Gamzigrad je arheološko nalazište blizu Zaječara u istočnoj Srbiji antičke rimske carske palate Feliks Romulijane (lat. Felix Romuliana) koje se od 29. juna 2007. nalazi na UNESKO-voj listi svetske baštine.
Gamzigrad predstavlja rezidenciju rimskog cara Gaja Valerija Maksimijana Galerija (Gaius Valerius Maximianus Galerius; 293-311. g.), zeta Dioklecijanovog. Po majci Romuli nazvao ga je Romulijana (Romuliana).
Palata izgleda nikada nije dovršena, a carevi 4. veka su velelepni
posed prepustili hrišćanskoj crkvi. Tokom 5. veka palata je razarana od
strane varvara, a u 6. vek Romulijanu je Justinijan I obnovio u
vidu pogranične tvrđave. Nakon najezde Slovena krajem 6. veka,
nekadašnja carska rezidencija je napuštena. Moćan grad, na 6,5 ha, sa
oko 20 utvrđenih kula. Unutar se nalazila raskošna palata, dva paganska
hrama, tri hrišćanske crkve i druge građevine; podni mozaici se smatraju
ravnima najboljim ostvarenjima kasnoantičkog doba u Evropi.
Prvi opis i stručnu ocenu Gamzigrada – Romuliane dao je baron Herder, saksonski rudarski poglavar, u putopisu “Rudarski put po Srbiji“, 1845. godine. Posle barona Herdera, za Gamzigrad se zainteresovao austrijski arheolog i putopisac Feliks Kanic,
koji 1860. godine obilazi ove ostatke i ostavlja nam crteže zida i
okoline. Kasnije o Gamzigradu pišu M. Milićević (1876.), J. Dragašević
(1877.), V. Karić (1887.), J. Mišković (1887.), M. Valtrović (1890.) i
S. Mačaj (1892.), da bi se početkom XX veka interesovanje za ovaj
jedinstveni spomenik antičke civilizacije potpuno ugasilo. Tek posle
Drugog svetskog rata obnovljeno je interesovanje za Gamzigrad. Već 1950.
godine arhitekta Đurđe Bošković izradio je novu osnovu gamzigradskih
bedema, naznačio položaj najznačajnijih građevina unutar njih i istakao
potrebu da se ovaj važan kasnoantički spomenik zaštiti i istraži.

Prvi opis i stručnu ocenu Gamzigrada – Romuliane dao je baron
Herder, saksonski rudarski poglavar, u putopisu “Rudarski put po
Srbiji”, 1845. godine. Posle barona Herdera, za Gamzigrad se
zainteresovao austrijski arheolog i putopisac Feliks Kanic, koji 1860.
godine obilazi ove ostatke i ostavlja nam crteže zida i okoline. Kasnije
o Gamzigradu pišu M. Milićević (1876.), J. Dragašević (1877.), V. Karić
(1887.), J. Mišković (1887.), M. Valtrović (1890.) i S. Mačaj (1892.),
da bi se početkom XX veka interesovanje za ovaj jedinstveni spomenik
antičke civilizacije potpuno ugasilo. Tek posle Drugog svetskog rata
obnovljeno je interesovanje za Gamzigrad. Već 1950. godine arhitekta
Đurđe Bošković izradio je novu osnovu gamzigradskih bedema, naznačio
položaj najznačajnijih građevina unutar njih i istakao potrebu da se
ovaj važan kasnoantički spomenik zaštiti i istraži.
