Neolitska religija




Žrtvenik, Vinča

Podrazumeva religijske koncepcije, kultove i rituale negovane u okvirima ranih seoskih zemljoradničkih zajednica koje su ponikle širom Evrope u razdoblju između 7000. i 3000. g. pre n. e.

Nasuprot ranijim periodima praistorije (paleolit, mezolit), neolit je okarakterisan prirodnom sredinom veoma nalik na današnju, koja je usmerila ljudske zajednice prvenstveno na zemlju i njene plodove. Pažnja koja je ranije bila usredsređena na kamen postepeno se prenosi na zemlju tako da ona vremenom postaje ne samo osnovna sirovina već i višeznačni simbol. Iz tih preokupacija zemljom ponikla je sasvim osobena ideologija, a iz nje proizilaze i sedentarizam, kultivacija biljaka i pripitomljavanje životinja, kao i važna tehnološka otkrića, pre svega pronalazak keramike. To je sve ono što karakteriše neolit i što se smatra osnovnim ostvarenjima takozvane neolitske revolucije.

Investiranje složenih sadržaja i brojnih aktivnosti u zemlju nije, međutim, ostvareno brzo. Stoleća su bila potrebna da se zemlja upozna kao nov materijal i da značenjima postane potrebnija, vrednija i bogatija od kamena.

Kako su u paleolitu i mezolitu za kamen bile vezane ne samo svakodnevne aktivnosti već i složena religijska shvatanja, kultovi, rituali, a, verovatno, i mitovi, to se sa stanovišta istorije religije neolitska revolucija može definisati prvenstveno kao dugotrajni proces desakralizacije kamena i sakralizacije zemlje.

Neolitska revolucija nije ostvarena istovremeno niti samo na jednom određenom području. Zato su hronološke i teritorijalne granice neolitskog sveta veoma promenljive. Konstituisanje tog sveta otpočelo je najkasnije u VII milenijumu pre n. e., ali samo na nekoliko relativno malih i međusobno znatno udaljenih teritorija (Krit, Tesalija, srednje Podunavlje). Tek u razdoblju između 5500. i 5000. g. pre n. e. utemeljuju se neolitske kulture koje zahvataju veća prostranstva i koje se međusobno prožimaju. Razdoblje između 4.000 i 3.000 g. pre naše ere posebno je dinamično: dok u jugoistočnoj Evropi otpočinje dezintegracija neolitskih kultura, u severozapadnoj i severnoj Evropi neolit tek otpočinje.

Neolitske kulture ne razlikuju se međusobno samo u hronologiji već, što je za proučavanje religije mnogo značajnije, i u osnovnim sadržajima: po načinu proizvodnje, tehnološkim umećima, društvenim odnosima i umetničkim ostvarenjima. Sve do kraja neolita nije ostvarena jednoobrazna kultura čak ni u okvirima većih geografskih celina. S druge strane, kreativnost ljudskih zajednica nije bila jednaka u svim delovima neolitskog sveta, odnosno tokom neolita nastale su kulture koje se prema složenosti i broju ostvarenih inovacija mogu označiti kao progresivne, epigonske i marginalne.

Sva ova raznolikost pokazuje da neolitski svet nije monoton i jedinstven, već da je partikularizovan i veoma dinamičan. Zbog toga je potrebno kloniti se modela koji privređivanje u neolitu svodi na zemljoradnju, društvene odnose – na rodovsko uređenje i matrijarhat, a religiju – na kult plodnosti i štovanje vrhovnog ženskog božanstva (Majka Bogova, Majka Zemlja i slično). S druge strane, realno se i ne može govoriti o neolitskoj religiji već jedino o neolitskim religijama. Činjenica da se još ne raspolaže podacima prema kojima bi se svaka od tih religija jasno izdvojila i definisala ne sme biti razlog da se ne vodi računa o njihovom postojanju niti može da opravda uopštavanja koja često dolaze do izražaja pri tumačenjima neolitskih religioznih koncepcija.

Najpotpuniji podaci o neolitskoj religiji potiču iz oblasti koje su najcelovitije arheološki istražene, iz Egeja i jugoistočne i zapadne Evrope. Na toj velikoj teritoriji, koja se proteže od Krita do Britanskih ostrva, mogu se na osnovu arheoloških nalaza sakralnog karaktera uočiti dva posebna verska područja: 1) jugoistočna Evropa i 2) zapadnomediteransko područje sa severozapadnom Evropom. Ostale oblasti Evrope ili se nalaze od neposrednim uticajem tih područja (npr. srednja Evropa) ili su naseljene lovačko-skupljačkim zajednicama koje, odbojne prema većini ostvarenja neolitske revolucije, ostaju privržene tradicionalnim religijskim koncepcijama paleolitskog i mezolitskog sveta (severoistočna Evropa).

