili da je rekla sve što je imala da kaže, a treći da se posvetila novoj ljubavi - porodici.

Pionirka ženske arhitekture u Srbiji umrla je 6. maja 1955. godine u Dubrovniku. Iza nje su ostala vredna dela, ali još vrednija misao:
- Koliko je lepota priroda dala Beogradu, a koliko mu je malo čovek dao. Kad se poredi izgled sadašnjeg Beograda sa izgledima pojedinih velikih varoši, tek se može videti koliko Beograd nimalo ne odgovara jednoj varoši 20. veka i pred kako velikim zadatkom stoji Beograd, koji sa ovakvim svojim uređenjem kakvo danas postoji ne odgovara nijednoj većoj dobro uređenoj palanci evropskoj, a ne prestonici. No, za podizanje jedne varoši pored zauzimanja opštine, potrebno je zauzimanje i pojedinaca, zauzimanje njenih kapitalista i pojedinih društava. A glavni faktor je novac - milioni - sa kojima smo mi tako siromašni.

U čast pobeda u Balkanskim ratovima,od Slavije preko Nemanjine,Karađorđevei Knez Mihajlove ukice ,sve do Kalemegdana i na samom Kalemegdanu,bilo je podignuto 14 slavoluka.Slavoluci su bili ukrašeni nacionalnim simbolima,krunama,grbovima,zastavama,kraljevskim monogramima, ilovorovim vencima.
Autor jednog slavoluka,na Terazijama,bila je Jelisaveta Načić.
Na tom slavoluku bili su ispisani i stihovi:
"Zakliktao beli or'o,u bojnome svome žaru
Dična,hrabra srpska vojska
Vratila nam slavu staru.
Blago vama od sad i do vijeka
Vi imate su čim red Miloša
I pred druge srpske vitezove."
Beograd je voleo Jelisavetu Načić.Beogradjani je i danas vole.Od 2004.godine ulica Pavla Papa,na Gundulićevom vencu,nedaleko od zgrade sa radničkim stanovima,koje je projektovala,jednom od remek dela,nosi ime Jelisavete Načić.

Odvažna dama Jelisaveta Načić, odabrala je za sebe u mnogome neobičan i nesvakidašnji životni put. Rođena je u bogatoj i uglednoj trgovačkoj porodici u Beogradu 1878. godine, školovala se sa uspehom i nakon gimnazije odlučila da upiše fakultet. To je bila velika retkost u zemlji u kojoj je u vreme smene vekova jedva sedam procenata žena bilo elementarno pismeno. Baš te, 1896. godine, kada je Jelisaveta stasala za studije, u Beogradu je otvoren poseban arhitektonski odsek na novoosnovanom Tehničkom fakultetu Velike škole u Beogradu. Do tada su studenti radi studija arhitekture odlazili u inostranstvo, u velike srednjoevropske univerzitetske centre, pa se vraćali u domovinu i zapošljavali u Ministarstvu građevina. Tako Jelisaveta Načić postaje prva žena koja je u Srbiji upisala ovaj tipično muški fakultet, a 1900. godine deo prve generacije diplomiranih studenata i prva žena diplomirani arhitekta u Srbiji.

Dve godine nakon diplomiranja Jelisaveta Načić stiče dragocenu praksu radeći kao tehnički pripravnik u Ministarstvu građevina, ali položivši državni ispit 1902. godine ne uspeva da se zaposli kao arhitekta u ovom Ministarstvu zbog zakona koji je predviđao da svojstvo dejstvitelnog činovnika ne mogu imati ženska lica, već samo muškarci i to oni koji su završili vojsku. Odlučnu Jelisavetu Načić ni to nije zaustavilo. Ona je svoj radni vek ipak provela u državnoj službi radeći u Inženjersko – arhitektonskom odeljku Beogradske opštine, otvorivši tako, uz doktorku Dragu Jočić, put zapošljavanju žena u javnom sektoru.
Već na samom početku svoje karijere, 1903. godine, Jelisaveta Načić postiže zapažen uspeh, treće mesto u izuzetno jakoj konkurenciji i kod veoma strogog i uglednog žirija, na konkursu za izradu idejnog rešenja za projekat crkve u Topoli. Ovaj uspeh ju je pozicionirao u okviru struke, ali joj je i doneo brojne privatne narudžbine tokom narednih godina.

