Koncentracioni logor na Starom sajmu bio je jedan od retkih koje su nacisti smestili u srce jednog grada. Na ovom mestu usmrćeno 6.320 Jevreja, a zatim i više od 10.000 žrtava drugih nacija među kojima su najbrojniji bili Srbi.

Arhitekte Beogradskog sajma otvorenog 1937. godine nisu ni slutili da će ovaj simbol gradskog i državnog prosperiteta samo četiri godine po otvaranju biti jeziv logor smrti. Dolazak nacista doneo je i nekoliko mučnih godina čije posledice su ostale do danas teški ožiljci na licu grada.

O bezobzirnosti okupatora dovoljno govori podatak da su koncentracione logore u Evropi pravili daleko od očiju javnosti, dok su u Beogradu to uradili u srcu grada.

Istina, logor na Starom sajmištu nalazio se na teritoriji tadašnje NDH, ali su Nemci imali sve ingerencije na ovom prostoru.

Prvobitno, plan je bio da ubijanje tolikog broja ljudi bude obavljeno daleko od prestonice, u Zasavici, ali su poplave obustavile ovaj prljavi posao, pa su Nemci ipak rešili da iskoriste već postojeće paviljone Beogradskog sajma.

Prvo Jevreji...

– Iako su bili delimično oštećeni u Aprilskom ratu, uz manje popravke paviljoni Beogradskog sajma sa svojih 14.029 kvadratnih metara površine mogli su da posluže za interniranje više hiljada osoba. Od 8. decembra 1941. godine počelo je interniranje svih preostalih Jevreja iz okupirane Srbije – kaže dr Milan Koljanin iz Instituta za savremenu istoriju.

Logor je imao službeno ime „Jevrejski logor Zemun", (Judenlager Semlin) a njegova komanda bila je direktno podređena nemačkoj policiji (Gestapu) u Srbiji, iako se logor nalazio na teritoriji Nezavisne države Hrvatske.



Na početku u logor je internirano 6.400 Jevreja i oko 600 Roma, većinom žena i dece.

Prema informacijama dr Koljanina, ovim mestom su, odmah po osnivanju rukovodili komandant, potporučnik „Es-Es" Hebert Andorfer i narednik iste jedinice Edgar Entge.

– Prema mojim istraživanjima i podacima koje sam prikupio, obojica su bila iz nižeg srednjeg nemačkog sloja, i, bez sumnje, pouzdani izvršioci naređenja. Enge, je, uz to, učestvovao u mnogobrojnim streljanjima u Jajincima, a u beogradskom Gestapu bio je poznat pod nadimkom Dželat – kaže dr Koljanin.

Pogrom je počeo tako što su Nemci 8. decembra pozvali sve beogradske Jevreje da se dobrovoljno prijave ispred Jevrejske policije. Potom su ih kamionima transportovali u paviljone.

Prema podacima našeg sagovornika, struktura zatočenika, 6. februara 1942. godine, bila je sledeća: 76 odojčadi, 1.136 dece mlađe od 16 godina i 4.442 osobe starije od 16 godina.

Nemcima bila potrebna saglasnost Zagreba

Organizaciono gledano, Nemci su morali da ispune jednu „formalnost" koja nije mogla da bude dovedena u pitanje. Bila im je potrebna saglasnost Zagreba, jer je prostor oko Sajmišta od 10. oktobra 1941. godine i formalno pripadao NDH. Ta pogodba bila je ipak uslovljena zahtevom da logor čuvaju Nemci i da se snabdevanje obavlja sa srpske, a ne sa hrvatske teritorije.

Odluka da svi Jevreji u Srbiji budu uništeni očigledno je doneta u središtu nemačke Policijsko-bezbednosne službe (RSHA) u Berlinu.

Prema podacima dr Koljanina, određeno je da se taj zadatak izvrši jednim relativno novim, ali razrađenim i proverenim postupkom za ubijanje većeg broja ljudi. To je bila jedna od najmonstruoznijih sprava „maštovitog" čovečanstva - kamion „zaurer", pokretna gasna komora, koji je stigao ovde sa dvojicom posebno obučenih „esesovaca", podoficirima Gecom i Majerom.

Beograđani su nazvali ovaj kamion „dušegupka", a to je bilo vozilo sa hermetički zatvorenim tovarnim delom gde su bili smešteni osuđenici.



Kako beleži Koljanin, od početka aprila do 10. maja 1942. godine nacisti su pristupili „rešavanju jevrejskog pitanja" tako što su zatvorenike sa Sajmišta gurali u bezumni transport kamionom gde bi ih ukrcavali u logoru, a ugušene odnosili u već pripremljene grobnice u Jajincima.

Kada bi izvezao kamion iz logora i preko mosta prešao Savu, vozač bi preusmerio izduvnu granu motora ka unutrašnjem delu hermetički zatvorenog tovarnog prostora u kojem su se nalazili zatvorenici.

Dušegupka



Kamion u kojem su likvidirani osuđenici prvo je urađen u seriji od šest vozila, kapaciteta po 50 žrtava, da bi od 1942. godine počelo korišćenje većih i usavršenih „modela". To je bio petotonski kamion sa sandučastom karoserijom, visokom 1,7 i dugom 5,8 metara, koja se hermetički zatvarala. Ovo vozilo je „patenirano" po nalogu rajhsfirefa Hajnriha Himlera kojem je pozlilo prilikom streljanja velikog broja ljudi u okolini Minska. Da bi egzekutorima olakšao ovaj surovi posao, dao je nalog da bude osmišljen način likvidacije koji bi bio lakši njegovim vojnicima.