Jugoistočna Evropa. Neolitska religija jugoistočne Evrope temelji se na lokalnim tradicijama, na religiji epipaleolitskih lovačko-sakupljačkih zajednica čije je prisustvo dokumentovano na mnogim lokalitetima: od Peloponeza do severa Panonske nizije i od zapadnih obala Crnog mora do Alpa i istočne obale Jadrana. Ta prostrana teritorija nalazila se već od 12. milenijuma n. e. pod uticajem kulture mediteranskog gravetijena, u čijoj religiji najistaknutije mesto zauzimaju obluci obojeni crvenom bojom i gravirani predmeti od kost i roga. Od kraja IX milenijuma pre nove ere, kada otpočinje postupno otopljenje opšte klime, nastaju proces raspadanja tradicionalne kulture koji se završava nejednakim rezultatima: dok u jugozapadnim oblastima Balkanskog poluostrva tradicionalna kultura osiromašuje i lagano odumire, dotle se ona u Egeji, a posebno u Podunavlju, bogati novim sadržajima i između 7000. i 6500. g. pre n. e. preobražava u kulturu prvih zemljoradničkih zajednica.

Sam početak uspostavljanja neolitske kulture obeležen je u Podunavlju i Egeji sedentarizmom. Prva stalna naselja pod vedrim nebom podignuta su tokom VII milenijuma pre n. e. u samom središtu dunavske doline, u Đerdapu, a i na ostrvu Kritu (Knosos).

Šesti milenijum pre n. e. je razdoblje stabilizacije neolitskih kultura u jugoistočnoj Evropi, a Tesalija sa Makedonijom (kultura Proto-Sesklo, Sesklo), Podunavlje (Starčevo kultura) i dolina Marice (Karanovo kultura) najkreativnija su područja. Ni u jednom od tih područja nisu otkrivena svetilišta; jedino se za jednu zgradu u Nea Nikomedija (Egejska Makedonija), zbog njene veličine i položaja, pretpostavlja da je svetilište. U severozapadnoj Makedoniji (Porodin, Madžare, Zelenikovo) pronađene su kuće sa pećima pokraj kojih su stajali bogato ukrašeni keramički stolovi (žrtvenici?), a pokatkad i glineni modeli kuća sa dimnjakom u vidu ljudske glave ili celim krovom u vidu ženskog poprsja. Ti nalazi, kao i znatno skromniji modeli kuća iz Tesalije i Podunavlja, dokaz su da je sakralizovano ne samo mesto na kome se gotovi hrana već i cela kuća, odnosno da domaćinstva stoje pod zaštitom određenog kućnog božanstva. Antropomorfne figurine, mahom gravidnih žena, nalažene su u većem broju samo u Tesaliji, Makedoniji i Podunavlju, i to uglavnom na istim mestima na kojima je predmet za svakodnevnu upotrebu. Ženske figurine su brojnije, ali nemaju hronološku prednost u odnosu na muške. U Podunavlju su zoomorfne figurine proizvođene u velikom broju (mahom prikazi govečeta i jelena), kao i amuleti u vidu stilizovane glave bika. O vrstama i karakteru žrtava može se suditi jedino na osnovu nekoliko nalaza: na Kritu i Tesaliji otkrivene su uske i duboke jame ispunjene pepelom, životinjskim kostima i sa po kojom antropomorfnom figurinom. To su verovatno mesta gde se žrtvovalo htonskim silama, a figurine možda tu zamenjuju ljudsku žrtvu koja je pouzdano posvedočena jedino pred kraj neolita, i to u brdskim i marginalnim oblastima jugoistočne Evrope. Kult pokojnika nije bio posebno razvijen. Mrtvi su svuda sahranjivani u zgrčenom stavu: u naseljima, van naselja ili po pećinama, i to bez određene orijentacije i bogatijih priloga.

