Mezolitska religija



Podrazumeva religijska shvatanja, kultove i rituale negovane tokom ranog holocena (oko 8300-5500 godine pre n. e.), u okvirima ribolovačkih i lovačko-sakupljačkih zajednica. Klimatske oscilacije opšte klime, koje su usledile po završetku ledenog doba, prouzrokovale su raspad tradicionalne kulture starijeg kamenog doba i njenog sakralnog sveta, jer je u novim životnim uslovima, znatno povoljnijim od prethodih, evropska populacija otpočela da iznalazi nove načine udruživanja, stanovanja i privređivanja. Kulturu, a i religiju ovog razdoblja, karakteriše, s jedne strane, čvrsta vezanost za tradiciju u kojoj je kamen osnovna sirovina i predmet obožavanja (v. Paleolitska religija), a, s druge strane, niz inovacija – na prvom mestu sedelački način života i usredsređivanje na plodove zemlje, mora, reka i jezera. Ta nova opredeljenja dovode do uspostavljanja kulta domaćeg ognjišta, vezivanja pokojnika za naselja i sakralizacije zemlje i vode. Tipične mezolitske kulture formiraju se u oblastima čije se stanovništvo trajno vezuje za obale Sredozemnog, Severnog i Crnog mora i Atlantskog okeana ili za velike reke, kao što su Dunav, Dnjepar i Rajna. Uprkos značajnim razlikama u materijalnoj kulturi, na svim ovim teritorijama uočava se vezivanje mrtvih za staništa i naselja, brižljiva izgradnja ognjišta i graviranje ili bojenje predmeta od kamena, kosti i roga. Obredi sahranjivanja su raznovrsni i složeni. Duž obale Atlantika, u Portugaliji (Muge) i Bretanji (Tevijek, Hedik), usled intenzivnog korišćenja školjki naselja imaju izgled školjkastih gomila, a na njihovim periferijama ili u neposrednoj blizini otkrivene su manje nekropole koje se sastoje od pojedinačnih ili kolektivnih grobova u kojima su pokojnici sahranjivani na različite načine (opruženi, na boku, u stavu spavača), katkad u posebnim kamenim konstrukcijama ili zaštićeni jelenskim rogovima. Na pojedinim grobovima sagrađena su kamena ognjišta, verovatno povodom daća. U Ukrajini, u dolini Dnjepra i Dnjestra otkrivene su takođe nekropole sa većim brojem sahrana, a u Bavarskoj, u pećini Ofnet, nađene su dve jame u kojima su sahranjene odsečene ljudske glave sa bogatim nakitom.

Tokom mezolita konačno se likovno definišu svi sadržaji koje je rano čovečanstvo polagalo u oblutak i istovremeno mu se daje centralno mesto u religiji i kultu. Na širokom prostranstvima, od Pirinejskog poluostrva preko Apeninskog i Balkanskog poluostrva pa do Levanta, arheološki je dokumentovano svojevrsno obožavanje oblutaka manifestovano u raznim kulturama na različite načine: ugraviranim ili crvenom bojom islikanim znacima na oblucima (npr. u azilijenskoj kulturi u oblasti istočnih Pirineja), postavljanjem oblutaka pokraj ognjišta ili u središte sakralnog prostora i njihovim preoblikovanjem u apstraktne ili figuralne skulpture (npr. u kulturi Lepenskog Vira). Za svaku od tih pojava postoje brojne analogije u tradicionalnim kulturama, kulturama zaostalih zajednica, savremenom folkloru ili narodnim običajima, pa su i obluci iz spomenutih mezolitskih kultura na osnovu toga tumačeni kao boravišta duša predaka, kao kreativni embrion univerzuma, kao primordijalno jaje iz kojeg se rađaju sva bića, kao kamen koji je vezan za svet mrtvih ili kao kamen kiše.

Osim oblutaka, u nekim kulturama severne Evrope, Apeninskog poluostrva i srednjeg Podunavlja ukrašavani su i predmeti od kosti i roga, i to najčešće ugraviranim ili punktiranim zagonetnim znacima i geometrijskim motivima, a izuzetno stilizovanim ljudskim ili zoomorfnim figurama. Neki od tih predmeta objašnjeni su kao kultni instrumenti, a predstave na njima najčešće se dovode u vezu sa nekom vrstom kalendara vezanim za sezonske seobe riba, mesečeve mene, vodu i svet koji u njoj živi. Svi navedeni elementi mezolitske religije objedinjeni su u kulturi Lepenskog Vira, posebno u svetilištima koja su otkrivena u središtu Đerdapa, na samom Lepenskom Viru, Prva stalna naselja u Đerdapu podižu se početkom VIII milenijuma pre n. e., i to pokraj velikih virova koji su obezbeđivali veliki ulov ribe. Lokalna tradicionalna kultura ovog područja od tada se brzo menja i krajem istoga milenijuma preobražava se u kulturu Lepenskog Vira za čija su svetilišta vezane ne samo prve monumentalne skulpture Evrope već i prvi uspesi na planu kultivacije biljaka i pripitomljavanju životinja.