Stepenište sa česmom na Kalemegdanu
Radeći kao arhitekta u Beogradskoj opštini Jelisaveta Načić se oprobala u različitim oblastima, bila je inovativna i smela, i sa velikim uspehom se bavila urbanizmom, projektovanjem i privatnih i javnih objekata. Baveći se realizacijom i razradom projekata drugih arhitekata, Jelisaveta Načić je učestvovala u uređenju parka Kalemegdan na Beogradskoj tvrđavi, čuvenom preuređenju Terazija 1911. godine, kao i nerealizovanom uobličavanju skvera ispred zgrade Beogradske zadruge na Malom pijacu. Tokom radova na ovim urbanističkim rešenjima projektovala je i samostalno, te su danas očuvane granitne, neobarokne stepenice sa česmom koje povezuju glavno šetalište (za koje je projektovala i dekorativnu ogradu stradalu u Prvom svetskom ratu) sa Pariskom ulicom.

Osnovna škola Kralj Petar Prvi u Beogradu

Crtež osnove Osnovne škole Kralj Petar Prvi
Svakako najpoznatije arhitektonsko ostvarenje Jelisavete Načić, pravo arhitektonsko remek-delo je zgrada osnovne škole kod Saborne crkve, kasnije nazvane Kralj Petar Prvi u istoimenoj ulici. Izgradnja moderne školske zgrade, sa 16 učionica, električnim osvetljenjem, grejanjem, toaletima, svečanom salom, prostranim vestibilom, gimnastičkom salom, bilo je velik i ambiciozan poduhvat. Jelisaveta Načić je školsku zgradu projektovala u duhu akademizma, ali pomalo odstupajući od strogih načela simetrije, prilagođavajući objekat terenu. Pravim izborom arhitektonske i dekorativne plastike, najveću pažnju je posvetila centralnom delu sa zasečenom fasadom u čijoj je osovini glavni ulaz, a u nivou sprata prozori svečane sale. Ovim projektom Jelisaveta Načić je dokazala svoj neosporni talenat, a Beograd i Srbija su dobili potpuno savremenu školsku zgradu. Zgrada osnovne škole Kralj Petar Prvi je utvrđena za kulturno dobro.

Paviljon za tuberkulozne bolesti, srušen 1919.godine
Od javnih objekata delo Jelisavete Načić je bio i paviljon za tuberkulozne bolesti iz 1912. godine, srušen 1919. godine. Funkcionalan, sa velikom terasom za sunčanje pacijenata, paviljon je bio prva bolnica te vrste u Srbiji. Takođe, projektovala je i prvu kružnu peć i druga postrojenja za izradu opeke u Prokopu, srušene tokom Prvog svetskog rata.

Kuća Marka Markovića u Gospodar Jovanovoj ulici u Beogradu
Projektujući privatne kuće, Jelisaveta Načić je ostvarila veliki uspeh kućom knjižara Marka Markovića iz 1904. godine, na uglu Kapetan Mišine i Gospodar Jovanove ulice, koja je nedavno utvrđena za kulturno dobro. Uz male izmene iz četvrte decenije 20. veka, ova kuća i danas svedoči o kontinuitetu gradskog života na Dunavskoj padini. Brojne privatne kuće su tokom vremena zbog oštećenja u ratovima ili pak urbanističkim planovima srušene, ali na osnovu nekoliko sačuvanih, u manje ili više izvornom stanju, stičemo utisak o određenom tipu kuća, svojevrsnom projektantskom pečatu Jelisavete Načić.