Arheološka istraživanja, započeta 1953. godine, pokazala su da u okviru
gamzigradskih bedema postoji nekoliko palata i hramova, koji najrečitije
govore o značaju i nameni Gamzigrada. Od 1970. godine Gamzigrad se sve
češće pominje kao palata neke istaknute ličnosti rimskog carstva iz 3.
veka, ili čak kao palata jednog cara iz tog perioda i upoređuje sa
carskim palatama u Splitu, Solunu, Maloj Aziji i na Siciliji. Međutim,
nadostatak pisanih spomenika onemogućilo je da se bliže odredi vreme
nastanka naselja, kao i da se sazna ime imperatora i antički naziv
naselja. Sve dileme bile su razrešene otkrićem natpisa, 23. juna 1984.
godine. Na fragmentu arhivolte isklesan je natpis Felix Romuliana
(Srećna Romuliana), naziv rezidencije rimskog cara Gaja Galerija
Valerija Maksimijana (293. – 311.n.e.).


Na osnovu arheoloških nalazišta Gamzigrad se sagledava u šest perioda:
* kao praistorijsko naselje iz II i I milenijuma p. n. e.;
* kao rimsko poljsko naselje (villa rustica) iz II veka n. e.;
* kao rimski dvorac s kraja III i početka IV veka;
* kao crkveno dobro iz IV i V veka;
* kao ranovizantijsko naselje V – VII veka;
* kao srednjevekovni grad (XI vek) i
* kao privremeno sklonište u vreme turskih osvajanja u XIV i XV veku.
Tragovi boravka prvih stanovnika Gamzigrada otkriveni su severno od
bedema kao i unutar naselja u nasutoj zemlji. Od nalaza imamo: kamene sekire iz perioda III milenijuma pre n. e.
(mlađe kameno doba i početak neolita), zatim ulomke grnčarije iz poznog
bronzanog doba (druga polovina II milenijuma pre n. e.), ulomke
grnčarije i bronzanog nakita iz perioda starijeg gvozdenog doba. U V i
IV veku pre n. e. Tribali osnivaju svoje naselje unutar gamzigradskog
bedema, koje nije dugotrajno, tako da je Gamzigrad tokom IV veka pre n.
e. napušten.
Kako na području Crne Reke (Crnog Timoka) nisu otkriveni arheološki
spomenici iz poslednjih stoleća stare ere, neizvesno je koje su
stanovništvo Rimljani zatekli u ovoj oblasti. Moguće je da su ovde, uz
proređene i oslabljene tribalske zajednice živele i grupe Meza i
Skordiska.
Početkom 3. veka naše ere u južnom delu Gamzigrada sagrađeno je veliko
poljsko imanje (villa rustica), a na obližnjim površinama su nađeni
ostaci napuštenih zgrada za koje se smatra da su služile za čuvanje
poljoprivrednih proizvoda i stada (ostave i štale).
Krajem 3. i početkom 4. veka, na prostoru oko 6.5 ha, sa dimenzijama
240×190 m, izgrađene su dve gotovo paralelne fortifikacije i ugrađene
unutar njih: palate, hramovi, građevine za smeštaj vojske i gostiju,
magacini i ostale građevine.
Sredinom 4. veka Gamzigrad je opusteo, da bi posle 380. godine ponovo oživeo.
U 5. veku Gamzigrad je stradao u neredima izazvanim najezdom Huna 441.
godine. Ubrzo posle tih nereda je obnovljen, ali skromno, bez
značajnijih graditeljsnih poduhvata. Intenzivna izgradnja nastaje
polovinom 6. veka. Zgrade podignute u ovom periodu popaljene su i
porušene najezdom Avara, koji su 585/6. godine osvojili gradove u
priobalnoj Dakiji. Oko 615. godine Gamzigrad je napušten, da bi tek
posle 971. godine ili u prvoj deceniji 11. veka, posle osvajanja od
strane Vizantije, 1002. godine, bio ponovo naseljen.
Gamzigrad je konačno napušten u drugoj polovini 11. veka i više nije
nikad obnovljen. Iz razdoblja 14. i 15. veka imamo nekoliko nalaza na
osnovu kojih možemo pretpostaviti da su ruševine Gamzigrada u vreme
turskih osvajanja poslužile kao privremeno sklonište.