Peti milenijum pre n. e. je razdoblje najvećeg procvata neolitskih kultura u jugoistočnoj Evropi, posebno u kontinentalnim oblastima Balkanskog poluostrva i Panonskoj niziji, gde dominira vinčanska kultura. Bitnih inovacija na religijskom planu nema, jedino što se tradicionalni elementi religioznog života jasnije uobličavaju i umnožavaju. Svetilišta nisu dokumentovana; kult je i dalje vezan za domaćinstva, posebno za odaje u kojima se čuva i drobi žito ili priprema hrana. U nekoliko naselja vinčanske kulture nađene su odaje sa bukranionima na zidovima i velika koncentracija kultnih predmeta. Na celoj teritoriji vinčanske kulture, koja je zahvatala površinu od približno 12.000 km², postojalo je samo pet ili šest velikih naselja koja su bila i veliki verski centri. Naselje u Vinči je sigurno bilo jedan takav centar jer je u njemu nađeno nekoliko hiljada antropomorfnih figurina, kao i na stotine ritualnih vaza, amuleta i raznih ritualnih instrumenata.

Antropomorfne figurine vinčanske kulture i njoj srodnih kultura veoma su raznolike (naga i obučena ljuska figura; figure u zgrčenom, klečećem i sedećem stavu; žena s detetom u naručju, hermafroditi, grbavci, blizanci, dvoglave figure, svirači, maskirane figure), pa pojedini stručnjaci vide u njima prikaze određenih božanstava: Velike Boginje, Ptičje i Zmijske Boginje, božanstva godišnjih doba i vegetacije i slično. Te figurine nisu, međutim, nalažene u ritualnom kontekstu, a razlike u njihovom izgledu pre su motivisane umetničkim nego religijskim htenjima. Samo u približno 5% slučajeva one su jasno definisane kao ženske, odnosno muške. Svi primerci za koje je tačno utvrđeno mesto nalaza vezuju se za rane objekte domaćinstva (peć, ognjište, žrvanj, silos, razboj), odnosno za određene domaće poslove. U grobove su stavljane izuzetno, samo u nekim uskoregionalnim kulturama (npr. Hamandžija kultura u Dobrudži). Činjenica da su najčešće nalažene s predmetima za svakodnevnu upotrebu, često polomljene i odbačene, pokazuje da su one gubile vrednost čim bi ritual bio završen, tj. kad je pomoću njih postignut određeni cilj. U figurinama su svakako inkorporirane natprirodne sile koje vladaju u kući, ambaru, stajama ili zasejanim njivama. Odnos između tih sila i vernika bio je neposredan; svako je u kući, u ambaru ili na njivi obavljao sve ono što su za određene prilike nalagali običaji. Zato je religija ovog razdoblja u suštini popularna i više se manifestuje u vršenju obreda vezanih za kišu, setvu, žetvu, određena godišnja doba, rađanje, bolest ili smrt nego za štovanje određenih božanstava.

Pronalazak bakra i zlata u Karpatima krajem V milenijuma pre n. e., kao i nešto kasniji prodori nomada iz južnoruskih stepa, uticali su da se stare vrednosti i ciljevi zamene novim, usled čega su raniji kultni centri izgubili značaj. Težište sakralnog života u IV milenijumu pre n. e. prenosi se na istočni deo Balkanskog poluostrva (kultura Bojan – Gumelnica) i u Moldaviju i jugozapadnu Ukrajinu (kultura Kukuteni – Tripolje). Tek u to krizno vreme poklanja se veća pažnja mrtvima (nekropole izdvojene od naselja, utvrđena orijentacija pokojnika, često izuzetno bogati prilozi), a u kućama se posebne prostorije namenjuju kultu. Kult bika se i dalje neguje (svetilišta sa bukranionima, amuleti u vidu glave bika), kao i kult domaćeg ognjišta (koncentracija sakralnih predmeta, posebno antropomorfnih figurina oko peći za pečenje hleba). U Câscioarele (Rumunija) nađena je kultna odaja koja dokumentuje kult svetog stuba i, možda, Sunca. U Ovčarevu, u Bugarskoj, otkrivena je grupa minijaturnih glinenih predmeta (oltari, stolice, figurine u stavu adoracije, ritualne posude) čija slikana dekoracija (koncentrični krugovi, trougli, spirale) označava Sunce i ostala nebeska tela. I dešifrovanje semantike ornamenata na slikanoj i grafitiranoj keramici pokazuje da je u ovom razdoblju religijska misao bila prvenstveno upućena nebu i zaokupljena kosmogonijom. Ta ornamentika sastoji se od ideograma za Sunce, Mesec, kardinalne strane sveta, nebeske sfere, zemlju, vazduh, oganj i sl. Vremenom se u nju uključuju ljudske i životinjske figure, katkad fantastične (džinovi sa dva para ruku, krilati pas i sl.) tako da se ne može zaključiti da se u jugoistočnoj Evropi tokom IV milenijuma pre n. e. začinje svojevrsna mitologija. Ta mitologija se nije mogla jasno artikulisati, jer su već od sredine IV milenijuma jugoistočnu Evropu preplavili nomadi i konjanici koji su obezvredili najveće svetinje lokalnih zemljoradničkih zajednica i paralisali svaku njihovu dalju kreativnost.