Najstarija naselja kulture Lepenskog Vira su mala, a u njima nisu nađena kultna mesta već jedino obluci obojeni okerom i ritualni instrumenti. Kasnija naselja, podignuta početkom VII milenijuma pre n. e., nemaju iste sadržaje: dok je u jednim otkriven veliki broj specijalizovanih alatki i masa kosti divljači i riba, u drugima, npr. u Lepenskom Viru ili Hajdučkoj Vodenici, nađena su svetilišta, skulpture od džinovskih oblutaka i grobovi koji dokumentuju složene pogrebne rituale. Ovim usmeravanjem ljudskih sposobnosti ka različitim ciljevima omogućeni su, s jedne strane, nastanak prve monumentalne skulpture i za njih vezanih kultova i mitova, a, s druge strane, prelazak sa skupljačke na proizvođačku ekonomiku.

U Lepenskom Viru, koji je između 7000 i 6500. godine pre n. e. bio sakralni centar celog srednjeg Podunavlja, otkriveno je 147 staništa; u pedesetak od njih nalazila su se mala svetilišta koja su se sastojala od pravougaonih ognjišta oko kojih su u Podunavlju od krečnjačkog maltera uglavljene velike kamene ploče, žrtvenik sa kružnim ili elipsoidnim recipientom i jedna do pet skulptura od velikih oblutaka. Neposredno uz kamenu ogradu ognjišta probijeni su u podu trougaoni otvori (1 do 15), koji su ograđeni crvenim kamenim pločicama, a, katkad, i donjim ljudskim vilicama. Sva staništa sa svetilištima imaju jednoobrazne osnove u vidu zarubljenog kružnog isečka pod uglom oko 60^o. Ispod podova nađeni su skeleti odojčadi (1-5), a u okvirima svetilišta vršeno je sekundarno i parcijalno sahranjivanje, najčešće lobanja. U svakom svetilištu ognjišna-konstrukcija i žrtvenik leže u osi pravca istok – zapad, dok se pokojnici i skulpture raspoređuju u pravcu sever – jug. Ova ustaljena orijentacija podrazumeva jasnu podelu sveta; svetilišta verovatno odražavaju strukturu tog sveta, dok skulpture apstraktne i figuralne, ilustruju mit o njegovom nastavku.

Apstraktne skulpture su brojnije, a preplitanje zaobljenih, „ženskih“, i otvorenih, „muških“, znakova na njihovim površinama sugeriše ideju o stalnom oplođavanju. Figuralne skulpture prikazuju verovatno samo ono što se iz tog preplitanja rađa: hibridna ribolika bića, vodene duhove, gospodara velike reke ili praroditelje ljudi i svega postojećeg. Bez obzira da li ti kameni likovi prikazuju pretke, vilenjake ili „bogove bez tela“, njihova najprisnija povezanost sa ognjištem na kome se gotovi hrana za žive i gde se žrtvuje mrtvima pokazuje da suštinu religije kulture Lepenskog Vira čini kult domaćeg ognjišta. To ognjište označava centar sakralnog i svetovnog prostora, oko njega se okupljaju i živi i mrtvi, tu se otvara put u podzemlje, a preko plamena i dima uspostavlja veza sa Suncem i nebom.

U razdoblju kad religija i umetnost dostižu najviši uspon na planu privređivanja postignuta su dva podviga: kultivisane su neke vrste žitarica i pripitomljene su ili selekcionisane određene vrste životinja (pas, svinja, jelen) tako da kultura Lepenskog Vira zadobija odlike prekeramičkog neolita. To podvizi nisu ostvareni slučajno već su rezultat brižnog odabiranja i upornog negovanja pojedinih biljaka i životinja. Jednoobraznost koja odlikuje sva svetilišta i skulpture pokazuje da su sva predačka znanja objedinjena u celovit sistem i uključena u kult, mit i rituale. Zato su svetilišta Lepenskog Vira i neka vrsta naučnih laboratorija u kojima su ostvarene ili anticipirane glavne tekovine „neolitske revolucije“, pa i religija tog razdoblja (v. Neolitska religija).

(Arheo - amateri Srbije)