Projekat kuće Arse Drenovca u Beogradu iz 1907. godine
Jelisaveta Načić se oprobala i u sakralnoj arhitekturi. Nakon uspeha na konkursu za crkvu u Topoli, projektovala je i crkvu Aleksandra Nevskog na uglu ulica cara Dušana i Francuske. Za današnji izgled crkve zaslužni su arhitekte Petar Popović i Vasilije Androsov na osnovi čijeg projekta je nastavljena gradnja, nakon prekidanja radova uslovljenih ratnim vremenima. Prema projektu Jelisavete Načić su započeti temelji, i danas nije poznato u kojoj meri projekat Popovića i Androsova ima dodirnih tačaka sa prvobitnim konceptom. Jedino sakralno ostvarenje koje je ostvareno u potpunosti prema projektu Jelisavete Načić je mala spomen crkva u Štimlju na Kosovu iz 1920. godine, koja je nakon oštećenja iz 2004. godine, obnovljena.

Kompleks radničkih stanova u Beogradu
Kompleks radničkih stanova iz 1910-1911. (između ulica Venizelosove, Komnen Barjaktara i Herceg Stjepana), prve namenski zidane stambene zgrade na Balkanu, takođe je delo Jelisavete Načić. Odlikuje ih jednostavna, gotovo bezornamentalna arhitektura, komfornih, funcionalnih, a jeftinih stanova. Blok je zatvoren drugim nizom objekata nastalim u trećoj deceniji 20. veka koji se dobro uklapa sa Jelisavetinim, čineći skladnu celinu. I ovo ostvarenje arhitekte Načić je utvrđeno za kulturno dobro.

Kompleks radničkih stanova u Beogradu
Godine 1913. Jelisaveta Načić projektovala je i terazijski slavoluk, postavljen na Terazijama u čast povratka srpske vojske iz balkanskih ratova. Ostalo je predanje da je zbog natpisa „Još ima neoslobođenih Srba”, ispisanog na jednom delu tog slavoluka, prognana za vreme Prvog svetskog rata u logor Nežider. Prvi svetski rat prekinuo je njen plodan rad. Ipak, sve do progona u logor 1916. godine, radila je na obnovi oštećenih zgrada u Beogradu. U logoru se udala za albanskog revolucionara i pesnika Luku Lukaia i rodila ćerku. Puštena je iz logora i sa ćerkom se vratila u Beograd kod majke. Kasnije sa mužem odlazi u Skadar, pa u Dubrovnik. Tamo umire u maju 1955.godine. Nije se više bavila projektovanjem. Nikada nije dobila penziju.

Izgled kuće na uglu ulica Srebreničke i Kosančićevog venca iz 1907. godine
Jelisaveta Načić je bila veliki talenat. Često ističemo činjenicu da je bila prva žena diplomirani arhitekta, a o toj osobi, tom arhitekti bismo pričali i da nije bila prva i da nije bila žena. Toliki je njen talenat. Onome što je projektovala ne može se pronaći mana, a mora joj se priznati izuzetna hrabrost i upornost da bude deo prve generacije studenata arhitektonskog odseka i prva žena diplomirani arhitekta u zemlji, da bude jedna od prvih žena zaposlena u javnom sektoru, hrabrost da veoma mlada projektuje prvu modernu školsku zgradu, prvu bolnicu za tuberkulozu, prvu kružnu peć za izradu opeke, prvu planski zidanu stambenu zgradu na Balkanu. A sve to za veoma kratko vreme.

Stara razglednica Beograda sa novom osnovnom školom
Jelisaveta Načić prisutna je u urbanoj memoriji grada pre svega svojim izvanrednim projektima, ali postoje i neki konkretni potezi. Godine 2004. dobila je svoju ulicu baš prekoputa radničkih stanova. Istovremeno pokrenuta je inicijativa da se u okviru bloka radničkih stanova postojeći objekat posveti memoriji na Jelisavetu Načić i da se parkovski uredi. Ovaj projekat i nekoliko projekata koji su u planu svedoče o tendecijama da se sačuva sećanje na Jelisavetu Načić, ali i na pravi način vrednuje njen rad i doprinos arhitekturi Beograda u periodu kad se Beograd transformisao u evropsku varoš.