Ista sudbina zatekla je i one koji su se našli u Jevrejskoj bolnici u Beogradu. Ta egzekucija se odigrala na početku pomora, od 19. do 22. marta 1942. godine. Prvog dana je u bolnici bilo između 700 i 800 Jevreja, koji su poubijani, a u kamionu se našlo i osoblje bolnice.

Prema podacima do kojih su stručnjaci mogli da dođu, broj jevrejskih žrtava na Starom sajmištu, u okviru Jevrejskog logora Zemun, dok „dušegupka" nije napustila Beograd iznosio je 6.320 ljudi.

Nažalost, time nije okončana masovna likvidacija na Starom sajmištu.

...Zatim Srbi i ostali



Početkom maja 1942. godine, dok je akcija uništenja jevrejskih zatvorenika bila pri kraju, logor na Sajmištu dobio je novo ime, i novu funkciju. Od tada se zvao Prihvatni logor Zemun.

– Od 4. maja stižu zatočenici predviđeni za prisilni rad u logore u Trećem rajhu. Prihvatni logor Zemun uskoro je postao centralni nemački logor na prostoru Jugoslavije. Oni su poticali sa teritorije okupirane Srbije i NDH. U njoj su nemačke trupe, uz pomoć hrvatskih, izvodile vojne operacije sve većeg obima protiv naraslih snaga Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije. U logor su dovođeni zarobljeni partizani, pripadnici Jugoslovenske vojske u otadžbini (četnici), kao i svi drugi potencijalni protivnici okupatora. Većina zatočenika bili su „krivi" što su vojne operacije zahvatile njihova područja, i što su bili srpske nacionalnosti. Tokom 1942. godine deo zatvorenika bio je dovođen iz hrvatskih koncentracionih logora u Jasenovcu i Staroj Gradiški.

Samo tokom 1942. godine u ovom logoru umire novih 4.263 zatočenika. Zato su u martu 1943. godine zločinačke vlasti rešenje pronašle u pokopu na Bežanijskoj kosi, u Belanovića rupi na Bežanijskom groblju. Hiljade ljudi je na prelazu iz 1944. u 1945. godinu otkopano sa ovog mesta – kaže dr Koljanin.

Zatim se odigrala još jedna tragedija koja je pogodila nesrećnike koji su se našli zatočeni na ovom mestu, a to je bilo savezničko bombardovanje 1944. godine.

Posle toga, 17. maja iste godine logor je predat na upravljanje hrvatskoj policiji.

Kako kaže dr Koljanin, novih zatočenika bilo je manje, a oni su odmah upućivani dalje, ka Nemačkoj.

– U drugoj polovini jula 1944. godine logor je konačno raspušten. Prema sačuvanim izvorima, u Prihvatni logor Zemun dovedeno je ukupno 31.972 zatvorenika oba pola, svih uzrasta, uglavnom Srba, ali i Jevreja, Hrvata, Muslimana, Grka, Albanaca i drugih. U logoru, ili neposredno posle odvođenja iz njega život je izgubilo ukupno 10.636 zatočenika – kaže sagovornik Novosti.

Ako ovom broju dodamo nesrećne Jevreje sa početka ove priče, nije teško razumeti kakvo stratište Beograd ima na svojoj levoj, savskoj obali.

Najdublja životna tragedija

Dok su nemački okupatori sprovodili ideju o konačnom razrešenju jevrejskog pitanja, na Starom sajmu su se odigravali potpuno nestvarna zverstva. Nacisti su čak zabranjivali Jevrejima da oprani veš suše pred njihovim očima „jer ih je vređao pogled na jevrejsko rublje".

Zapisi Hilde Dojč su najpotresniji: „Svim filozofiranjima je kraj na žičanoj ogradi i realnost kakvu vi van nje ne možete ni izdaleka da zamislite, jer biste i vi od bola urlikali - pruža se u potpunosti. Ta realnost je nenadmašna, a naša beda ogromna. Sve fraze o jačini duga padaju pred suzama od gladi i zime, sve nade o skorom izlasku se gube pred jednoličnom perspektivom pasivnog bivstvovanja koje ni po čemu ne liči na život. To nije ni ironija života. To je njegova najdublja tragedija".

Zatvorska bolnica

Prema sistemu koji su ustalili u ostalim koncentracionim logorima, nacisti su odredili pravila ponašanja. Tako su osnovali upravu logora, koju su činili zatočeni Jevreji, i koji su im bili odgovorni. Važnu ulogu imala je logorska bolnica, smeštena u paviljonu Zadužbine Nikole Spasića, a u njoj je radio dr Moša Alkalaj.

Retki dokumenti o životu i mukama koje su jevrejski zatočenici tamo doživeli ostali su u pismima Hilde Dojč, medicinske sestre koja se sama prijavila i među prvima došla na Sajmište. Među monstruoznim podacima vezanim za ovo mesto jeste i činjenica da su pretežan broj zatvorenika činila deca, maloletnici i žene.


dnevno