Zapadnomediteransko područje sa severozapadnom Evropom. Lovačko-sakupljačke zajednice na Apeninskom i Iberijskom poluostrvu i ostrvima u zapadnom Mediteranu upoznale su glavna ostvarenja neolitske revolucije krajem VII milenijuma pre n. e., ali su mahom nastavile da žive po pećinama i zaklonima pod stenom, gde su i dalje negovani običaji predaka. U primorskim oblastima i njihovom zaleđu neposredan kontakt sa zemljom je ostvaren pre preko proizvodnje keramike nego preko zemljoradnje. Nešto od duhovnog života ovih zajednica reflektovano je u načinu ukrašavanja keramike otiscima ruba školjki kojima su formirani ornamenti u vidu talasastih linija, plamenastih motiva i polumeseca. Ti motivi mogli bi da označavaju elemente kojima je ukazivano najveće poštovanje (more, Sunce, Mesec), odnosno da posluže kao dokaz za postojanje kulta zemaljskih voda i nebeskih tela. U V milenijumu pre n. e. kultura Apeninskog poluostrva se orijentiše prema Egeji, a na Iberijskom poluostrvu otpočinju procesi iz kojih su se tokom IV milenijuma u celoj zapadnoj i severozapadnoj Evropi iskristalisale kulture okarakterisane megalitskim grobnicama za kolektivne sahrane (dolmeni, grobovi sa hodnikom) i megalitskom sakralnom arhitekturom od velikog uspravnog kamenja (menhiri) postavljenog u paralelne redove (alignements) ili u krug (cromlechs). Uz te osnovne, široko rasprostranjene forme megalitske arhitekture, u nekim oblastima podižu se i drugačije sakralne kamene konstrukcije, npr. svetilišta potkovičaste osnove u Danskoj ili hramovi s centralnim dvorištem i nišama na Malti. Kult predaka je dominantan. U megalitskim grobovima u Španiji i Portugaliji nađeni su veoma stilizovani idoli na kojima su istaknute samo krupne oči u vidu rozeta (tzv. svevideća boginja), a katkad i posebni prostori za žrtvovanje (nekropola u Los Millares, Španija). Grobno kamenje je i u mediteranskoj i u atlantskoj zoni često ukrašeno apstraktnim gravurama i reljefima, ređe prikazima zmije, govečeta ili dvojne sekire, a krajem neolita na uspravnom kamenju modeluju se ljudski likovi (menhiri-statue). Sva megalitska svetilišta okružena su grobovima predaka, a kako su znatno udaljena jedna od drugih, izvesno je da obeležavaju mesta na kojima se u određenim prilikama okupljala veća grupa združenih zemljoradničkih zajednica. Džinovski kromleh Stounhendž (južna Engleska) ili alimenjon u Karnaku (Bretanja) okupljali su svakako hiljade vernika koji su tu ostvarivali kontakte sa nevidljivim silama, precima ili bogovima i nalazili pravi put za obezbeđenje večitog trajanja.

Malta, sa mnogim hramovima, verovatno je sveto ostrvo (isola sacra), na koje su sa svih strana pristizali vernici da bi bili posvećeni u tajne Velike Boginje, čija je, fragmentovana kolosalna statua otkrivena ispred jednog hrama. Svi malteški hramovi imaju osnove u vidu materice ili siluete tela Velike Boginje.

Figurine sa deformacijama na telu takozvanih usnulih dama koje su nalažene po hramovima jesu dokaz da su to bila i svojevrsna lečilišta i proročišta, gde su vernici boravkom i noćenjem u hramu (inkubacija) dobijali spasonosni lek za telo i dušu. Sam prolaz kroz te hramove u vidu materinskog tela ili kroz aleje alimenjona i krugove cromlechsa imao je smisao svojevrsnih inicijacija.

Bez obzira na mnoge specifičnosti koje su izražene u regionalnim kulturama, zajednička odlika ovog razdoblja jeste vrednovanje kamenog bloka kao jedinog sredstva koje obezbeđuje besmrtnost, komunikaciju sa precima i bogovima, sa podzemljem i nebom, kao neiscrpnog izvora snage i kao sveopšteg leka i osnovnog orijentira u ovom životu i posle smrti.

(Arheo - amateri Srbije)