Autor teksta je Bojana Ibrajter Gazibara, istoričarka umetnosti-konzervator i stručni saradnik Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda. U svojoj dosadašnjoj karijeri, više puta je bila angažovana kao gost-predavač u okviru različitih manifestacija vezanih za arhitekturu. Sarađivala je i sa štampanim i elektronskim medijima na temu arhitekture grada Beograda, znamenitih arhitekata i spomenika kulture. Autor je i koautor više izložbi iz oblasti kulturnog nasleđa.
Autor fotografija je Milena Zindović.

Jelisaveta Načić - žena sa vizijom

Heroine duha - Jelisaveta Načić

Izabrala je profesiju kojom su se bavili isključivo muškarci. Odvažna i talentovana, Jelisaveta Načić bila je prva arhitektkinja u Srbiji. Ugled u struci stekla je na samom početku karijere, ali jedan objekat ju je mnogo koštao. Zbog natpisa na slavoluku na Terazijama, u čast povratka srpske vojske iz Balkanskih ratova, Austrougari su je poslali u logor.
Jelisaveta Načić je jedna od retkih žena koje istorija arhitekture pamti po imenu. U izrazito patrijarhalnom društvu, Jelisaveta je rešila da svoj miraz potroši na školovanje i to ne bilo gde već na Tehničkom fakultetu Velike škole, na tek osnovanom arhitektonskom odseku
Sam izbor profesije, kojom su se bavili isključivo muškarci, njen graditeljski opus koji se sastoji od gradskih, crkvenih, privatnih i javnih stambenih objekata, kao i učešće u revoluciji za slobodnu Albaniju od italijanske okupacije, pružaju nam sliku o jednoj veoma talentovanoj, sigurnoj, hrabroj i odvažnoj heroini koja zaslužuje da joj se ime mnogo više pominje nego što je to slučaj.
Rođena je 1878. godine u Beogradu u veoma imućnoj trgovačkoj porodici. Godine 1986. upisuje arhitektonski odsek Tehničkog fakulteta Velike škole, čijim osnivanjem više nije bilo potrebe da studenti budu slati dalje u inostranstvo na studije arhitekture tako da Jelisaveta nije samo prva žena koja je upisala i završila Tehnički fakultet, ona spada u prve generacije mladih arhitekata koji su 1900. godine diplomirali na Velikoj školi u Beogradu.
Nakon diplomiranja radila je u Ministarstvu građevina kao crtač ali, s obzirom na to da je tada bio na snazi ukaz kojim su u državnoj službi mogli da rade samo oni koji su odslužili vojni rok, nakon položenog državnog ispita 1902. godine počinje da radi u Opštini kao glavni arhitekta za grad Beograd.
Na samom početku karijere uspeh na konkursu za izradu idejnog rešenja za projekat crkve u Topoli 1903. godine, pozicionirao je njen položaj u okviru struke. Dobija prve privatne narudžbine od kojih se izdvaja privatna kuća knjižara Marka Markovića (1904) na uglu Kapetan Mišine i Gospodar Jevremove ulice koja je proglašena za kulturno dobro.
Od njenog prvog urbanističkog projekta u Beogradskoj opštini, koji je uključivao dizajn Malog i Velikog Kalemegdana, ostalo nam je danas samo barokno stepenište od zelenog kamena sa strane Francuske ambasade. Što se tiče daljih urbanističkih projekata, 1911. godine učestvuje u preuređenju Terazija, kao i uobličavanju trga ispred zgrade Beogradske zadruge.
Osnovna škola "Kralj Petar Prvi" u Ulici Kralja Petra u Beogradu je remek delo njenog celokupnog opusa. Projektovana je 1907. godine i predstavlja skladnu akademsku kompoziciju inspirisanu renesansom.
Drugi značajni objekti javne namene koje je projektovala, a koji više ne postoje, su prva bolnica za tuberkulozne bolesti 1912, i prva kružnu peć i druga postrojenja za izradu opeke u "Prokopu". Što se tiče sakralne arhitekture, Jelisaveta je projektovala crkvu Aleksandra Nevskog koja je, nakon zaustavljanja radova usled ratova, završena po znatno izmenjenom projektu 1929/30, i crkvu koja se nalazi u Štimlju na Kosovu i Metohiji.
Jelisaveta Načić je uspešno delovala i u oblasti stambene arhitekture. Projektovala je, prema tadašnjim modernim principima stambene arhitekture, prve radničke stanove u dvospratnoj zgradi u ulici Đure Đakovića (izgrađeni 1911. godine). U periodu od 1914. do 1916. godine, Jelisaveta je radila na obnovi objekata u Beogradu.
Međutim, jedan objekat projektovan 1913. godine, koštao ju je karijere. Na slavoluku na Terazijama, podignutom u čast dočeka pobednika iz Balkanskih ratova, nalazio se natpis "Još ima neoslobođenih Srba". Prema priči njene ćerke Lucije, zbog ove rečenice koja se odnosila na Srbe koji su posle Balkanskih ratova još uvek bili pod jarmom Austrougarske, Jelisavetu su okupatori poslali u logor Nežider u Mađarskoj.
U logoru je upoznala velikog abanskog intelektualca i patriotu, profesora Luku Lukaija. Nakon udaje za Lukaija i puštanja iz logora, odlaze u Skadar, gde mu Jelisaveta daje podršku i pomoć u organizaciji gerilske oružane borbe za slobodnu Albaniju. Ova akcija je doživela propast i njih dvoje se sele u Dubrovnik gde se trajno nastanjuju 1923. godine. Luka je umro nedugo potom, usled slabog zdravlja, a ona ostaje u Dubrovniku sa ćerkom Lucijom.
Jelisaveta Načić je umrla 1955. godine.