Otkrivanjem natpisa FELIX ROMULIANA, 1984. godine, konačno
je razrešena zagonetka Gamzigrada. Za pravom istinom o Gamzigradu
tragalo se blizu 150 godina. Sadržaj natpisa je celovit naziv mesta koje
se pominje u dva istorijska izvora, u delu nepoznatog pisca iz oko 360.
godine, u Epitomama Aurelija Viktora, i u Prokopijevom panegiričkom
spisu “O građevinama” (De aedificiis), nastalom između 553. i 555.
godine. U Epitomama sadržan je podatak da je rimski imperator Galerije
rođen u Priobalskoj Dakiji, gde je i sahranjen, i to u mestu
Romulianumu, koje je nazvao po imenu majke Romule. U Prokopijevom delu,
među kastelima koje je Justinijan obnovio u oblasti grada Akve, pominje
se i Romuliana. To znači da je naziv mesta u kome je rođen i sahranjen
Galerije posvedočen u tri oblika, i to kao Feliks Romuliana (na natpisu
iz 306. – 311. godine), kao Romulianum (oko 360. godine) i kao Romuliana
(oko 555. godine).
Više podataka o Galerijevoj graditeljskoj delatnosti daje Laktancije u
spisu “O smrti progonioca”. Opisujući složene prilike u Carstvu u 306.
godini Laktancije saopštava da je Galerije već tada odlučio da 312.
godine, pošto proslavi dvadesetogodišnjicu vladavine, ustupi vlast
Liciniju, Severu, Maksiminu i Kandidijanu, i da od tada živi u
bezbednosti i miru, u zaklonu neosvojivih zidina. Odluka koju je doneo
podrazumeva početak izgradnje rezidencije 306. godine i određuje 312.
godinu kao termin okončanja te izgradnje.
Galerije je rođen negde oko 250. godine, od majke varvarke koja
je 245. godine, ispred naleta Karpa, pobegla sa leve obale Dunava u
Priobalnu Dakiju i udala se za čuvara stoke, zbog čega je kasnije
Galerije dobio nadimak Armentarije (lat. armentarius, Govedar), nadimak
koji ga je pratio i kada je postao imperator. Istakavši se kao hrabar
vojnik u Aurelijanovim i Probovim jedinicama, Galerije je bio zapažen od
Dioklecijana, koji ga je usinio i proglasio za cezara, a kasnije mu dao
za ženu svoju kćerku Valeriju. Kada su 305. godine, posle povlačenja s
vlasti Dioklecijana i Maksimijana, Galerije i Konstancije I Hlor postali
avgusti, trebalo je da zajedno vladaju dvadeset godina, posle čega bi,
po Dioklecijanovom političkom programu uspostavljanja tetrarhije
(četvorovlašća), ustupili titulu i vlast cezarima, Severu i Maksiminu.
Međutim 306. godine Konstancije Hlor iznenada umire u Britaniji i
Galerije postaje prvi poglavar Rimske Imperije.

Kao što je pomenuto, Galerije je nameravao da, posle povlačenja sa
vlasti, u zavičaju provede “mirnu starost”, ali je 311. godine, na putu
za Sofiju, umro. Prema Laktanciju, Galerijevo telo, unakaženo teškom
bolešću, spaljeno je u Sofiji, dok Aurelije Viktor tvrdi da je Galerije
sahranjen u Romulijani. Na osnovu ovog drugog podatka, pretpostavljalo
se da je imperator sahranjen u hramu – mauzoleju u centralnom delu
naselja, ali se prilikom arheoloških istraživanja nije naišlo na tragove
ukopa. Danas je izvesno da su Galerije i njegova majka Romula
sahranjeni u blizini Romulijane, na lokalitetu “Magura”. Ovde su
otkrivene dve zidane grobnice, bogato uktašene arhitektonskom plastikom,
i dve humke sa lomačama na kojima je izvršeno spaljivanje i apoteoza
imperatora i njegove majke.