Jelisaveta je prva žena arhitekt koja se školovala u Beogradu. Upisuje 1896. godine tek otvoreni Arhitektonski odsek Tehničkog fakulteta, na kojem je diplomirala 1900. kao odličan student.
Odmah po završetku studija zaposlila se u Ministarstvu građevina, ali zbog tadašnjih propisa, kao žena, nije mogla dobiti zvanje ukaznog činovnika. Prelazi u beogradsku Opštinu, gde radi kao arhitekt sve do Prvog svetskog rata. U toku rata internirana je u logor Nežideru (Mađarska). Tu se upoznala sa internircem iz Albanije prof. Lukom Lukaji, za koga se i udala. Posle rata kratko živi u Beogradu, a zatim sa porodicom prelazi u Dubrovnik. Prestaje da se bavi svojom profesijom i potpuno se posvećuje porodičnom životu.
Jelisaveta se bavila i arhitekturom i urbanizmom . Kao mlad arhitekt radi uz arh. Dimitrija Leka 1901. godine na uređenju Malog Kalemegdana. Već 1903. godine samostalno radi projekat stepeništa sa česmom na Kalemegdanu (preko puta zgrade Francuske ambasade). Jedna od najlepših beogradskih škola, osnovna škola kod Saborne crkve (danas škola «Kralj Petar Prvi») rađena je po projektu Jelisavete Načić iz 1906. godine, potom, 1910. godine radi projekat za uređenje Terazijskog platoa, a 1911. kompleks radničkih stanova u ul. Đure Đakovića; crkvu u Štimlju na Kosovu od 1912. do 1913. Crkva Aleksandra Nevskog počela je da se gradi 1912. godine po Jelisavetinom projektu u srpsko-vizantijskom stilu. Prvi svetski rat prekinuo je gradnju crkve. Kasnije je nastavljena po izmenjenom projektu.

Sve što jedan narod ima najlepšeg, najboljeg i najsvetlijeg, sve odakle bi se jasno mogla čitati njegova kultura, njegove osobine i karakter, unosi on u svoj kulturni, industrijski, ekonomski i prosvetni centar – svoju prestonicu. Većina prestonica i velikih varoši evropskih, postale su ono što su samo time, što su od početka bile, centar, središte i srce zemlje, gde su se od samog njenog postanka u masi skupljena snaga i energija samog naroda...
Prolazeći kroz izložbu čoveku se čini da prolazi kroz lepo uređene varoši i sa žaljenjem mora da konstatuje na kom stupnju ležimo mi sa našim Beogradom. Koliko je lepota priroda dala Beogradu, a koliko mu je malo čovek dao. Kad se poredi izgled sadašnjeg Beograda sa izgledima pojedinih velikih varoši, tek se može videti koliko Beograd ni malo ne odgovara jednoj varoši dvadesetog veka i pred kako velikim zadatkom stoji Beograd, koji sa ovakvim svojim uređenjem kakvo danas postoji ne odgovara ni jednoj većoj dobro uređenoj palanci evropskoj, a ne prestonici. No za podizanje jedne varoši pored zauzimanja opštine, potrebno je zauzimanje i pojedinaca, zauzimanje njenih kapitalista, i pojedinih društava. A glavni faktor je novac – milioni – sa kojima smo mi tako siromašni.

Tribina posvećena Jelisaveti Načić biće održana dan pre početka 5. Beogradske internacionalne nedelje arhitekture, a šetnja u subotu, 8. maj u 12.00, u okviru 5. BINA-e upravo zato što se radi o Jelisaveti Načić prvoj arhitektici u Srbiji i Beogradu: Šetnja kroz arhitekturu Jelisavete Načić –  vodi Bojana Ibrajter Gazibara; okupljanje: Stepenice na Kalemegdanu nasuprot Francuske ambasade.

Od javnih građevina, tačnije građevina iz oblasti bolničke arhitekture, Jelisaveta Načić je projektovala i bolničku zgadu Prve bolnice za tuberkulozne bolesnike u Srbiji. Bolnica je projektovana u okviru kompleksa bolnica na Zapadnom Vračaru. Nažalost, oštećena u Prvom svetskom ratu, zgrada je odmah nakon rata i porušena.

JELISAVETA NAČIĆ: Prelaz iz XIX u XX vek čini još jedan, ali i poslednji prelom u razvoju beogradske arhitekture do Prvog svetskog rata. Divna Đurić-Zamolo navodi da tada "nastaju i nove tendencije u stilskom shvatanju arhitekture koje treba da prekinu dotadašnja čvrsta pravila o projektovanju pojedinih vrsta građevina. Javljaju se bečka secesija, minhenski jugendstil i francuska dekorativistička arhitektura, koja je došla do izražaja na Pariskoj izložbi 1900. godine. U saglasnosti sa ovim evropskim kretanjima, kod nas se ispoljava i težnja za obnovom srpsko-vizantijskog stila i njegovom širom primenom u domaćoj arhitekturi. Osim toga, u arhitekturi se koristi i nov, pogodan građevinski materijal, armirani beton." Među autorima tog vremena jedna od značajnijih je – Jelisaveta Načić.
Jelisaveta Načić je osobena u istoriji beogradske arhitekture: ona je prva žena graditelj Beograda, i prva žena s diplomom arhitekte. Pričalo se da su je okupatori Prvog svetskog rata internirali u logor Nežider zato što je na jednom delu slavoluka postavljenog na Terazijama, koji je projektovala povodom dočeka pobednika iz balkanskih ratova, napisala "Još ima neoslobođenih Srba". U Nežideru je upoznala profesora iz Albanije, Luku Lukajia, i tamo se za njega i udala. Njeno najznačajnije delo je Osnovna škola "Kralj Petar I" pored Saborne crkve iz 1906. godine. Projektovala je i crkvu Aleksandra Nevskog u Dušanovoj ulici, gradnju crkve je prekinuo Prvi svetski rat, pa je nakon oslobođenja završena po planovima drugog arhitekte. Projektovala je i prvu bolnicu za tuberkulozne u Srbiji koja se nalazila na Vračaru. Tokom Prvog svetskog rata bolnica je oštećena, pa je zatim srušena. Prema njenim planovima izgrađeni su radnički stanovi u Venizelosovoj ulici na uglu sa Ulicom Hercega Stjepana, u Starom gradu. Stanovi u dugačkoj jednospratnici su bili funkcionalni i komforni. Njene su i dekorativne barokne stepenice na Kalemegdanu kojima se sa Savske aleje silazi u Parisku ulicu, a dekorativna ograda na ovoj aleji sa vazama u stilu secesije stradala je u Prvom svetskom ratu.